Hersenschimmen
Auteur: J. Bernlef
Uitgever: Querido, Amsterdam (1984)

Eerste persoonlijke reactie
Ik vond het een erg vreemd boek, wat ook wel voor de hand ligt, omdat het gaat over iemand die dement wordt. Maar toch, je blijft toch stiekem hopen op een soort ontknoping, die er uiteraard niet komt. Dit neemt echter niet weg dat ik het een goed boek vond. Het lijkt wel of je tegelijk met Maarten dingen vergeet; ik vind het erg knap hoe de schrijver dat voor elkaar heeft gekregen! Neem bijvoorbeeld de passage waarin Maarten gaat wandelen met zijn hond, die hij op een gegeven moment gewoon vergeet mee te nemen. Pas op het moment dat Vera hem met de auto komt zoeken en zegt dat Robert alleen thuis kwam, ontdekte ik zelf ook pas dat hij zijn hond gewoon vergeten was! Heel raar vond ik dat.

Steeds verder naar het einde toe wordt het als maar vager en vager, tot de laatste tien bladzijden, waar ik helemaal niks van begreep. Dat vind ik jammer. Want ik had bijvoorbeeld graag willen weten waarom Karl Simic zelfmoord heeft gepleegd (wat Maarten schijnt te weten). Ook vind ik het jammer dat je betrekkelijk weinig over Maartens ouders en kinderen te weten komt. Zo blijft Maarten een alleenstaand karakter in een steeds onbegrijpelijker wordende wereld.


Maar afgezien hiervan is de stijl waarin het boek is geschreven natuurlijk verschrikkelijk goed gekozen. Hoe kun je de lezer nou beter duidelijk maken hoe het is om dement te worden, dan door hem als het ware ìn het hoofd van de dementerende hoofdpersoon te plaatsen?

Ik vond het wel een leuk boek, omdat het zo anders is als andere boeken die ik gelezen heb (vooral qua thema en stijl).


Samenvatting
Maarten Klein is een man van 71 jaar, die samen met zijn vrouw Vera al vijftien jaar in Gloucester, Amerika, woont. Voordat Maarten met pensioen ging, werkte hij in Boston als secretaris bij een internationale visserij-organisatie. Hun twee kinderen, Kitty en Fred, wonen ver van hen vandaan.

Op een zondag staat Maarten uit het raam te kijken. Hij wacht op de kinderen die elke schooldag langs het huis lopen om met de bus naar school te gaan. Pas nadat zijn vrouw Vera hem vertelt dat het zondag is en de kinderen dus niet naar school hoeven, weet hij dat hij zich vergist heeft. Diezelfde dag blijkt Maarten steeds vergeetachtiger te worden. Hij bevindt zich plotseling in het washok, scheurt zonder enkele reden een krant aan stukken en kan de kruiswoordpuzzel niet meer oplossen.

De volgende dag - het is maandag - geeft hij zijn vrouw suiker bij de koffie, terwijl ze al meer dan tien jaar geen suiker meer gebruikt. Hij gaat met zijn hond Robert wandelen, maar hij verdwaalt. Tot overmaat van ramp raakt hij ook nog eens de hond kwijt. Maarten wandelt naar de antiquair en koopt een boek. De antiquair informeert naar zijn mening over de vorige aanschaf, maar Maarten weet niet waar de man het over heeft. Vera pikt hem uiteindelijk met de auto op, nadat hij al een halve dag van huis is geweest. Die avond beweert Maarten zich dingen te herinneren die volgens Vera nooit zijn gebeurd. De verwarring neemt toe als Maarten zich boven wil gaan scheren; iets wat hij al vijf jaar niet heeft gedaan. Maarten informeert bij Ellen Robbins naar haar (overleden) man. Een pijnlijke vergissing!

Maarten vindt plotseling een ansichtkaart van Kitty in zijn zak. Hij vraagt zich af wie dat is. Na een uitgebreid ontbijt vertrekt Maarten naar zijn werk - waar hij al vier jaar niet meer werkt. Om naar binnen te kunnen, forceert hij een gesloten deur en spreekt hij de denkbeeldige bestuurders van de visserij toe. Opeens beseft hij waar hij is en haast hij zich weer naar huis. Op advies van de huisarts toont Vera hem het familiefotoalbum. Maarten kan zich nauwelijks iets herinneren van al die mensen op de foto's. Alleen de oude foto's roepen vage herinneringen op. De huisarts komt langs en Maarten heeft ineens moeite met zijn Engelse uitspraak.

