Zakelijke gegevens
Het bittere kruid: een kleine kroniek
Marga Minco
Pseudoniem van Sara Minco


Eerste persoonlijke reactie
Het bittere kruid heb ik geleend van de bieb. Op internet had ik kort opgezocht waar het over ging, zodat ik wist waar ik aan begon. Het boek koos ik in de eerste plaats omdat het over de tweede wereldoorlog in Nederland ging, geschreven door een joodse vrouw die het zelf mee heeft gemaakt. Daarnaast stond het op de literatuurlijst en leek het mij wel interessant om daar een boek van te lezen. Het boek zelf is erg dun en het las vlot weg. De inhoud was erg aantrekkelijk omdat het enige spanning bevat, maar niet overdreven. Bijzonder is dat je maar met een hoofdpersonage te maken hebt die nog niet eens helemaal uitgewerkt is. Er komen namelijk geen duidelijke uiterlijke kenmerken naar voren of echte karaktereigenschappen. De nadruk wordt in het boek gelegd op de gebeurtenissen, en niet op het gevoel of op de verschillende karakters. Al met al was het een prettig boek om te lezen, waarvan ik het verhaal niet snel zal vergeten.


Titelverklaring
De titel Het bittere kruid: een kleine kroniek valt op meerdere manieren uit te leggen. Allereerst kruiden joden hun eten bitter, omdat dat hen herinnerd aan de bevrijding uit Egypte door Mozes. Daarnaast kan je de nasleep van de oorlog ook zeker bitter noemen. Al de verscheurde gezinnen, de pure armoede en alle ellende waar de mensen mee moesten leven. De derde manier die ik kon bedenken gaat over het stukje een kleine kroniek. Een kroniek is een boek waarin de belangrijkste gebeurtenissen van een periode vermeld staan, meestal chronologisch. Het bittere kruid is, op het eerste stukje waarin ze terugdenkt aan haar jeugd na, geheel chronologisch. Bovendien beschrijft het boek de periode van de tweede wereldoorlog en nog een stukje van de tijd daarna. Het klein slaat dan waarschijnlijk op het feit dat het maar een dun boekje van 93 bladzijden is.


Samenvatting van de inhoud
Nederland, 1939. De oorlog is goed en wel begonnen en de ik-persoon met haar gezin keert terug naar haar woonplaats Breda, waar ze samen met veel andere gezinnen tijdelijk uit geëvacueerd was in verband met de oorlog. De ik-persoon denkt terug aan haar jeugd, waarin ze al gepest werd omdat ze joods was. Ze wordt ziek en tegelijkertijd verhuist ze samen met haar vader, moeder en zus Bettie naar Amersfoort, waar haar broer Dave en zijn vrouw Lotte al wonen. Niet veel later komt vader thuis met Jodensterren voor iedereen. Het blijft echter niet bij de sterren, al snel krijgen vader en Dave een oproep om naar werkkampen te gaan. Ze komen eronderuit omdat vader een huidaandoening heeft en Dave doet alsof hij ziek is. Vader besluit nog niet onder te duiken, ook al vinden er al razzia’s plaats. Er komt een tweede oproep, nu voor allen. De dokter verklaart Dave en de ik-persoon nog ziek en Lotte mag blijven om hen te verzorgen, alleen vader en moeder kunnen er niet onderuit komen en moeten naar Amsterdam om daar in de getto’s te wonen. De ik-persoon besluit wat later om haar ouders te bezoeken. Tijdens dat bezoek wordt er echter een inval gedaan en kan ze nog net ontkomen, terwijl haar ouders opgepakt en hoogstwaarschijnlijk vermoord worden. Haar persoonsbewijs licht nog wel in het huis, dus verft ze haar haar om zich te vermommen. Ze gaat terug naar Amersfoort en zou afgehaald worden van het station door Dave en Lotte, maar die worden daar opgepakt. Dan gaat ze terug naar Amsterdam en vindt een onderduikadres. Na de oorlog zoekt ze haar oom en tante op in Zeist. Haar oom is gek geworden van verdriet door het verlies van zijn broer en staat elke dag bij de bushalte te wachten totdat zijn broer verschijnt. Die doet dat natuurlijk niet en aan het einde van het boek, enige weken na de bevrijding, gaat haar oom ook dood.


