Titel Hersenschimmen Druk 1e druk Uitgever Wolters-Noordhoff, Groningen, 1990 Eerste druk 1984 Pagina’s 166 Titelverklaring Hersenschimmen; Maarten lijd aan dementie. De schimmen in zijn hersens kunnen van alles zijn. Situaties en mensen uit het dagelijkse leven begint in schimmen te veranderen door de dementie. Uiteindelijk worden ook zijn herinneringen aan vroeger steeds vager en onduidelijker. Aan het einde  van het boek bestaat zijn hele gedachte niet anders dan uit schimmen. Genre Dit boek is een psychologische roman
Thema Dementie; depersonalisatie Motieven Het verdriet van Vera om Maarten; het accepteren van de ziekte van Maarten; Maarten die de winter de schuld geeft van het in de war zijn en dus niet wil accepteren dat het aan hem zelf ligt; het belang van herinneringen voor ouderen. Opbouw Er is maar 1 verhaallijn en dat is die van de steeds meer toenemende mate van dementie bij Maarten. Dit is duidelijk te merken omdat alles vanaf Maarten word gezien. Aan het eind van het boek word de structuur veranderd. Naar mate Maarten zich steeds minder herinnert en alles steeds meer in vlagen voor hem over komt worden het allemaal zinsstukjes. Aan het einde van het boek en ook het verre statium van dementatie worden het meer woorden dan zinnen. Uiteindelijk is het allemaal niet meer te volgen. De alinea’s met schuingedrukte letters betekenen een nieuwe dag. Personages De hoofdpersoon in het boek is Maarten Klein. Maarten is 72 jaar, geboren in Alkmaar, maar woont al vijftien jaar in Amerika. Hij werkte als notulist bij de IMCO, een visserijorganisatie, maar is inmiddels al gepensioneerd. Hij is een round-character, omdat we steeds meer over hem te weten komen, vooral over zijn verleden. Vera, zijn vrouw, is ook een belangrijk persoon in het boek. Zij is al vijftig jaar getrouwd met Maarten en moet hulpeloos toekijken hoe Maarten aan het dementeren is. Zij en Maarten hebben twee kinderen, Fred en Kitty, zij zijn typen, omdat dit ook het enige is wat we over ze te weten komen. Vera is ook een round-character. Andere rollen
in het verhaal spelen: Dokter Eardly, een naïeve arts, die denkt Maartens bewustzijn met behulp van medicijnen en rust weer te kunnen doen opflakkeren. Phil Taylor, de gezinshulp, die Maarten verwart met zijn dochter en zijn pianolerares. Je komt weinig of deze personen te weten en zijn daarom typen.
Tijd Het verhaal speelt zich af op acht dagen wat zeer kort is, dementie duurt normaal veel langer. Het verhaal is chronologisch. Er zijn uiteraard flash-backs want Maarten handelt steeds in functie van het verleden. Perspectief Het verhaal is geschreven in een belevende ik-figuur. Je ziet alles gebeuren vanuit de ogen van Maarten, naargelang het verhaal vordert verandert dit want Maarten wordt steeds dementer en zijn persoonlijkheid gaat hier onder lijden. Ruimte Het verhaal speelt zich af in en rond het huis van Maarten en Vera in Gloucester in de Verenigde Staten. De sneeuw en Amerika hebben ook een symbolische betekenis namelijk isolatie en ruimte. Samenvatting De 71- of 72-jarige Maarten Klein woont met zijn vrouw Vera in Gloucester, aan de oostkust van de Verenigde Staten, even ten noorden van Boston. In de jaren vijftig zijn ze uit Nederland naar Amerika geemigreerd. Hun twee kinderen bleven in Nederland wonen. Maarten werkte tot zijn pensionering bij de Intergovernmental Maritime Consultative Organisation (IMCO), een
