Excuses voor het ongemak door Hans Hogenkamp

Gebruikte editie “Excuses voor het ongemak” verscheen in januari 2006 bij Nijgh & Van Ditmar te Amsterdam. In maart van hetzelfde jaar kwam de tweede druk al uit. Het is de debuutroman van de schrijver. De roman telt 222 pagina’s. Op de blauwe voorkant prijkt een laddertje in een duinlandschap. Genre “Excuses voor het ongemak” is een psychologische roman over desillusie en bevat kritiek op de geïndividualiseerde, moderne westerse samenleving. De moeite waard De roman is zeker de moeite waard voor scholieren van de havo-vwo-opleiding. Hogenkamp schrijft met veel ironie en humor de lotgevallen van een loser in deze tijd. Daartussendoor heeft hij een stevige kritiek op de oppervlakkigheid van de maatschappij die hij o.a. uit in zijn manipulatie met de kijkcijfers ten aanzien van stompzinnige tv-programma’s als “Herken de Homo” Daardoor ontstaat een vlot leesbare en herkenbare roman die eindexamenkandidaten van havo en vwo heel goed kunnen verwerken. “Excuses voor het ongemak” behoort zeker niet tot de top van de Nederlandse literatuur, maar is een lekker leesboek voor op vakantie en in de trein. ( “Met excuses voor het ongemak” wanneer de trein bijvoorbeeld weer eens vertraging heeft) De leestijd is zeker niet langer dan drie uur. De waardering voor deze moderne roman is m.i. 2 punten.
Flaptekst “Op een dag krijgt Edo Kleingeld van zijn Srilankaanse schoonmaker Bayya het verzoek of hij zijn zus een tijdje onderdak wil verlenen. In de hoop dat de onbekende Chandrinai zijn eenzaamheid zal doorbreken stemt hij toe. Wat volgt is een aaneenschakeling van merkwaardige, gênante en ontroerende gebeurtenissen. Gaandeweg verliest Edo controle over zijn leven, dat uiteindelijk een onverwachte en noodlottige wending neemt. “Excuses voor het ongemak” is een even humoristisch als grimmige roman over de moderne samenleving, waarin mededogen heeft plaatsgemaakt voor ‘respect’. Via kleurrijke personages die allemaal op hun eigen manier verliezers zijn, stelt Hogenkamp multiculturele misverstanden, verknipte familiebanden en de absurditeiten van het hedendaagse kantoorleven aan de kaak. Hoofdpersoon Edo Kleingeld schaart zich in de rij van Nederlandse literaire helden als Frits van Egters, Han de Wit en Ewald Stanislas Krieg: met Excuses voor het ongemak schreef debutant Hogenkamp een ironische roman met een bitter slotakkoord.” Motto en opdracht Er is geen motto en ook geen opdracht. Structuur en verhaalopbouw De roman wordt onderverdeeld in 26 korte, getitelde maar ongenummerde hoofdstukken. De hoofdstukken dragen namen als “I love afstand houden”, “Club Nokia”, “Fout kijken.” De roman wordt eigenlijk heel chronologisch verteld:van januari tot en met april 2003 (zie hieronder “tijd en decor”) In enkele hoofdstukken worden korte flashbacks verteld, maar die doorbreken de chronologische volgorde voor de lezer niet. (het zijn snel vertelde incidenten uit de jeugd van Edo, zoals de scheiding van zijn ouders, incidenten op de basisschool, het seksueel aftuigen van een oude man ) Perspectief De roman wordt verteld vanuit de hoofdpersoon Edo Kleingeld. Het is een achteraf verteller in de ikvorm. Edo Kleinfeld is een 34-jarige medewerker van een marketingbedrijf dat kijk-en luistercijfers publiceert. Hij is een “loser” , eenzaam, lelijk en derhalve maagd. Titelverklaring De titel is het best te verklaren door te verwijzen naar de brief die Edo op blz. 171 naar Chandrina