Motivatie om het boek te lezen ‘Hersenschimmen’ sprak mij om verschillende redenen aan. Ten eerste omdat ik de auteur J. Bernlef reeds kende van de boeken ‘Meeuwen’ en ‘Verloren zoon’. Ten tweede omdat het onderwerp dementie mij wel interessant leek en als derde reden is er de omslagillustratie die een mysterieuze indruk geeft … Korte inhoud van het verhaal
Het begint allemaal met een lichte verstrooidheid, en steeds vaker vergeet Maarten de tijd rondom zich. Soms valt het hem heel moeilijk het onderscheid tussen dag en nacht te maken. Hij voelt wel dat er iets met hem scheelt, maar hij kan het niet benoemen. Ook zijn hond Robert voelt dit aan en betekent zo een enorme steun voor Maarten in deze moeilijke periode. Het feit dat hij niet weet wat er met hem aan de hand is, zorgt voor nog meer verwarring. Hij beseft wel dat hij ouder wordt en denkt aan aderverkalking of een kleine beroerte als mogelijke oorzaken. Ondertussen maakt ook Vera zich zorgen. Eerst zegt Maarten haar niets, omdat hij hoopt dat het allemaal wel zal overgaan zodra het lente is. Maar hij kan het niet voor zijn vrouw verborgen houden. Vera toont enorm veel begrip voor haar man en houdt zich sterk, maar op een bepaald moment wordt het ook voor haar teveel. Ze heeft de kracht niet meer om Maarten steeds opnieuw met de werkelijkheid te confronteren en praat nu gewoon met hem mee. Ze is wel bang om hem te verliezen, maar ook woedend omdat hij zich steeds vaker in een andere wereld terugtrekt, die zij niet kan zien. Ze heeft het moeilijk om samen met een man te leven die elke dag weer een beetje ‘leger’ wordt. Maarten gaat ondertussen heel snel achteruit, maar tegelijkertijd groeit bij hem ook het besef van wat er met hem aan het gebeuren is: de dementie heeft hem in haar greep … Onderwerp
Op een heel realistische, sobere, maar toch ook zeer beschrijvende manier neemt J. Bernlef ons mee in de wereld van dementie. Hij bewijst met dit boek heel goed op de hoogte te zijn van wat mensen in zo’n situatie allemaal moeten doormaken. Met behulp van beeldspraak, gevoelens en ervaringen laat hij Maarten duidelijk maken wat het is om steeds opnieuw met die hersenschimmen te worden geconfronteerd. Doorheen het verhaal probeert Maarten op verschillende manieren aan zichzelf en aan anderen uit te leggen wat hij voelt. Hij omschrijft zijn dementie als iets dat hem plotseling overkomt en even plotseling weer verdwijnt, een donkere schaduw van paniek achterlatend, die langzaam wegebt tot een licht gevoel van onbehagen. Het is als een mist die in zijn herinneringen hangt en af en toe weer eens optrekt. Maarten verliest woorden zoals een ander bloed verliest. Hij voelt zich zee-ziek in zijn denken, als een zeilschip in een moment van windstilte, dat af en toe weer eens kan varen als de wind in de zeilen waait. Een andere vergelijking die in het boek voorkomt en die ik persoonlijk heel mooi vind, is er één waarin Maarten de gelijkenissen tussen zichzelf en een fototoestel weergeeft. ‘Een camera maakt geen onderscheid tussen belangrijk en onbelangrijk, voor- of achtergrond. En op zo’n toestel lijk ik op dit ogenblik zelf wel. Ik registreer, maar niets of niemand komt naderbij, springt naar voren. Niemand raakt me met een gebaar, een verraste gelaatsexpressie vanuit het verleden aan en deze gebouwen, straten en pleinen bestaan in steden waar ik nooit ben geweest en nooit komen zal. En hoe dichter de foto’s het heden naderen, des te ondoordringbaarder en raadselachtiger lijken ze wel te worden.’ Vertelstandpunt