instituut voor visserijonderzoek in Boston. Op een winterse dag kijkt hij uit naar de schoolbus met kinderen die elke morgen bij zijn huis stopt. Hij denkt terug aan zijn vader, die griffier bij de rechtbank was en thuis temperatuurgrafieken bijhield en aantekeningen over het weer maakte. Uit opmerkingen van zijn vrouw wordt duidelijk dat Maarten een beetje verstrooid begint te worden: het is zondag, dus de kinderen hoeven niet naar school. Hij denkt dat het ochtend is, maar het is al middag. Eerder vergat hij al zijn koffie op te drinken en voor Vera hout uit de schuur te halen, hoewel ze hem daar tweemaal om had gevraagd. Hij zoekt de schuld van zijn vermoeidheid en concentratieverlies voorlopig bij de lange winter. Maarten
piekert over zijn vergeetachtigheid. Er is iets mis, maar hij weet niet precies wat. Hij betrapt zich erop dat hij hardop in zichzelf praat. Woorden die hij alleen gebruikte op zijn werk duiken plotseling op in zijn conversatie met Vera. Zijn gedachten dwalen vaak door associaties af naar gebeurtenissen

uit het verleden, vooral uit zijn jeugd, uit de Tweede Wereldoorlog en uit de tijd dat hij op kantoor werkte. Soms roepen de herinneringen handelingen op waarvan hij zich niet bewust is. Als hij terugdenkt aan het mislukte vlechtwerkje dat hij op de kleuterschool van stroken papier maakte, scheurt
hij onbewust de krant aan repen. De juffrouw vroeg hem destijds de potlodendoos te halen en Maarten gaat hem zoeken, op een plank in het washok, waar hij met een stoel bijklimt. Als Vera hem daar vindt, beseft hij pas wat hij doet. Tijdens een wandeling met de hond Robert verliest hij zich weer in het verleden. In het meisje achter de bar van het caf‚ waar hij even uitrust, herkent hij zijn eerste vriendin. Daarna komt hij in het antiquariaat waar hij kort daarvoor The Heart of the Matter van Graham Greene kocht. Maarten kan zich het boek op dat moment niet herinneren, hoewel hij er thuis af en toe een stukje in leest. Als hij mijmerend verderdwaalt door de stad, vindt Vera hem, ze maakte zich ongerust en is hem met de auto gaan zoeken. De symptonen van Maartens dementie worden duidelijker en heviger. Vera heeft de deur op slot gedaan toen ze even weg moest, maar Maarten breekt hem open om naar een IMCO-vergadering te gaan. Het gereedschap neemt hij mee in zijn aktentas. Hij gaat echter niet als vroeger met de trein naar Boston, maar loopt naar een vakantiehuisje, waarvan hij de deur ook forceert. Terwijl hij wacht op de anderen oefent hij zijn betoog, waarin hij zijn twijfel uitspreekt over de zin van de organisatie, die aan de hand van computerprognoses aanbevelingen doet over vangstquantums. Dan realiseert hij zich de situatie en gaat hij op weg naar huis; hij vergeet echter zijn tas.Vera is bij dokter Eardly geweest. Hij heeft haar aangeraden met Maarten foto's te bekijken om de herinneringen te ordenen. Maarten herinnert zich
tot in de details het verhaal bij een foto uit zijn jeugd, maar kan andere gebeurtenissen, zoals het bezoek van zijn kinderen uit Nederland drie jaar geleden, niet plaatsen. Later weet hij dat weer, maar als de deur wordt gerepareerd kan hij zich het niet herinneren dat hij hem heeft opengebroken. Op het bezoek van dokter Eardly reageert Maarten met een redevoering, die imponerend bedoeld is. Daarna realiseert hij zich met machteloosheid, woede en angst dat hij niet meer helemaal meester is over de taal: hij moet zinnen soms eerst vanuit het Nederlands in het Engels vertalen voordat hij ze kan uitspreken en heeft moeite met het benoemen van voorwerpen. Steeds meer vermengt Maartens verleden zich met zijn dage lijks leven. Maarten verwart Vera met zijn moeder en zijn huis met dat van zijn grootouders. Wat zijn vrouw hem het ene moment vertelt, kan hij direct daarna weer vergeten zijn. Als zij