Thema en motieven
Het thema is, zoals eerder gezegd, de tweede wereldoorlog in Nederland. Dat was heel duidelijk, want het verhaal speelt zich af in de tweede wereldoorlog en je voelt ook de constante dreiging die de oorlog met zich meebrengt. De angst om opgepakt te worden en familie en geliefden te verliezen is vreselijk. Ook al staat het niet letterlijk geschreven in het boek, je voelt toch dat de hoofdpersoon lijdt.

Daarnaast zijn er ook verscheidene motieven. Het eerste tastbare motief is natuurlijk de ster, de Jodenster die iedere jood moet dragen om herkend te worden en makkelijk uit het sociale leven geweerd te worden. Eerst worden die sterren met veel blijdschap ontvangen. In die tijd was het heel gewoon om duidelijk voor je geloof uit te komen, dus waren de sterren eigenlijk maar een goed iets. Het gezin probeert ze zo mooi mogelijk op de kleding vast te naaien zodat het er goed uitziet.

Als tweede motief wil ik de beperkingen en verboden noemen waardoor de joden in een isolement leven. Die zijn er nog niet aan het begin van het boek. Later, als de oorlog is uitgebroken en de Duitsers hun regime in Nederland doorvoeren, komen die pas. De ik-persoon is het niet met de verboden eens, dat merk je doordat ze ondanks dat het de joden verboden is toch met de trein reist. Het is voor ons heel normaal en als je er niet over na zou denken, zou kun je er ook niets bijzonders aan ontdekken. Maar omdat het in de tijd van de tweede wereldoorlog verboden was voor joden om met het openbare vervoer te reizen en je er zelfs voor opgepakt kon worden, is het natuurlijk erg bijzonder dat zo’n joods meisje met de trein durft te reizen, ondanks het verliezen van haar zus Bettie eerder in het boek.

Een ander overduidelijk motief is de angst. Op een gegeven moment draait heel het leven van de ik-persoon alleen nog maar om angst. Angst om nog meer geliefden te verliezen, angst voor de Duitsers en ook angst om jezelf te verliezen. Want wie weet nog wie hij of zij werkelijk is als je jezelf voor moet doen als iemand anders om maar niet opgepakt en vermoord te worden? Angst om je eigen identiteit te verliezen was dan ook duidelijk aanwezig, tussen de letters van de geschreven woorden die de gebeurtenissen van de tweede wereldoorlog door de ogen van een joods meisje beschrijven.

Als laatste wil ik een minder duidelijk motief beschrijven, de rode kampeerbekers. Eerst snapte ik niet waarom de nadruk zo werd gelegd op dat rood, maar na wat denkwerk ben ik erachter, denk ik. Als ze erachter komen dat ze de kampeerbekers eigenlijk niet nodig hebben, zet Dave ze op het tuinhek. Op het eerste zich lijkt dat een rare actie van hem, maar het heeft een diepere betekenis. In Exodus, een boek uit het oude testament, staat een verhaal over Mozes waarin hij opdracht geeft aan alle Israëlieten om met het bloed van een mannelijk lam een kruis op hun huis moeten schilderen zodat de Engel des Doods hun deur voorbij zou gaan en alleen de Egyptische oudste zonen zou doden. De rode kampeerbekers zet Dave dus waarschijnlijk zo neer in herinnering aan dat verhaal om iedereen te beschermen tegen de Duitsers.


Leeservaringen
Boeken over de tweede wereldoorlog trekken me toch sowieso altijd aan, omdat het een redelijk recente vreselijke gebeurtenis is die we niet mogen vergeten. We mogen niet vergeten wat voor een impact die oorlog op het leven van mensen heeft gehad. Doordat het een verhaal is waarin eigenlijk alleen de gebeurtenissen worden beschreven ben ik gaan nadenken over hoe zij zich erbij heeft gevoeld en wat het heeft betekend voor haar dat ze dit alles heeft meegemaakt. Ik kan het me soms nauwelijks voorstellen omdat ik eigenlijk heel mijn familie nog heb en ik nooit een oorlog en dus de angst die dat met zich meebrengt heb meegemaakt. Toch kon ik me een hoop dingen ook goed inbeelden en daardoor wordt het toch een bijzonder verhaal, geen dertien in een dozijn boek over de tweede wereldoorlog. Dit boek laat je nadenken over de gebeurtenissen en over de gevoelens van de schachtoffers. Het is niet van a tot z uitgekauwd en daardoor blijf je er nog een tijdje aan denken en vraag je jezelf af waar sommige dingen op slaan, zoals bijvoorbeeld de rode kampeerbekers op het hek. De verschrikking van de oorlog is na het lezen van dit boek nog wel een beetje dieper bij me doorgedrongen. Ik kan niet zeggen dat het mijn kijk op de oorlog zoveel heeft veranderd, maar wel mijn idee over hoe het voor de joden toentertijd was.

