Hoofdstuk 1: Boekbespreking 1.1 Primaire gegevens Bernlef, J., Hersenschimmen. Amsterdam, 1999
Gelezen: 39e druk
1e druk: 1984
Aantal bladzijden: 162
Titelverklaring: Fragment uit het boek (blz. 155): Wel handen maar eenmaal uit het blikveld knappen ze af… vallen ze weg… eenmaal uit het gezicht voelt hij ze ook niet meer… loodzwaar ben ik… loodzwaar van niks. In het leven terug?… maar waar is zoiets gebleven?… is er wel zoiets?… of was gewoon alles inbeelding van het hoofd?… hersenschimmen? De titel 'Hersenschimmen' duidt op het idee dat Maarten op het einde van het verhaal nog enkel een paar hersenschimmen heeft die zijn bewustzijn bepalen
Motto: ‘A touching dream to which we all are lulled

But wake from separately’ (door Philip Larkin) Mottoverklaring: De vertaling van het motto is: een mooie droom waar we allemaal in zijn gewiegd, maar apart van wakker worden. Dit heeft betrekking op de geestelijke verwijdering tussen de dementerende Maarten (de hoofdpersoon) en zijn vrouw Vera. 1.2 Inhoud 1.2.1 Samenvatting Maarten Klein staat voor het raam en verbaast zich erover dat de schoolkinderen er nog niet zijn. Dan realiseert hij zich dat het zondag is. Vervolgens bestudeert hij de thermometer die vroeger van zijn vader was. Hij mijmert over de weersnoteringen die zijn vader vroeger gewoon was te doen en dit tot zijn dood (hij werd 74 jaar) volhield zonder de illusie te hebben dat hij er een systeem in zou ontdekken. Maarten realiseert zich dat hij de laatste tijd steeds vaker vergeetachtiger wordt. Lezen gaat ook niet zo gemakkelijk meer dan vroeger, hij mist de concentratie. Zijn gedachten dwalen terug naar vroeger en hij handelt ook alsof hij in het verleden leeft. Vera brengt hem weer naar de alledaagse werkelijkheid. Midden in de nacht staat hij op en kleedt zich aan, totdat hij zich realiseert wat hij doet. Als hij de volgende dag Robert (zijn hond) uitlaat en in een bar wat drinkt, ziet hij in het meisje aan de tap degene met wie hij voor het eerst vrijde. Plotseling meent hij naar een belangrijke IMCO- vergadering te moeten. Thuis moet hij nog de benodigde papieren halen, maar Vera is niet thuis en hij forceert de deur met een schroevendraaier. Hij denkt dat Vera naar de bibliotheek is waar ze altijd gewerkt heeft, maar is vergeten dat ze daar niet meer werkt. De plaats waar hij denkt dat de vergadering wordt gehouden, is een leegstaand vakantiehuis en dan realiseert hij zich dat hij in de war is. Vera is naar de dokter geweest en deze (dr. Eardly) raadt haar aan, samen met haar man aan de hand van hun fotoalbum zij herinneringen te ordenen. Dokter Eardly komt ook langs en adviseert de foto- therapie voort te zetten. Maarten dementeert steeds meer. Dingen die hij aan het begin van het verhaal nog weet, herinnert hij zich halverwege het boek niet meer. Aanvankelijk weet hij nog dat Graham Greens Our man in Havanna verfilmd is met Alec Guiness in de hoofdrol. Op blz. 72 kan hij zich daar totaal niets meer van herinneren. Met Robert mag hij van Vera en de dokter niet meer uit wandelen, omdat hij anders zal verdwalen. Steeds meer gaat hij op in zijn jeugdjaren, Vera ziet hij soms aan voor zijn moeder. Als Vera weg moet, sluit ze alle ramen en deuren. Robert is echter nog buiten en Maarten slaat een raam in om de hond binnen te laten. Later moet William de ruit weer repareren. Maarten vraagt William steevast hoe het met diens hond gaat. De hond in kwestie, Kiss, is al jaren dood en William vindt het pijnlijk om steeds weer te zeggen dat Kiss niet meer leeft. Maar Vera is op een gegeven moment zover dat ze zegt:" Je weet toch dat het altijd ruzie heeft met ónze hond." Vera accepteert, zij het met verdriet, dat ze Maarten aan het verliezen is. Als Maarten naast de WC plast en som smet injecties gekalmeerd moet worden, komt er een verzorgster in huis: Phil Taylor. Soms denkt Maarten dat Phil zijn dochter Kitty is. Daags daarop bevuild hij zijn hele bed en zichzelf erbij. Vera en Phil stoppen hem in bad