stuurt. In die brief sommeert hij haar zijn woning te verlaten. Zijn laatste zin is de titel van het boek. Maar eigenlijk is dat heel ironisch, want het is juist Chandrina die hem in de afgelopen maanden ongemak heeft bezorgd. Ze zou maar enkele weken onderdak nodig hebben, maar ze blijft tenslotte enkele maanden in zijn woning zitten. Tijd en decor De roman speelt zich af in de eerste jaren van de 21e eeuw. Er wordt gesproken over euro’s (invoering in 2002) Pim Fortuin (voornamelijk bekend in de landelijke politiek na 2002) het bekijken van televisieprogramma’s als “Tempation Island” en “Extreme make over” en “Herken de homo” De vertelde tijd is ongeveer vier maanden: vanaf januari tot en met 1 mei van het jaar. Maar een directe aanwijzing voor een jaartal valt niet in de tekst terug te vinden. Een mogelijke aanwijzing zou kunnen zijn dat in het laatste hoofdstuk ( speelt zich af op 1 mei) Edo op televisiebeelden ziet van het Nederlands Elftal. In de werkelijkheid speelde Oranje op Koninginnedag 2003 een oefenwedstrijd tegen Portugal. Dat daarvan op 1 mei beelden op televisie te zien zijn, is logisch. Dan zou de roman zich dus afspelen van januari tot en met 1 mei 2003. Het decor van de roman is in de binnenstad van Amsterdam gesitueerd, waar Edo Kleingeld een dure huurwoning van de vader van zijn vriend heeft gehuurd. Het decor is voornamelijk de huurwoning van Edo.
Thematiek De roman is een persiflage op de moderne, Nederlandse samenleving. Edo en de andere personages zijn egoïstische personen en kunnen zich niet in anderen inleven. Hij laat de allochtone Chandrina in zijn woning leven in de hoop dat ze een lekker stuk is en zijn eenzaamheid kan verdrijven, maar hij komt in feite bedrogen uit. De personages zoeken naar liefde en aanhankelijkheid, maar het resultaat is bijna altijd onbevredigend. Het gaat in de loze westerse wereld om statussymbolen als een riante woning of een grote terreinwagen, maar die kunnen de psychische en emotionele leegte van het soms armzalige bestaan niet verhullen. Treffend voorbeeld is de heel dure wijn die de rijke vader van Kooi op zijn grasveld laat weglopen, wanneer Edo hem vertelt dat de wijn eigenlijk niet te drinken is. De bruiloft van Kooi is ook zo’n mooi voorbeeld van de manier om het opgetuigd blazoen aan de wereld te laten zien, terwijl het niet eens duidelijk is of Kooi wel van zijn vrouw houdt. Edo, die eigenlijk ook maar een “loser “is, (zelfs een heroïnehoertje wijst hem af) stoort zich aan de oppervlakkigheid van zijn omgeving en de overbodigheid van zijn baan als kijkcijferonderzoeker. Hij onderneemt een flauwe poging om een cultureel reveil op te wekken door met de kijkcijfers van pulpprogramma’s als “Herken de homo” te manipuleren. Hij hoopt dat door zijn heldhaftige actie stompzinnige belspelletjes en platvloerse tv-programma's wegens gebrek aan hoge kijkcijfers van de buis worden gehaald. Maar wanneer zijn Baas hem een beter betaalde baan aanbiedt, lijkt hij eerst wat morele bezwaren te hebben om kort daarna het betere perspectief weer even gemakkelijk te aanvaarden. Maar ook de allochtonen Bayya en Chandrina komen er niet zo goed van af. Hun handelwijze kan echter ingegeven zijn door andere motieven dan Edo en Kooi nl. motieven van armoede, al klopt de levenswijze van Chandrina met haar dure mobiel dan niet geheel met de gesuggereerde armoede die ze zou ervaren. Waarschijnlijk zal ze het geld aan haar (lichamelijke ?) contacten