weg is, slaat Maarten een ruit in om de hond binnen te laten. Daarna vergeet hij het gas uit te zetten. Bij het volgende bezoek van de dokter ziet Maarten hem als een tegenstander in een moeilijke onderhandeling. Hij gaat hem verbaal te lijf met een vergaderstrategie van zijn ex-collega Karl Simic. Als de dokter hem een kalmerende injectie wil geven slaat hij hem de spuit uit handen. Op dat moment waant hij zich in de oorlog. Omdat de toestand gevaarlijk wordt, komt de gezinshulp Phil Taylor inwonen om op Maarten te letten. Deze vergeet steeds wie zij is en waarom ze er is, en verwart haar met zijn pianolerares van vroeger en met zijn dochter. Als hij tweemaal in een nacht door het huis dwaalt, geeft Phil hem een injectie. Maarten
wordt wakker doordat hij in zijn bed heeft gepoept. Vera en Phil maken de riemen los waarmee hij was vastgebonden en wassen hem in het bad; Maarten krijgt daarbij een erectie. Pas als hij het aanraakt beseft hij vol schaamte dat het zijn geslacht is dat boven water uitkomt. Maarten ontsnapt nog een keer uit het huis en komt na een wandeling door de duinen terecht in het zomerhuisje waar hij eerder zijn aktentas had laten staan. De vuurtorenwachter ziet hem lopen en brengt hem terug naar huis in zijn jeep, waardoor Maarten hem houdt voor een Amerikaanse soldaat tijdens de bevrijding. Even later komt dokter Eardly, die Maarten voor een soldaat in burger houdt. Als de dokter hem een kalmerende injectie wil geven denkt hij dat hij wordt verdacht van collaboratie. Als Maarten wakker wordt, maakt hij een vuur in de open haard en verbrandt hij uit het album de foto's waarop hij is afgebeeld. Hij herkent zichzelf niet meer. Vera en Phil binden hem op een stoel vast. Ook hen herkent hij niet meer. Dan wordt hij in een ziekenwagen naar een inrichting gebracht. Er dringen nog maar flarden van buiten tot Maarten door; zijn wereld is gekrompen tot zijn onsamenhangende, maar soms plotseling heldere gedachten, waarin de taal een belangrijke rol speelt. Het boek eindigt met een medede ling die hij noh wel opvangt, al beseft hij niet dat die van Vera komt: zij vertelt hem dat de lente op het punt staat te beginnen. Leeservaring Het onderwerp van het verhaal sprak mij zeer aan. Juist omdat ik hier eigenlijk zo weinig over wist. Dementie is iets waar iedereen mee te maken kan krijgen. Het boek gaat hier verschrikkelijk goed op in. Deze manier van een ziekte laten ervaren zonder dat je het hebt vind ik echt schitterend. Het is ook goed uitgewerkt in het verhaal. Je volgt het verhaal volgens Maarten die aan de dementie lijd. Dit is volgens mij de beste manier om het duidelijk te maken. Het enige wat niet zo realistisch is, maar waar weinig aan te doen is, is dat je door Maarten de emoties van vera ziet. Ik als lezer kan dan dus wel merken hoe Vera zich in sommige situaties zich moet voelen, terwijl dat Maarten geheel ontgaat. Dus wat dat betreft verbreekt dat een beetje het volledige inlevensvermogen van Maarten. Niet dat ik dat een negatief iets ervaar, want hierdoor realiseer je je misschien juist wat meer hoe erg de dementie is voor Vera. Maarten en Vera zijn al zo lang bij elkaar en kennen elkaar zo goed, dan is het zo raar dat Maarten al die herinneringen vergeet en op ten duur zijn eigen vrouw niet meer