en Maarten gaat schuine verhalen vertellen. Terwijl hij zijn omgeving niet meer herkent, zwerft hij zonder jas door de duinen. De vuurtorenwachter pikt hem op in zijn jeep. Maarten denkt dat hij door de Amerikanen wordt meegenomen die Nederland komen bevrijden. Ook de dokter en de ambulancechauffeur ziet hij aan voor bevrijders. Dan neemt de ambulance hem mee naar de kliniek. Daarna is de schrijfstijl analoog aan het aftakelingsproces: korte zinnen, veel punten, onsamenhangende worden. Het einde heeft nog een lichtpuntje, als Vera hem komt vertellen dat het lente wordt. Maarten schijnt dit te begrijpen. De lente waar hij zo naar verlangd heeft, is toch gekomen, ook voor hem. Helaas kent het dementieproces in werkelijkheid geen hoopgevend einde. 1.2.2 Thema Het thema van ‘Hersenschimmen’ is dementie; het aftakelen van het geheugen naar ‘niets’. 1.2.3 Personages Maarten Klein : Hij is de hoofdpersoon. Maarten is 72 jaar, geboren in Alkmaar, maar woont al vijftien jaar in Amerika. Hij werkte als notulist bij de IMCO, een visserijorganisatie, maar is inmiddels al gepensioneerd. Hij is een round character, omdat we steeds meer over hem te weten komen, vooral over zijn verleden
Vera Klein : Vera, Maartens vrouw, is ook een belangrijk persoon in het boek. Zij is al vijftig jaar getrouwd met Maarten en moet hulpeloos toekijken hoe Maarten aan het dementeren is. Zij en Maarten hebben twee kinderen, Fred en Kitty. Vera is ook een round character. 1.2.4 Verteller en perspectief Het verhaal is geschreven in een ik-verteller perspectief. De hoofdpersoon vertelt het verhaal. Je ziet alles gebeuren vanuit de ogen van Maarten, naargelang het verhaal vordert verandert dit want Maarten wordt steeds dementer en zijn persoonlijkheid gaat hier onder lijden.
1.2.5 Tijd Er zitten bijna geen tijdsprongen, tijdverdichtingen of tijdrekkingen in het verhaal. Dat komt doordat je constant in het hoofd van Maarten zit. Het verhaal is chronologisch, maar er komen ontzettend veel flashbacks in voor. Het geheugen van Maarten is niet zo goed, dus herinneringen van vroeger lopen dwars door de gedachten die hij in het heden heeft. Elementen die naar de toekomst verwijzen komen niet voor. Het verhaal speelt zich af in de jaren negentig en de flashbacks komen voornamelijk in de jaren 40 voor. De vertelde tijd is ongeveer 1 week. De verteltijd was ongeveer 7 uur. Waarschijnlijk speelt het verhaal zich af de tijd waarin het verhaal ook geschreven is: in de jaren 80. Er is bijvoorbeeld al televisie en er rijden auto's. De bejaarde hoofdpersoon denkt vaak aan de tijd dat de oorlog ongeveer afgelopen was. Die tijd moet ongeveer zijn jeugd zijn geweest. 1.2.6 Ruimte Het verhaal speelt zich af in Gloucester, aan de oostkust van de Verenigde Staten, even ten noorden van Boston. De plaats waar het verhaal zich afspeelt is best belangrijk voor het verhaal, omdat het een isolement van het echtpaar Klein aangeeft. Zowel wat kennissen als wat de woonplaats betreft, is de familie geïsoleerd. Het hele boek is een voorbeeld van symbolische ruimte. De geestelijke wereld van Maarten wordt steeds kleiner. Daarnaast wordt de ruimte om de hoofdpersoon steeds kleiner. Hij gebruikt bijvoorbeeld een steeds kleiner gedeelte van zijn woonhuis. Ook is het niet toevallig dat de hoofdpersoon in een gebied van Amerika, ver weg van zijn kinderen in Nederland, woont. De weersomstandigheden, sneeuw en mist, symboliseren de vervlakking: alles wordt wit; er kan geen onderscheid meer worden gemaakt. Dus niet alleen de gemoedsstemming van de persoon, maar ook het thema door de beschrijving van de ruimte ondersteund wordt. (Zie ‘Het Leesdossier’ blz. 9, Hersenschimmen wordt daar genoemd) Hoofdstuk 3 Motivering boekkeuze en eerste persoonlijke reactie op boek Mijn oma lijdt aan Alzheimer. Dat is een ziekte waarbij het geheugen steeds meer achteruit gaat. Ze weet bijvoorbeeld niet meer welke dag het is, hoe oud ze is en ze verwart mijn vader soms met haar broer. Ik had het een