Complete titelbeschrijving J. Bernlef, Hersenschimmen, uitgeverij Wolters-Noordhoff, Groningen 2000, Grote lijsters, nr. 1 Titel verklaring De herinneringen van de hoofdpersoon aan zijn verleden zijn, als gevolg van het dementieproces, erg vaag. Hierdoor zijn zijn herinneringen niet meer dan hersenschimmen. Persoonlijke reactie - Laura: Ik vond het een erg vreemd boek, wat op zich niet zo vreemd is, omdat het gaat over iemand die dement wordt. Maar toch, je blijft toch stiekem hopen op een soort ontknoping, die er uiteraard niet komt. Dit neemt echter niet weg dat ik het een goed boek vond. Het lijkt wel of je tegelijk met Maarten dingen vergeet; ik vind het erg knap hoe de schrijver dat voor elkaar heeft gekregen! Neem bijvoorbeeld de passage waarin Maarten gaat wandelen met zijn hond, die hij op een gegeven moment gewoon vergeet mee te nemen. Pas op het moment dat Vera hem met de auto komt zoeken en zegt dat Robert alleen thuis kwam, ontdekte ik zelf ook pas dat hij zijn hond gewoon vergeten was! Heel raar vond ik dat. Steeds verder naar het einde toe wordt het als maar vager en vager, tot de laatste tien bladzijden, waar ik helemaal niks van begreep. Dat vind ik jammer. Want ik had bijvoorbeeld graag willen weten waarom Karl Simic zelfmoord heeft gepleegd (wat Maarten schijnt te weten). Ook vind ik het jammer dat je betrekkelijk weinig over Maartens ouders en kinderen te weten komt. Zo blijft Maarten een alleenstaand karakter in een steeds onbegrijpelijker wordende wereld. Maar afgezien hiervan is de stijl waarin het boek is geschreven natuurlijk verschrikkelijk goed gekozen. Hoe kun je de lezer nou beter duidelijk maken hoe het is om dement te worden, dan door hem als het ware in het hoofd van de dementerende hoofdpersoon te plaatsen? Ik vond het wel een leuk boek, omdat het zo anders is als andere boeken die ik gelezen heb. - Vianne: Hersenschimmen is voor mij zeker een vernieuwend boek geweest. Ten eerste vanwege het, voor mij, nieuwe onderwerp dementie. Ten tweede omdat ik eigenlijk nog nooit een boek had gelezen waarin het leven van oude mensen werd beschreven. Je zou denken dat het leven van ouderen per definitie saai en oninteressant is, maar er zitten dus ook intrigerende en herkenbare kanten aan; niet alles verschilt van jongeren. Natuurlijk kan er geen sprake zijn van identificatiemogelijkheden of verplaatsing in de hoofdpersoon, maar dat is ook helemaal niet nodig in dit verhaal. Ik vond het gewoon beter om van een afstandje het leven van de hoofdpersoon te doorgronden zonder er zelf in verwikkeld te raken. Wat ik een sterk punt van het boek vind, is het perspectief. Doordat het grotendeels in de ikvorm verteld wordt, kreeg ik het idee dat Maarten als een soort figuur van buitenaf over zichzelf vertelt. Net alsof hij helemaal is hersteld van de dementie en weergeeft hoe het was. Heel raar op zich. De hoofdpersonen zijn goed denkbaar in deze context. De man die niet wil toegeven aan zijn dementie en de vrouw die hem door dik en dun blijft steunen en dan op het eind de onvermijdelijke scheiding tussen deze twee. Ik heb dus best genoten van dit boek, waarschijnlijk alleen omdat ik nog nooit wat over dementie gelezen had. Ik zou dan ook nu niets meer daarover hoeven te lezen, één keer is toch wel genoeg. A. Fabel
Het boek gaat over de 71-jarige Maarten Klein en zijn vrouw Vera. Maarten woont met Vera en de hond Robert in Gloucester. Maarten komt eigenlijk uit Nederland, maar na de oorlog is hij naar de VS geïmmigreerd. Het begint allemaal met een lichte verstrooidheid, en steeds vaker vergeet Maarten de tijd rondom zich. Soms valt het hem heel moeilijk het onderscheid tussen dag en nacht te maken. Hij voelt wel dat er iets met hem scheelt, maar hij kan het niet benoemen. Ook zijn hond Robert voelt dit aan en betekent zo een enorme steun voor Maarten in deze moeilijke periode. Het feit dat hij niet weet wat er met hem aan de hand is, zorgt voor nog meer verwarring. Hij beseft wel dat