De vergissingen worden steeds omvangrijker. Maarten herkent zijn eigen huisarts niet meer en wantrouwt hem. Hij ziet zijn eigen vrouw aan voor zijn moeder en gooit, om de hond binnen te laten, een raam in. Uiteindelijk schakelt Vera de hulp in van een verzorgster en Maarten wordt vastgebonden op zijn bed. Vera en de verzorgster krijgen overal de schuld van en Maarten uit grof taalgebruik. Hij bevuilt zijn eigen bed en krijgt de kans om weg te lopen. Hij verdwaalt, maar de vuurtorenwachter brengt hem weer bij zijn vrouw terug.

Op de laatste dag - zaterdag - verscheurt Maarten alle foto's uit het album in een poging om het lot af te wenden. Diezelfde dag brengt de ziekenwagen Maarten naar de inrichting.



Personages
- Maarten Klein. We leren Maarten pas echt kennen door de gesprekken van zijn vrouw met anderen. Hierdoor ontwikkelt Maarten zich tot een rond karakter. Maarten Klein is de hoofdpersoon. Hij is een man van 71 jaar, die sinds vijftien jaar met zijn vrouw Vera in de Verenigde Staten woont. Samen hebben zij twee kinderen, Kitty en Fred, en een hond, Robert. Maarten heeft rechten gestudeerd. Vóór zijn pensionering werkte hij als secretaris bij de Intergovernmental Maritime Consultative Organisation in Boston. Maarten is een gesloten en verlegen persoonlijkheid. In Hersenschimmen dementeert Maarten snel, waardoor hij aan het einde van het verhaal alleen nog flarden van herinneringen heeft. Maarten heeft zich ontwikkeld van een hardwerkende man tot een ‘hoopje mens’, volledig afhankelijk van andere mensen. Hij is een rond karakter.

- Vera Klein is de vrouw van Maarten. Vera deed vroeger veel vrijwilligerswerk in de bibliotheek. Door de dementie van Maarten heeft ze zich ontwikkeld tot een sympathieke en zorgzame vrouw. Ze doet er alles aan om Maarten te helpen en neemt uiteindelijk de zware beslissing om haar man te laten opnemen in een inrichting. Zij is een rond karakter.

- Kitty en Fred Klein zijn de kinderen van Maarten en Vera Klein. Zij zijn vlakke karakters. Zij leiden hun eigen leven en hebben vrijwel geen contact meer met hun ouders. Er wordt niet gezegd wat ze doen of waar ze wonen, alleen dat ze 'overkwamen' toen Maarten en Vera veertig jaar getrouwd waren; ze zouden dus in Nederland kunnen wonen.

- Karl Simic is een oud collega van Maarten. Nog altijd voelt Maarten zich schuldig vanwege het feit dat Simic kort na een bezoek van Maarten zelfmoord pleegde. Chauvas, Bähr en Johnson waren zijn andere collega’s.

- Dokter Nick Eardly is het type van de wat naïeve plattelands-dokter. Hij meent Maartens bewustzijn weer te doen opflakkeren door hem rust en medicijnen voor te schrijven. Vera heeft wel vertrouwen in hem, maar Maarten lapt zijn adviezen aan zijn laars.

- De gezinshulp Phil Toylor, met haar oergezonde fysiek en motoriek en haar oernuchtere boerenverstand, treedt te laat Maartens leven binnen om voor hem nog een rol van belang te kunnen spelen. Voor haar is Maartens bewustzijn inmiddels gesloten: hij kan haar naam niet onthouden, vraagt zich voortdurend af wie zij is en verwart haar met Karen, zijn dochter Kitty en met Greet Laarmans. Als Phil niet een van deze drie is, is ze voor Maarten 'dat blonde meisje' of 'die jonge vrouw' van wie hij de naam niet weet.


- Robert is de hond van Maarten en Vera Klein.

- Ellen Robbins is een goede kennis van Maarten en Vera. Weduwe van Jack Robbins. Zij is een vlak karakter.


Tijd
Het chronologische verhaal begint op een winterse zondagmorgen. Een week later eindigt het verhaal op de zaterdag. De vertelde tijd is enkele dagen, maar beslaat door allerlei flash-backs ongeveer 65 jaar.


Ruimte
‘Hersenschimmen’ speelt zich hoofdzakelijk af in de Amerikaanse stad Gloucester. Daarnaast keert Maarten in gedachten terug naar Nederland (o.a. Alkmaar). De ruimte is in overeenstemming met de aftakeling van Maarten.


