Hersenschimmen
Hendrik Jan Marsma, pseudoniem J.Bernlef
Uitgeverij Em. Querido’s, Amesterdam, 1984
ISBN 90 214 5247 2 / NUR 301
162 pagina’s
Apeldoorn, 2 mei 2009

“Is het leven terug?... maar waar is zoiets gebleven?... is er wel zoiets?... of was gewoon alles inbeelding van het hoofd?... hersenschimmen?”
Dit is de vraag die Maarten zichzelf stelt tijdens de laatste fase van zijn dementieproces in het boek “Hersenschimmen”. De schrijver van deze psychologische roman is Hendrik Jan Marsma, beter bekend onder de pseudoniem J. Bernlef. Bernlef geeft het dementieproces weer vanuit de zelf dementerende ik-persoon, Maarten Klein. Het is geschreven in relatief gecompliceerde zinnen en woorden, maar naarmate het verhaal vordert worden de zinnen korter en de woorden eenvoudiger.
“Dit lichaam drukt me eruit. Als een drol word ik uit mijzelf geperst”

Maarten, een 71 jarige man, getrouwd met zijn vrouw Vera begint te beseffen dat iets niet helemaal op zijn plek zit. Hij begint tijd, dagen en namen door elkaar te halen. Hij was altijd al verstrooid maar nu begint zijn verstrooidheid toch ernstigere vormen aan te nemen. Zijn acties en herinneringen uit het recente verleden vervagen naar mate hij afdwaalt naar herinneringen uit zijn verre verleden. Toch is hij ervan overtuigd dat het alleen maar komt door de “eeuwige winter” en dat het vanzelf wel over zal gaan. Zijn vrouw Vera daarentegen beseft wat zich werkelijk afspeelt en kan moeilijk bevatten waarom het precies hen zo ineens moet overkomen. Zij ziet angstig hoe Maarten zich letterlijk verliest in zijn gedachten.
“Ik word van binnenuit opgesplitst. Het is een proces dat ik niet tegen kan houden omdat ik zelf dat proces ben.” Niemand weet hoe het is om dement te zijn. Toch is het Bernlef gelukt uiterst geloofwaardig en op een angstaanjagend realistische wijze het dementieproces te beschrijven. Door middel van een korte, onjuiste opbouw van zinnen weet Bernlef de ernst van de dementie op dat moment weer te geven en je concentratie te verhogen. Ook het gebruik van de vele alinea’s, waartussen veel gebeurd kan zijn waar de lezer geen weet van heeft, roept bij de lezer een vorm van nieuwsgierigheid, onmacht en verlangen op om door te willen lezen.
Actie is er in dit boek niet te vinden; het is eerder alledaags, soms saai en wat langdradig, wat precies past bij de sfeer van het boek; het idee dat zoiets kan gebeuren bij een dood normaal iemand brengt een “horror-effect” naar boven. Ook heeft Bernlef enige symboliek gebruikt waarmee hij mede laat zien hoe desperaat en fragiel Maarten eigenlijk is. Zo wendt Maarten zich vaak tot zijn hond die staat voor hoop en vertrouwen in tegenstelling tot de winter die juist angst en wanhoop zaait.

Een deprimerend mooi geschreven roman waarin toenemend isolement centraal staat. Dwaal mee in Maarten’s gedachten, gehuld gaand in flarden van herinneringen en emoties, langzaam oplossend in Hersenschimmen.