hij ouder wordt en denkt aan aderverkalking of een kleine beroerte als mogelijke oorzaken. Ondertussen maakt ook Vera zich zorgen. Eerst zegt Maarten haar niets, omdat hij hoopt dat het allemaal wel zal overgaan zodra het lente is. Maar hij kan het niet voor zijn vrouw verborgen houden. Vera toont enorm veel begrip voor haar man en houdt zich sterk, maar op een bepaald moment wordt het ook voor haar teveel. Ze heeft de kracht niet meer om Maarten steeds opnieuw met de werkelijkheid te confronteren en praat nu gewoon met hem mee. Ze is wel bang om hem te verliezen, maar ook woedend omdat hij zich steeds vaker in een andere wereld terugtrekt, die zij niet kan zien. Ze heeft het moeilijk om samen met een man te leven die elke dag weer een beetje ‘leger’ wordt. Maarten gaat ondertussen heel snel achteruit, maar tegelijkertijd groeit bij hem ook het besef van wat er met hem aan het gebeuren is: de dementie heeft hem in haar greep … B. Thematiek

A. Het hoofdthema van ‘Hersenschimmen’ is dementie. In het boek wordt het proces van dementie beschreven. Maarten voelt zich verward en onzeker. Hij verliest de greep op de werkelijkheid achter de feiten en lijdt aan geheugenverlies. Ook vervreemdt hij meer en meer van zijn vrouw, met wie hij al jaren getrouwd is. B. Het winterse landschap maakt dat er geen onderscheid gemaakt kan worden tussen dingen. Alles lijkt op elkaar en vervaagt. Maarten heeft dan ook een hekel aan de winter. C. / D. De belangrijkste motieven zijn: - Jaargetijden zijn een belangrijk aspect in dit boek; vooral de winter. Het winterse landschap maakt dat er geen onderscheid gemaakt kan worden tussen dingen. Alles lijkt op elkaar en vervaagt; net als in Maartens hoofd. Maarten heeft dan ook een hekel aan de winter. Ook is de lente belangrijk. De laatste zin van het boek luidt bijvoorbeeld als volgt: ‘…de lente die op het punt staat te beginnen…’. Hier wordt denk ik mee bedoelt dat in de natuur weer duidelijkheid zal ontstaan (na alle verwarring van de winter), maar dat in Maartens hoofd de verwarring voor goed zijn intrede heeft gedaan. - De oorlog is ook een motief. Dit is een van de dingen uit Maartens verleden, waar hij zich nog veel van kan herinneren. Hij denkt hier vaak aan en vertelt er ook vaak over. Maar op een gegeven moment kan hij heden en verleden niet meer uit elkaar houden en beeldt hij zich soms in dat hij in de oorlog zit. - Een ander, heel belangrijk motief is systematiek. Maarten is geboeid door zijn vader die door louter feiten op te schrijven en in grafieken te verwerken, probeerde een systeem in die feiten te ontdekken. Ook Maartens werk bij de IMCO bestond ook uit het vastleggen van feiten. Een ander voorbeeld uit het boek hierbij is het moment waarop hij erover nadenkt om zijn liefde voor Vera in een grafiek te verwerken. - Taal; Een hulpmiddel bij het registreren van de werkelijkheid is de taal. Taal is hét middel tot communicatie, hét middel om de werkelijkheid te benoemen. De dementerende Maarten verliest steeds meer de greep op de taal. Hij kan de goede woorden niet meer vinden of hij kan met woorden niet uitdrukken wat hij voelt. Naarmate Maartens realiteitsbesef verder afneemt, probeert hij krampachtiger zich vast te klampen aan de taal. Op blz. 145 denkt hij: 'Woorden, dat is wat energie geeft, is energie zelf. Een mens hoort van woorden te zijn. Totaal. Zo voor de hand ligt dat. (Eindelijk weer eens iets van waarde, toevoer van woorden moet er komen, dat is wat de situatie redden kan, verhalen, aanvoer, import van verhalen.)' Maar de situatie kan niet meer gered worden. Vlak daarvoor, op blz. 144, denkt Maarten in een helder moment: 'Er zit verdomme nergens verhaal meer in hier.' De afnemende beheersing van de taal, die gepaard gaat met de afbrokkeling van de werkelijkheid, komt tot uiting in de vele korte fragmenten op de laatste bladzijden van de roman, die net als Maarten eindigt in 'gestamel zonder veel verhaal.' - Het scherpe besef van vergankelijkheid (zie bijv. Maartens opmerking op blz. 15 dat veel voorwerpen uit zijn directe omgeving hem zullen overleven) is ook een motief. E. De titel staat in verband met het thema van de vergankelijkheid. Aan het eind van de roman, als Maarten nauwelijks meer besef heeft van het hier en nu, denkt hij in een van zijn spaarzame heldere momenten: 'In het leven terug?. . . maar waar is zo iets gebleven?. . . is er