Het boek bevat zoveel gebeurtenissen op zo weinig pagina’s dat het nooit stil staat. Je blijft lezen zonder dat het begint te vervelen omdat er keer op keer wat anders gebeurd. De nadruk ligt dan ook zonder twijfel op de gebeurtenissen. Haar gevoel wordt zelfs nauwelijks tot niet beschreven. Het boek is bijna een verslag door het gebrek aan emotie. Persoonlijk denk ik dat dat juist een erg sterk punt is van het boek. Doordat het zo neutraal geschreven is ga je er zelf over nadenken. Het boek is best voorspelbaar, al heeft het ook een paar verrassende kanten zoals de oom die steeds wacht bij de halte. Ik had eigenlijk niet verwacht dat ze überhaupt nog levende familie zou hebben, en dan al helemaal niet een oom die gek is geworden van verdriet. Al is het best logisch, ik zag het niet aankomen. Er zijn best een aantal dingen die indruk op me hebben gemaakt, zoals bijvoorbeeld het stukje over de laarsjes. In het boek ziet ze samen met haar vader en moeder op een gegeven moment hoe Duitsers het gezin dat naast haar familie woont oppakken. Dat ziet ze door een klein raampje dat uitkijkt op de straat, waardoor ze alleen de voeten kan zien. De typische zwarte Duitse laarzen komen voorbij, een paar bruine heren laarzen en twee versleten kinderlaarsjes. Moeder weet dan te vertellen dat de laarsjes aan Liesje behoren, en dat ze eigenlijk al te klein zijn omdat ze zo snel groeit. Ook is de ene veter donkerder dan de andere. Dat alles ziet ze gebeuren en beschrijft ze, zonder te vertellen hoe zij zich daarbij voelt. In dat kleine stukje wordt zoveel verteld en toch ook zo weinig. Je denkt er niet over na en leest verder, maar als je later terugdenkt aan het boek dan passeert dit toch weer en zie je de ware betekenis.

Van de personages valt weinig te zeggen, omdat Marga Minco alleen de gebeurtenissen beschrijft en niet de gevoelens of karakters van de mensen. Ik kan wel zeggen dat de ik-persoon zeer dapper en volhoudend is. Ze gaat door terwijl iedereen om haar heen wegvalt. Dat vergt een heel ander soort moed dan je nodig hebt voor het verzet, maar het is zeker moedig om te blijven leven in een wereld die je met niemand kan delen. Moeder en Lotte zijn erg zorgzaam. Ze zijn continue bezorgd over hun geliefde en doen hun best ervoor te zorgen dat het goed met ze gaat. Optimistisch als vader is wil hij niet onderduiken. Hij denkt dat de Duitsers zijn deur voorbij gaan en dat het allemaal weer goed komt. Helaas was dat niet het geval. Dave komt naar voren als een rebels persoon, vastbesloten om zich niet te laten pakken door de Duitsers. Meer kom je eigenlijk niet van de personages te weten. Wel ging de ik-persoon voor mij leven. Doordat ik echt over het boek na ben gaan denken ging ik me in haar verplaatsen en is ze voor mij gaan leven. De keuzes die de mensen hebben gemaakt zijn heel begrijpelijk, behalve vaders keuze om niet onder te duiken. Als ze dat wel hadden gedaan, hadden ze het misschien overleeft.