Dit boek bevat een personaal vertelstandpunt, wat de betrokkenheid van de lezer des te groter maakt. Het hoofdpersonage ‘Maarten Klein’ vertelt een stukje van zijn levensverhaal. Dit boek laat hem zien in zijn evolutie van ouder wordende persoon en de daarmee gepaard gaande aftakeling. Maarten maakt een geleidelijk proces van vergeten, van dementie door, terwijl zijn wereld langzamerhand afbrokkelt … Dit personage, geschapen door J. Bernlef, is geen gewoon personage meer, hij is een begrip geworden in de literatuurwereld en is het toonbeeld van Bernlefs artistieke kunnen. Maar niet alleen Maarten speelt een rol in dit sterke verhaal, ook Vera, zijn echtgenote, treedt af en toe naar voren. Vanuit Maartens standpunt worden ook haar gevoelens beschre-ven. Want de groeiende vergeetachtigheid van Maarten heeft eveneens een invloed op haar leven. Schrijfwijze
J. Bernlef heeft ook heel wat aandacht voor de lezer. Door de manier waarop hij schrijft, heel levensecht en zich aanpassend aan de situatie, zorgt hij ervoor dat de lezer zich een stukje van het verhaal gaat voelen. Door steeds zonder overgang van het ene moment naar het andere over te springen, schept hij verwarring en brengt hij de lezer in onzekerheid. Ook de aftakeling van Maarten is in de schrijfwijze merkbaar: de vloeiende tekst van in het begin gaat geleidelijk aan over in kortere, minder samenhangende alinea’s, om te eindigen in losse gedachten. Bovendien lijken de woorden soms alleen voor Maarten zelf bedoeld en voelt de lezer zich teveel. Door deze bewonderenswaardige manier van schrijven krijgt de lezer op bepaalde momenten zelfs de neiging ook in korte flitsen te gaan denken en Maartens hele gedachtegang over te nemen. Motieven
In het verhaal kan de lezer heel wat motieven terugvinden: · de piano en de wandelingen (die Maarten bevestiging moeten geven en hem rust moeten bieden) · het hout · de Heidensieck-thermometer (die zowel het begin als het einde van het verhaal illustreert) · kleuren in al hun tinten en tonen, van mosterdgeel tot chocoladebruin · sneeuw (zowel symbolisch als realistisch gezien), vaak in een tegenstelling tussen winter en lente
Vooral dit laatste motief sneeuw komt heel vaak terug. Het is iets dat heel goed weergeeft hoe Maarten verdwaalt in zijn herinneringen en hoe alleen en koud hij zich voelt in zijn situatie. · ‘Misschien komt het door de sneeuw dat ik me ‘s morgens al zo moe voel. Vera niet, zij houdt van sneeuw. Volgens haar gaat er niks boven een sneeuwlandschap.’ · ‘Het komt door de sneeuw, die monotonie, als alles wit is om je heen vallen de verschillen weg. Ik verlang best naar de lente, jij niet ?’ · ‘Het is de winter, die verdomde lange rotwinter ook. Die winter maakt me onrustig, ongedurig.’ · ‘Sluit je ogen. Maar het blijft sneeuwen. Het sneeuwt zelfs binnenin mij. Nergens meer verweer.’ · ‘Ze dragen me door de deur en ik roep haar, ‘Vera’, maar ik zie haar niet meer en weer word ik door een deur gekanteld en lig te huilen in de sneeuw, vlokken die op mijn lippen landen, op mijn wangen.’ Klemtoon op gevoelens of handelingen ? Omdat dementie een heel psychologisch thema is, bestaat dit boek ook vooral uit gedachten, herinneringen en gevoelens. J. Bernlef is heel sterk in het verwoorden hiervan. Hij doet het op een heel levensechte en treffende manier … ‘Maar het beeld dat ik van haar heb – vanbinnen bedoel ik – lijkt niet op de jonge vrouw van die foto en evenmin op de Vera tegenover mij. Het is een beeld waarin alle veranderingen die zij heeft ondergaan verenigd zijn. Daarom is het ook meer een gevoel dan een beeld … ik ben de enige die al de vrouwen die ze geweest is in haar kan zien. Soms raak ik haar dan aan, raak ik ze allemaal tegelijk even zachtjes aan. Een gevoel is het. Een gevoel dat alleen zij bij mij kan oproepen; niemand anders.’ De gebeurtenissen zijn louter bijkomstig, ze zorgen er alleen voor dat het verhaal blijft boeien, van begin tot eind. Door het open einde en het plotse begin krijgt de lezer het gevoel midden in het verhaal ge-gooid te zijn. Dit zet aan tot creativiteit: hoe is het allemaal begonnen en hoe zal Maartens leven echt eindigen ??? Beeldrijke taal
Aan de hand van een heel beeldend voorbeeld wordt duidelijk gemaakt dat Maartens geest beetje bij beetje begint af te brokkelen. · Maarten wordt langzamerhand ouder en beseft dat ook. Herkenning heeft een belangrijke plaats in zijn leven ingenomen. ‘Ik kijk om mij heen. De dingen hebben hun eigen onveranderlijke plaats gekregen. Je gooit niet meer zo gauw iets weg en als er soms iets breekt voel je iets anders dan de onverschilligheid van vroeger. Je kijkt om je heen en weet dat deze voorwerpen je zowat allemaal zullen overleven. Ze omringen je en soms heb je het gevoel: ze kijken me aan, bijna op voet van gelijkheid.’ · Maar datzelfde gevoel van herkenning is een honderdtal pagina’s later helemaal verdwenen. Maartens wereld brokkelt langzaam, maar zeker af. Hij beseft niet meer dat het zijn eigen huiskamer is, heeft totaal geen benul meer van zijn eigendommen. ‘Ik ga een kamer binnen en neem het interieur in me op. Vreemd toch zoals mensen stoelen, tafels en kasten maar kriskras door elkaar in een ruimte zetten. Ik kan daarom maar niet beslissen waar plaats te nemen.’ Maarten en Vera kennen elkaar door en door. Ze houden ontzettend veel van elkaar en juist daarom kan Vera de moed en de kracht opbrengen om Maarten te steunen. J. Bernlef uit deze verbondenheid op de volgende speciale manier: ‘Bijna vijftig jaar liggen we al zo naast elkaar. Het is haast niet te bevatten wat dat betekent. Het gevoel twee communicerende vaten te zijn. Haar stemmingen, haar gedachten, ik kan ze bijna van haar gezicht aflezen, zoals papa de temperatuur van zijn thermometer.’ Nog een ander voorbeeld van Bernlefs taalkunsten, waarin hij tegelijk heel sober en intiem is, maar ook heel verfijnd en beschrijvend … ‘De meeste mensen spreken over ‘zilte zeelucht’, maar ik noem het de ‘witte geur’. Die touwbruine vogeltjes die daar langs de vloedlijn dribbelen, zouden vermoedelijk begrijpen wat ik bedoel.’ Opmerking
Vreemd genoeg gebruikt J. Bernlef dit verhaal ook om te verwijzen naar andere boeken van zijn hand. Op een bepaald moment heeft hij het over een toneelstuk, ‘Meeuwen’ getiteld, en even later gaat het over een ijswoestijn, wat terugslaat op zijn boek ‘Onder ijsbergen’. Maar het vaakst komt het woord ‘sneeuw’ terug, soms symbolisch gebruikt (zoals mensen in de sneeuw verdwalen, zo verdwaalt Maarten in zijn herinneringen) of als een smoes (het komt door de lange winter dat hij zo vergeetachtig is). Besluit
Persoonlijk vind ik ‘Hersenschimmen’ een sober en boeiend verhaal. J. Bernlef geeft op een realistische manier een situatie weer waarin het bewustzijn lijkt op te lossen in lichamelijke gewaarwordingen. Dementie is zeker geen makkelijk onderwerp, maar hij heeft het op een prachtige manier behandeld !!!