wel zo iets?. . . of was gewoon alles inbeelding van het hoofd?... hersenschimmen?' (blz. 153). F. Het motto is: ‘A touching dream to which we are all lulled. But wake from separately.’ (The building - Philip Larkin) De letterlijke vertaling van dit motto is: ‘Een mooie droom waar iedereen wordt ingewiegd, maar waar iedereen afzonderlijk uit wakker wordt.’ Het betekent dat het leven in het teken van de dood staat. G. In Hersenschimmen komt geen leidmotief voor. Hier is geen sprake van dat een bepaald concreet voorwerp telkens in het verhaal opduikt. H. Er is geen sprake van een literair-historische motief, omdat er hier geen sprake van is dat een motief vaak voor komt in de geschiedenis van de literatuur. C. Ruimte (decor) A.‘Hersenschimmen’ speelt zich hoofdzakelijk af in de Amerikaanse stad Gloucester. Daarnaast keert Maarten in gedachten terug naar Nederland (o.a. Alkmaar). Hersenschimmen speelt in een landschap waarmee lezers van Bernlef inmiddels vertrouwd zijn: een noordelijk, winters gebied. Het besneeuwde decor waarin het boek speelt, maar ook andere elementen uit zijn omgeving benadrukken Maartens isolement. B. De gebruikte terminologie in dit boek is de gethematiseerde ruimte. In dit boek bestaat er zeker een verband tussen de ruimte en het thema. Namelijk op het eind van dit boek is Maarten zo dement dat hij naar een verzorgingstehuis moet. Hij moet daar dus niet voor niets heen, hij moet daar namelijk heen omdat hij dement is geworden. En niet meer voor zichzelf kan zorgen en zijn vrouw Eva kan het ook niet meer aan. Het thema van dit boek is dementie en hij moet naar het verzorgingstehuis vanwege zijn dementie dus is er degelijk een verband tussen de ruimte en het thema. C. Er bestaat zeker een verband tussen de ruimtebeschrijvingen en het thema. Net zoals ik al bij a. heb geschreven geeft het besneeuwde decor waarin het boek zich af speelt, maar ook andere elementen uit zijn omgeving benadrukken Maartens isolement. Vera houdt van de kaalheid en de zuiverheid van de witte vlakte, maar Maarten geeft de sneeuw, die menselijke sporen in het landschap bedekt, de schuld van zijn vergeetachtigheid: ‘Het komt door de sneeuw, (…) die monotonie, als alles wit is om je heen vallende verschillen weg.’ (p. 2). Als er dan eindelijk gaten in het sneeuwdek komen, vallen die samen met de gaten in zijn bewustzijn. D. Secundaire literatuur Ik heb het volgende secundaire literatuur gebruikt: Kritische literatuur Lexicon. Ik heb het goed door gelezen, maar veel informatie die daar in stond die wist ik al. Maar natuurlijk waren er ook dingen waarvan ik nog niets gelezen of gehoord had of helemaal niet zelf aan had gedacht. Ik wist namelijk niet dat dit boek zo goed verkocht was, namelijk in 1989 waren er 250 000 exemplaren van de roman verkocht. Terwijl het boek toen nog maar 4 jaar uit was het boek is namelijk in september 1984 verschenen. Ik heb er namelijk ook helemaal niet bij stil gestaan, dat het decor uit het boek ook een grote rol mee speelde in het boek. Het stond namelijk in verband met elkaar. Maarten gaf namelijk de sneeuw, die menselijke sporen in het landschap bedekt, de schuld van zijn vergeetachtigheid. Ook wist ik niet dat in het gebied waarin het boek zich afspeelt veel immigranten wonen. Gloucester ligt namelijk afgezonderd, op een landtong. In dat gebied hebben veel immigranten zich gevestigd. De namen van Maartens collega’s duiden op het internationale herkomst: Bähr, Chauvas. De wat meer uitgewerkte figuur Karl Simic is Joegoslaaf van origine. Ik had daar helemaal niet bij stil