herkent. Dit geeft echt een gevoel van de impact van zo’n ziekte. Iets wat ik heel treurig vond is dat hij de foto’s van hem en Vera ging verbranden. Ik vond het zo symbolisch voor het verbranden van de brug naar het verleden. Toen Vera dat zag stopte ze hem gelijk. Ik kan me voorstellen dat ze het daar heel erg moeilijk mee had. Het lijkt natuurlijk net alsof Maarten zijn eigen verleden niet meer wil weten. Dit was natuurlijk niet
het geval, maar voor een buitenstaander kan dit moeilijk te begrijpen zijn. Wat goed blijkt is –en ook door Vera zelf word gezegd- is dat oude mensen leven van herinneringen. Op de een of andere manier heeft me dit veel aan het denken gezet en ben ik er ook op gaan letten bij oudere mensen. En het sluit inderdaad aan op het boek. Hoe minder mensen gaan meemaken in hun huidige leven hoe meer ze gaan vertellen over dingen uit het verleden. Omdat Maarten aan dementie lijd verdwijnen dus al die mooie herinneringen die hij heeft. De mooie dingen in het leven van de oudere mensen zijn dus de herinneringen en die is Maarten langzaam aan het kwijtraken. Zijn hele leven is dus gewoon aan het verdwijnen en dat is triest. Je merkt dat Maarten door heeft dat hij steeds meer aan het vergeten is. Om zichzelf op zijn gemak te stellen geeft hij de schuld aan de winter met haar sneeuw. Op een gegeven moment is zijn geheugen zo erg achteruit gegaan dat het gewoon niet meer realistisch overkomt voor Vera en ook voor hem zelf. Op een gegeven moment komt Phil in huis om Vera een beetje te helpen

met Maarten. Hij ziet haar de hele tijd als een vriendinnetje van zijn dochter Kitty. Het is voor mij echt zo’n duidelijk moment dat hij aan gebrek van wat hij zich van nu nog kan herinneren gaat koppelen aan het verleden. Het korte geheugen bij dementie verdwijnt namelijk eerst. Om te verklaren
dat ze hier is, denkt hij dat ze een vriendin van Kitty is, wat helemaal niet kan, want die heeft haar eigen leven in Nederland. De vertaling van die eigenschap van dementie in het boek vind ik zo goed gebracht. Juist door je dit te laten ervaren in plaats van de harde feiten uit te leggen komt het veel meer op je af. Het verhaal is in het begin vrij gemakkelijk te volgen. Het taalgebruik is niet al te ingewikkeld, misschien zelfs wel een beetje te simpel. Ik hou wel van mooie verwoordingen, maar die zijn hier niet zo veel te vinden. Het boek leest steeds moeilijker, dit omdat Maarten steeds meer anders gaat denken dan mensen die gewoon een geheugen enn gedachtes er nog helemaal
bij hebben. Dit brengt veel verwarring met zich mee. Zoals hij het op een gegeven moment  heeft over de IMCO. Hij denkt op een bepaald moment dat hij naar zijn werk toe moet en dat lijkt dan best wel realistisch. Je moet er dan wel even er goe bijblijven dat die gedachtes niet kloppen met de realiteit. Hij is namelijk alland met persioen. Al die verwarringen zijn juist hetgene wat het boek zo goed en origineel maakt. Die verwarring heeft Maarten namelijk ook.  Het is jammer dat het op het eind allemaal
zo moeilijk te volgen is. Bij de laatste pagina’s had ik echt zo’n gevoel dat ik het maar snel uit wilde hebben omdat het allemaal zo onduidelijk en vaag werd. Ik kan me zo voorstellen dat je dat heel goed kan vergelijken met de gedachtes van Maarten. Misschien wil hij op een gegeven moment wel net zo graag zijn levensboek uithebben zoals ik hersenschimmen uit wilde
lezen.