Opbouw
Hersenschimmen is opgebouwd uit negen ongenummerde hoofdstukken. Elk stuk begint met een cursieve zin, waarmee het begin van de nieuwe dag aangegeven wordt. Het verhaal begint op zondag en eindigt op zaterdag: dus een hele week.


Vertelsituatie
In het boek is sprake van het ik-perspectief; we beleven alles vanuit Maartens gezichtspunt. De lezer zit als het ware in Maartens gedachten.



Thema
Het hoofdthema van ‘Hersenschimmen’ is dementie. In het boek wordt het proces van dementie beschreven. Maarten voelt zich verward en onzeker. Hij verliest de greep op de werkelijkheid achter de feiten en lijdt aan geheugenverlies. Ook vervreemdt hij meer en meer van zijn vrouw, met wie hij al jaren getrouwd is. Het winterse landschap maakt dat er geen onderscheid gemaakt kan worden tussen dingen. Alles lijkt op elkaar en vervaagt. Maarten heeft dan ook een hekel aan de winter.


Beschrijving van mijn leeservaring
Het onderwerp van de tekst is de overgang van een normaal, helder denkend mens naar een verward, zielig persoon, oftewel dementie. Ik vind het onderwerp boeiend, niet zo zeer omdat het om dementie ging, maar omdat alles beschreven is vanuit het gezichtspunt van de dementerende. Ik had van tevoren verwacht dat het over een man zou gaan die dement werd, dus die verwachting is uitgekomen. Het verrassende was het ik-vertelperspectief en de opbouw van het verhaal. Het onderwerp is goed uitgewerkt, gedachten en gevoelens zijn realistisch met veel diepgang. In het begin van het verhaal bijvoorbeeld zit de hoofdpersoon op het toilet. Hij kijkt naar het tegelwerk op de muur, en voelt aan het cement. Hij denkt dan via zijn linkshandigheid aan zijn tijd op de basisschool, waar hij een keer potloden uit het materiaalhok moest halen, omdat zijn werkje (door z’n linkshandigheid) mislukt was. In dat materiaalhok moest hij op een stoel klimmen. Dan staat de hoofdpersoon ineens op een stoel naar een timmermanspotlood te zoeken. Zulke gedachte- en tijdsprongen komen vaak voor in het boek, waardoor je je goed kunt inleven in de steeds toenemende verwarring van Maarten Klein. Ik vond het onderwerp ook boeiend, omdat ik er nog nooit iets over gelezen of gezien had.

Een belangrijke gebeurtenis vond ik het stuk waarin Maarten naar een oud verlaten huis op het strand loopt, in de waan dat daar een vergadering van de IMCO is. Hieruit blijkt heel duidelijk zijn geestelijke verwarring, die al zo af en toe aangegeven werd in de voorgaande scènes, maar dan minder sterk. Een andere belangrijke gebeurtenis is de komst van Phil Taylor, de gezinshulp. Dit is in feite het begin van het einde voor Maarten en Vera. De derde belangrijke gebeurtenis is natuurlijk dat Maarten naar een tehuis wordt gebracht. Maar de belangrijkste rol in het verhaal is toch weggelegd voor de gedachten en gevoelens van de hoofdpersoon en niet voor de gebeurtenissen. Dit is ook logisch, want in een boek over dementie beschreven vanuit het ik-vertelperspectief zijn gedachten en gevoelens natuurlijk het belangrijkst.

Ik vond de gebeurtenissen in het verhaal ontroerend. Door middel van de gedachtesprongen, flashbacks en gevoelens kun je je goed inleven in de hoofdpersoon, waardoor zijn aftakeling ontroerend overkomt. De indrukwekkendste gebeurtenis gebeurt tegen het einde van het boek maar nog wel voordat Maarten Klein wordt opgehaald. Hij is namelijk zonder jas naar buiten geweest en wordt teruggebracht door een Amerikaan. Thuis wil dokter Eardly hem een injectie geven wat Maarten verkeerd opvat. Hij denkt dat de oorlog weer is uitgebroken en raakt overstuur. Dan valt hij in slaap. Als hij weer wakker wordt, leest het verhaal heel anders. Geen gewone zinnen meer, maar korte, bondige zinnen, waarin maar één gedachte of gebeurtenis beschreven wordt. Maarten is nu helemaal kinds geworden. Dit is een grote ommekeer in het verhaal, en maakte indruk.