gestaan, zelfs niet doordat bijna al zijn collega’s ook buitenlandse achternamen hadden. Nu ik deze secundaire literatuur lees denk ik: ,,ach ja, natuurlijk”. Ook wist ik niet dat de stijl van Hersenschimmen heel direct is. Moeilijke woorden zijn uitzonderingen. De zinnen zin nooit lang of ingewikkeld, vaak ongeleed. Ook in een interview met Graa Boomsma zegt Bernlef ‘rompzinnetjes’. Overal waar iedere andere schrijver een komma zou zetten, om vervolgens aan een bijzin te beginnen, zet ik een punt en begin een nieuwe zin. Door de schrijfwijze krijgt het geheel iets houterigs. Een beetje Thelonious Monk, de jazzpianist, zeg ik altijd. Expres onhandig op elkaar staande zinnen.’ Evaluatie - Laura: Hersenschimmen is een prachtig boek, waarin heel duidelijk naar voren komt dat dementie een heel schrijnend iets is, voor de patiënten zelf en diens familie. Je maakt mee hoe het is om dement te worden en dat is erg angstaanjagend. Ja, ik heb meer sympathie gekregen voor Vera en vind haar gedrag nu logisch. Verder vind ik het boek minder realistisch dan in het begin, omdat alles zo snel gaat. Ik ben redelijk tevreden over onze fabel. Er zitten stukken in die ik echt heel goed vind en stukken die iets minder zijn, maar over het algemeen vind ik hem goed gelukt. Wel vonden we het erg moeilijk om de thematiek te maken. Het lezen viel wel mee, ik vond het geen moeilijk boek en vond het leuk om hem te lezen. Ik zat alleen een beetje in tijdnood en moest dus heel hard doorlezen, maar alles is gelukt. Het laatste gedeelte vond ik heel verwarrend en onduidelijk, ik kon niet wijs worden uit al die zinnen zonder begin en zonder einde. Vanaf het midden van het boek vond ik het wel moeilijker worden, hoe meer dement hij werd, hoe moeilijker vond ik het boek. Ik vond het dan erg onduidelijk en verwarrend worden, al die gedachteflarden. Ik vond het een vermoeiende klus. We heb er erg lang aan het boekverslag gewerkt en daardoor werd het op een gegeven moment erg vermoeiend. Het laatste gedeelte van de thematiek vonden we erg moeilijk, over de motieven. En ook vonden we dat 'decor' erg moeilijk. Maar het secundaire literatuur viel wel mee, je hoefde het alleen maar te lezen en als je dat had gedaan. Dan wist je zelf wel of je nu meer interessante informatie bent tegen gekomen die je nog niet wist over het boek. Ik ga de volgende keer iets meer rust nemen. We moeten het werk meer verdelen en rustpauzes nemen i.p.v. alles in een keer achter elkaar doen. Vianne: Ik vind ''Hersenschimmen'' een heel intrigerend boek. Het is gewoon beangstigend dat iemand van een oudere, gerespecteerde persoon verandert in een dement iemand die niet eens meer voor zich zelf kan zorgen, en de enige is die zich zelf nog een beetje begrijpt. Het is ook een heel speciaal boek, ik denk niet dat er meerdere boeken zijn geschreven vanuit het oogpunt van een demente. Mijn mening voor de persoonlijke reactie was hetzelfde, maar omdat ik nu goed over het boek heb nagedacht en al het ''duistere'' taalgebruik eruit heb gehaald, is het nog bijzonderder geworden. Ik ben tevreden over het uitvoeren van de fabel. Eerst zaten we er wel erg tegen op om die te maken, omdat we eerst niet wisten wat daar precies de bedoeling mee was en we dachten dat dat ontzettend veel werk zou zijn, maar dat viel uiteindelijk wel mee. Ik vond het niet moeilijk om een persoonlijke reactie weer te geven. Wel vonden we het weer moeilijk om de ruimte en de motieven te vinden. Het maken van het boekverslag ‘hersenschimmen’ was toch wel veel werk. Maar doordat je zo’n boekverslag maakt kijk je toch anders naar zo’n boek. Je leert er wel veel van. Je leest nu niet alleen zo’n boek omdat je het een mooi boek vindt, maar ook nog om er iets van te leren. Het boek lezen vond ik erg leuk, ik heb sowieso geen hekel aan lezen, vooral niet als het ook nog eens zo'n goed boek is! Het einde vond ik wat moeilijker dan de rest van het boek, omdat Maarten daar alleen nog maar in ''hersenschimmen'' dacht.