Moenie kyk nie door Henk van Woerden

Analyse Moenie kyk nie van Henk van Woerden

Voor deze analyse is gebruikt gemaakt van:

Moenie kyk nie van Henk van Woerden (eerste druk in augustus 1993), uitgegeven door Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, als de zesde druk, oktober 1994

Verklaring titel en ondertitel

Moenie kyk nie is Afrikaans en het betekent: “Je moet niet kijken”. “Moenie kyk nie” is wat Toontjies tegen Hans zei. Ze was immers bang dat Hans haar, ook al was het onbewust, zou gaan zien zoals de andere witte mensen de zwarte mensen zagen, als “iets in de orde van een dier uit het achterland”. (p. 147)

Motto’s

Het eerste motto is:

“Das Wasser steigt in uns genau so wie in die Bäume, und es bildet die Tierleiber, wie es die Wolken bildet”. – Robert Musil

Het tweede:

“Ek dra die blou steen in my hand

hy vat my hart na anderland”. – N. P. van Wyk Louw

Het tweede motto slaat terug op het stukje uraniumerts dat in Hans’ gereedschapskist zat die na zijn dood naar de ik-persoon was gestuurd. De ik-persoon zou het eenmaal teruggekeerd in Nederland begraven.

Genre

Volgens Van Woerden in het NRC is Moenie kyk nie volledig autobiografisch. Het boek doet me echter te stilistisch bewerkt aan om een echte autobiografie genoemd te worden. Bovendien beschrijft het boek maar een aantal jaar uit Van Woerden zijn hele leven. Het boek is dus een roman die naast de nodige autobiografische elementen ook kenmerken van een reisverhaal vertoont.

Opgedragen aan

Moenie kyk nie is opgedragen aan Hans, de broer van Van Woerden.

Thema

Het thema van het boek is verscheurdheid. Het gaat hierbij om de verscheurdheid van het gezin, de verscheurdheid van Zuid-Afrika (apartheid) en de verscheurdheid binnen het leven van de ik-persoon vanwege het verhuizen naar een vreemd land en het zien ondergaan van zijn gezin. De moeder van de ik-persoon kwam na aankomst in Zuid-Afrika al gauw om het leven en ook Hans kwam aan het einde van het boek om het leven; de vader van de ik-persoon gaat er op het einde van het boek vandoor met Carel en zijn nieuwste vriendin. Vervelende gebeurtenissen binnen het leven van de ik-persoon vallen vaak samen met vervelende gebeurtenissen binnen het land zelf. Zo komt de ik-persoon na de dood van zijn moeder in aanraking met het geweld in Zuid-Afrika en de aanslag op Verwoerd en de ik-persoon zijn verwijdering van het landgoed van de ouders van Sylvia vinden binnen een korte tijdspanne plaats.

De idee

Ten eerste laat Moenie kyk nie zien hoe Verwoerds apartheidsbeleid Zuid-Afrika uiteenscheurde. De arts die bij de ik-persoon in de straat woonde, moest ineens verhuizen omdat hij enigszins gekleurd was. Het gaat echter niet alleen maar om het ruimtelijke aspect. Zo was Toontjies bang dat Hans haar als een minderwaardig mens zou zien vanwege het apartheidsbeleid. Er zit dus ook een psychologisch aspect aan. De apartheid veroorzaakte een angstig klimaat: “Angst is een soort zintuig geworden”. (p. 127)

Ten tweede is er de smart van het familiedrama dat het boek de lezer voorlegt. Zoals onder thema is beschreven valt het gehele gezin uiteen. Het is echter opvallend hoe verschillend Hans en de ik-persoon met de voorvallen omgaan. Terwijl de ik-persoon alles grotendeels goed weet te verwerken, draait Hans vaak door en komt hij op het einde van het boek zelfs om het leven.

Opbouw van het boek

Moenie kyk nie begint met een inhoudsopgave. Hierin worden de veertien getitelde en ongenummerde hoofdstukken weergegeven. Het laatste hoofdstuk is een verklarende woordenlijst. Hierin staan de Nederlandse vertalingen van de Afrikaanse woorden die in het boek worden gebruikt. Voorbeelden zijn donga – geul en pêl – vriend. De hoofdstukken zijn de ene keer vrij logisch en begrijpelijk getiteld (Naar zee, Sylvia) en de andere keer bijna onbegrijpelijk (Die padda is ’n ding wat spring). Dit slaat op het rijmpje:

‘Die padda is ’n ding wat spring,

die padda is ’n ding wat spring;

hij spring in die meid se ding…’ (p. 79)

De titel slaat hiermee op het mannetjesgedrag van de vader van de ik-persoon, aangezien dit rijmpje door een groepje mensen werd opgezegd toen de vader, Laura en de ik-persoon in de sportauto van vader bij een verkeerslicht stonden (ook kon het slechts een herinnering zijn aan dit rijmpje; dit is niet geheel duidelijk). Over het algemeen weten de titels de inhouden van de hoofdstukken, of in ieder geval belangrijke gedeeltes ervan, goed te grijpen.

Een aantal keer staat er een datum vermeld. Dit zorgt ervoor dat de lezer ongeveer kan bijhouden waar in de tijd het verhaal zich afspeelt.

Tijd

Het verhaal is chronologisch verteld. Flashbacks zijn niet van belang.

Vertelde tijd

In ’57 vertrok de ik-persoon op negenjarige leeftijd naar Zuid-Afrika. Na de aanslag op Verwoerd in ’66 zou het niet lang meer duren voordat de ik-persoon weer terug zou gaan naar Nederland. Dit gebeurde uiteindelijk in ’68. De vertelde tijd bedraagt dus ongeveer tien jaar.

Vertelsituatie

Het boek heeft een ik-verteller, wiens naam verder niet genoemd wordt. Het gaat hier echter om Henk van Woerden zelf.

Ruimte

Het verhaal speelt zich af in Leiden, de oorspronkelijke woonplaats van de ik-persoon, Paterswolde, waar overgrootmoeder Boukema woont, op het schip richting Zuid-Afrika en in Zuid-Afrika zelf, voornamelijk in Kaap de Goede Hoop. Op het einde bevindt Hans zich nog in een Rhodesische mijn, waar hij door de staat is geplaatst.

Karakters, personages

De belangrijkste twee personages zijn de ik-figuur en zijn jongere broer Hans. De twee zijn tegenpolen van elkaar, maar ze zijn wel beste vrienden. De ik-persoon is ingetogener. Hij observeert en ziet dingen die andere ontgaan (ondanks het feit dat hij zijn linkeroog mist). De ik-persoon weet relatief goed om te gaan met de situaties waarin hij zich bevindt. Hans is een stuk drukker en hij heeft het maar moelijk met de situaties waarin hij terecht komt. Hij is psychisch niet helemaal in orde verklaard, al verschilt de diagnose van tijd tot tijd: “‘Welnee. De schizofrenie,’ probeerde Hans te verduidelijken, ‘is al een tijdlang uit de mode. Ik lijd aan temporaalkwab-epilepsie’”. (p.151) Het gezin van de familie Barkman (niet Van Woerden!) bestond oorspronkelijk uit vader, moeder, de ik-persoon, Hans, Anneke en Carel(tje).