Over het algemeen waren de gebeurtenissen goed te lezen, maar op het eind, wanneer de schrijfstijl verandert, wordt het lastiger. Helemaal op het einde vond ik dat het verhaal te lang doorging. Het is niet leuk om tien kantjes vol verwarde, korte zinnen te lezen. Dus: het verhaal is goed te lezen, maar ik vond het einde te langgerekt.


Verwerkingsopdracht: gedicht
Geen geluid dat klinkt
instrument verzamelt stof
Voorbij zijn de voortgebrachte klanken
door een open raam

Lege ogen in de ruimte
staren in het niets
hersenen verzamelen weemoed
voor de verdwenen klank
de luiken dicht

Een mond, prevelende lippen
onverstaanbaar der onbegrepen zinnen
Woordenbrij verzameld pap
als verdwenen lepel in open mond

Geen voedsel meer voor de geest
wordt opgenomen als vitaminen
voor verstaanbare woorden, zinnen

en begrepen klanken

Beschouw het brein als een oneindig universum
zonder einde, zonder rand
waar je afvalt,
als je moet beslissen tijdens het balanceren
om de evenwicht niet te verliezen en
te vallen in een andere dimensie

Beschouw dat je nog het besef hebt van de realiteit
nog kan koesteren en omarmen
Hoe moeilijk dat ook soms of altijd kan zijn

Beschouw dat een brein richting kan geven
en ontwijken van de rondvliegende hemellichamen
en stenen in deze onmetelijke ruimte van ons heelal

Dan is de onmetelijke ruimte als universum donker
soms met heldere sterren als licht, even maar flonkerend
als helder moment en kostbaar moment
dat niet meer wordt begrepen


Dan wordt de onmetelijke ruimte als universum
beschouwd als onmenselijk ervaring over verval van decorum en identiteit
dan ziet men ogen zonder beeld, als een onomkeerbaar proces
van het uiteindelijk vallen in een peilloze dimensie als voor eeuwig verloren evenwicht.

Dit gedicht heb ik gekozen omdat het een duidelijke beschrijving van het proces van dementie bevat. Hoe iemand langzaam in een ‘ander universum’ terecht komt, zonder enig besef van het nu. Een proces van aftakeling van de geest waarin al dat ooit vanzelfsprekend was, onmogelijk is gemaakt door een eindeloos verwarrende waas. Er is geen besef, geen grip, en alles lijkt onbegrijpelijk. Voor de persoon zelf, voor dierbaren en naasten. Dit proces maakt Maarten mee.


Informatie over de schrijver
J. Bernlef (pseudoniem voor Hendrik Jan Marsman) (Sint Pancras, 14 januari 1937) is een Nederlands schrijver, dichter en vertaler. Vanaf 2002 publiceert hij onder het pseudoniem Bernlef (zonder de initiaal J.).

Bernlef debuteerde in 1959 als dichter met Kokkels, en in hetzelfde jaar als prozaïst met Stenen spoelen. Voor Kokkels ontving hij in november 1959 de Reina Prinsen Geerligsprijs. In 1984 werd hij bij het grote publiek bekend met zijn roman Hersenschimmen, waarin hij het dementeringsproces uitvoerig beschrijft vanuit het oogpunt van een dementerende man. De roman werd in 1987 verfilmd door Heddy Honigmann, en in 2006 in bewerking als toneelstuk uitgevoerd door het Ro Theater, onder regie van Guy Cassiers. In 2007 werd de novelle Vallende Ster door het O.T. Theater als toneelstuk uitgevoerd (acteur René van 't Hof vertolkte de figuur van variété-artiest Wim Witteman; hiervoor ontving hij de VSCD-Mimeprijs).

Bernlef heeft ook gepubliceerd onder de pseudoniemen Ronnie Appelman, J. Grauw, Cas den Haan, S. den Haan en Cas de Vries. Het pseudoniem Bernlef is ontleend aan de blinde Friese dichter Bernlef uit de 8e eeuw.


Als vertaler heeft Bernlef in het Nederlandse taalgebied tal van Amerikaanse en Zweedse dichters geïntroduceerd, onder wie Marianne Moore, Elizabeth Bishop en Tomas Tranströmer. Van de Zweed, die door velen als een van de grootste hedendaagse dichters wordt beschouwd, heeft hij zelfs het hele werk integraal vertaald onder de titel De herinneringen zien mij.

Bernlef is de schrijver van het Boekenweekgeschenk in 2008, met het boek De pianoman. In 2009 schreef Bernlef in opdracht van O.T. Theater / Opera O.T. de tekst voor de operasolo Ophelia.