Het verhaal is op de terugblik in het begin na geheel chronologisch geschreven. Dat maakt het makkelijk om te lezen. Het is niet heel erg spannend; er wordt niets achtergehouden en er worden geen waanideeën gewekt. Het is een heel eerlijk boek. Minco vertelt haar verhaal en meer niet. Ze vertelt haar verhaal zoals het gebeurd is en niet op een manier zodat zij er als een heldin uit zou komen. Er zijn geen verschillende verhaallijnen die door elkaar lopen. Qua opbouw is het een heel simpel boek. De slotzin is heel mooi en vat het gevoel van verlies goed samen. Zij zouden nooit terugkomen, mijn vader niet, mijn moeder niet, Bettie niet, noch Dave en Lotte. Deze zin vertelt wat ze verloren heeft. Waar ze zonder zal moeten leven. Het is een heel mooi slot dat goed aansluit bij het klimaat van de rest het boek. Het is geen blij einde, geen lang en gelukkig, maar wel een perfect einde aan dit trieste boek.

Voor je het weet is het boek uit. Het leest zo snel weg, de hoofdstukken gaan naadloos in elkaar over. De zinnen zijn niet moeilijk, en de voor mij onbekende joodse begrippen staan achter in het boek uitgelegd. Ze heeft het verhaal niet onnodig lastig geschreven, het is voor veel mensen toegankelijk. Ze geeft weinig omschrijvingen van de omgeving of van de mensen om haar heen. Je krijgt niet het idee dat het verhaal vastloopt op sommige punten omdat de beschrijvingen zo lang zijn. Er zitten helemaal niet veel dialogen in. Minco vertelt wat ze ziet en soms wat de mensen zeggen, maar meestal niet. Het is echt een verhaal vanuit de ik-persoon.

Verwerkingsopdracht

Schrijf vier korte stukjes die een personage in de loop van het verhaal in zijn of haar dagboek schrijft.
Liefst dagboek,
Het is al weer een poosje geleden dat ik je schreef. Het is zo hectisch geweest! De ouders van Dave en zijn zusjes zijn in Amersfoort komen wonen. Het is zo gezellig! Nu kunnen we ze tenminste iedere dag zien. Tot gauw!

Hoi,
Je raadt nooit waar vader mee thuis kwam vandaag! Hij had voor iedereen een aantal mooie, gele sterren gehaald om op onze kleding te naaien. Ze staan heel mooi, al gebruikte Bettie oranje garen. Dave reageerde een beetje raar. Toen zijn zusje voorstelde om de sterren voor hem op zijn kleding te naaien, zei hij: ‘Laat mij maar nog een dag normaal zijn,’ of in ieder geval iets dat daarop lijkt. Het was alsof hij de sterren niet leuk vond, alsof ze de voorbode zijn van slechte dingen.

Bettie is opgepakt. Dave’s vader en zijn overige zusje zijn gaan bellen, en ze is inderdaad opgepakt, zoals we vreesden. De oorlog is nu wel ineens heel dichtbij… Dave heeft een middeltje gedronken om niet naar een werkkamp te hoeven. Ik ben blij dat het niet is ontdekt en hij nog steeds veilig bij mij is, waar ik over hem kan waken. Niet dat ik zoveel kan doen tegen al die Duitsers.

Dagboek, ik heb niet veel tijd. Dave en ik zitten samen met heel veel andere joden in een trein. We weten niet waar we heen gaan, maar zijn er van overtuigd dat we het niet zullen overleven. Dave’s zusje heeft volgens mij kunnen ontkomen. Zijn ouders zijn ook opgepakt, net zoals de mijne. Ik weet niet hoelang we nog samen hebben, maar ik zal God danken voor iedere seconde. Lief, lief dagboek, bedankt voor alle aandacht altijd. Ik ga nu mijn lot tegemoet.

Vaarwel.


Informatie over de auteur
Eigenlijk geeft de samenvatting een deel van haar leven weer, omdat het bittere kruid een verhaal is over haar leven in de oorlog. Voordat de oorlog uitbrak werkte ze bij een Bredase krant. Na de oorlog trouwde ze met Bert Voeten, bij wie ze ondergedoken heeft gezeten. Ze heeft lezingen gegeven op scholen en werkte bij verschillende tijdschriften en kranten voordat ze doorbrak als schrijfster.

Voor de informatie over Marga Minco heb ik Wikipedia.nl gebruikt.