keer met één van mijn tantes over mijn oma en toen zei die tante dat ‘Hersenschimmen’ ook gaat over iemand met een geheugen dat achteruit gaat. Zij vond het een heel goed boek, dus ik dacht: dat ga ik ook lezen. Vooral omdat ik wilde weten wat er allemaal gebeurt als je je geheugen verliest. Ik herkende veel dingen van mijn oma in het boek. Maarten verwart het heden met het verleden en dat is soms heel verwarrend. Bij Maarten gaat het proces wel heel erg snel: binnen 1 week is hij zijn complete geheugen verloren, terwijl mijn oma 1,5 jaar Alzheimer heeft en in de 1e fase van de ziekte zit. Ik vind het knap dat J. Bernlef het hele boek heeft geschreven alsof je in het brein van Maarten zit. Alles wordt vanuit Maarten verteld, en dat is soms heel verwarrend. Ik vind het jammer dat Bernlef niet de gedachtes van Vera heeft beschreven, ik zou wel willen weten hoe het voelt om zo dicht bij een zieke te zijn maar toch niets kunt doen. Hoofdstuk 4 Verwerkingsopdracht A4 Beschrijving van hoeverre het land en de cultuur bepalend zijn voor het boek Het boek ‘Hersenschimmen’ speelt zich af in Gloucester, aan de oostkust van de Verenigde Staten, even ten noorden van Boston. Het echtpaar Klein is Nederlands, maar woont al 15 jaar in Glouchester. De plaats waar het verhaal zich afspeelt is best belangrijk voor het verhaal, omdat het een isolement van het echtpaar Klein aangeeft. De kinderen wonen in Nederland en de rest van de familie ook. De cultuur is best wel bepalend voor het boek. Bijvoorbeeld de taalbarrière is van belang voor het verhaal. Aan het begin van het verhaal is het nog geen enkel probleem dat Maarten en Vera in Engelstalig gebied wonen, maar naarmate Maarten verder achteruit gaat, wordt het voor hem moeilijker Engels te spreken. Eerst is het probleem dat Maarten zijn woorden vanuit het Nederlands moet vertalen. Aan het einde van het verhaal wordt het probleem groter: verstaat Maarten geen Engels meer. Fragment blz. 154: Versta niemand… alleen nog de eigen woorden… zijn eigen taal vanbinnen… Ook het land is van belang voor het verhaal. In Amerika sneeuwt het in de winter, en bij ons nauwelijks. Door het gesneeuw weet de hoofdpersoon steeds minder, hij verlangt naar de lente. Als er geen sneeuw was geweest, dan was het aftakelproces misschien iets langzamer gegaan. Hoofdstuk 5 Evaluatie Ik vind ‘Hersenschimmen’ een mooi boek. Bernlef beschrijft het dementieproces heel geloofwaardig. Dat komt doordat je alle gedachten van Maarten weet, en niet die van de overige personen in het boek. Sommige dingen vind ik niet geloofwaardig. Maarten verliest binnen 1 week zijn geheugen. Volgens mij kan dat nooit zo snel gaan. Mijn oma bijvoorbeeld heeft al 1,5 jaar dementie. Bernlef heeft een duidelijke schrijfstijl, er zaten geen moeilijke woorden in en alles was makkelijk te volgen. Alleen op het einde van het verhaal beschrijft hij alles met puntjes (..) ertussen. Dat doet hij omdat Maarten geen volledige zinnen meer kan maken, hij is vergeten hoe dat moet. Maar voor de lezer is het wel moeilijker te volgen, de zinnen lijken steeds half afgebroken en Maarten denkt allerlei dingen die geen verband met elkaar hebben. Het laatste fragment in het boek, blz. 162: Als het al dag is en GOOD MORNING en iemand zegt… fluisterend… de stem van een vrouw en je luistert… je luistert met gesloten ogen… luistert alleen maar naar haar stem die fluistert.. dat het raam is gemaakt… dat waar eerst die oude deur voor zat gespijkerd… dat daar nu weer glas zit… glas waar je doorheen kunt kijken… naar buiten… het bos en de lente die bijna begint… zegt ze… fluistert ze… de lente die op het punt staat te beginnen… Het einde is een beetje raar, je weet niet of Maarten dood gaat of niet. Ik denk dat zijn geheugen gestopt is, en aangezien je de hele tijd in zijn geheugen zit is het boek ook automatisch gestopt. Door het boek ben ik veel meer te weten gekomen over dementie. Ik weet nu ook ongeveer wat mijn oma de komende jaren te wachten staat.