met mannen overhouden. Aan het einde van de roman is echter iedereen slachtoffer. Kooi (slachtoffer van zinloos geweld) Chandrina (komt niet meer terug in de huurwoning en verlaat Bayya) Bayya (komt zijn ouwe rommel ophalen nadat Chandrina hem verlaten heeft) Edo (vriend kwijt, Chandrina uit het oog verloren. Daarom zou “Excuses voor het ongemak”ook een roman met het thema “Desillusie” genoemd kunnen worden. Enkele motieven die een rol spelen: - het bedrog - het prototype van de antiheld - allochtonenproblematiek (illegaal in het land of niet?) - de wereld van de platvloersheid op televisie (callspelletjes, reallifesoap) - de industrie die daarvan toch gebruik maakt (marketingbureaus) - de eenzaamheid van diverse hoofdfiguren - seksualiteit (in enkele facetten) - de ontmaagding (deze keer van een mannelijke hoofdpersoon) - de moeder-zoonrelatie - oppervlakkige vriendschap
Samenvatting van de inhoud
Edo Kleingeld, de hoofdpersoon van het boek, bewoont een ruim grachtenpand in Amsterdam en heeft een riant betaalde baan als projectleider bij een marketingbureau dat kijkcijfers onderzoekt. Maar tevreden is hij niet. Edo voelt zich alleen en vindt zijn werk belachelijk. Op een dag vraagt zijn Srilankaanse schoonmaker Bayya hem of hij tijdelijk en alleen formeel zijn adres zou willen geven aan zijn zusje Chandrina, ‘vanwege de instanties’. Edo is niet echt enthousiast, maar kan niet weigeren. Hij stemt toe omdat hij ergens in zijn achterhoofd de verwachting heeft dat hij met Chandrina een mooie vrouw in de schoot geworpen krijgt. Hij ondertekent een soort huurcontract waarin hij aangeeft dat hij 300 € per maand vangt voor haar verblijf. Later weet Bayya te bewerkstelligen dat Chandrina tijdelijk even bij hem wordt ondergebracht in afwachting van de toewijzing van een eigen woning. Helaas, Edo is niet voor het geluk geboren. Chandrina blijkt met een sterk vergrotende bril en een misvormd oog het tegendeel van aantrekkelijk. In het begin gaat alles zoals je mag verwachten. Chandrina is erg onderdanig, durft vrijwel niet in de huiskamer te komen, heeft een klein gedeelte van de koelkast in gebruik en begint pas aan het eten wanneer Edo zelf klaar is. Wel merkt hij op dat haar exotische eten een heerlijke geur verspreidt. Hij heeft een vriend Kooi (Jan Willem Kooiman) die in feite de zoon van de eigenaar is, van wie Edo het huis heeft gehuurd nadat hij er eerst jarenlang met zijn moeder had gewoond. De vader van Edo liet zijn vrouw in de steek, toen Edo acht jaar was en zijn moeder kon de helft van het huis niet opbrengen. Daardoor moest het huis worden verkocht en had de vader van Jan Willem Kooiman uitkomst geboden. Had hij er zelf fysiek baat bij gehad? Uit enkele korte flashbacks blijkt dat de moeder van Edo helemaal niet zo leuk tegen het jongetje doet. Ze vergelijkt hem constant met zijn vader en dat is niet zo positief. Intussen merkt Edo dat Chandrina steeds meer een rol in zijn leven begint te spelen. Hij merkt in zijn werk dat ze overdag ook vaak televisie kijkt. Voor zijn eigen project van kijkcijfers heeft hij namelijk een kijkkastje op zijn televisie gemonteerd en via het computersysteem kan hij uitvissen waar Chandrina naar kijkt. Omdat ze bijvoorbeeld alle dagen naar Call TV kijkt, worden de kijkcijfers voor dat programma omhooggetild (één deelnemer aan de kijkersenquête staat namelijk voor 16000 Nederlanders) Via zijn computersysteem kan Edo echter de waardering van de programma’s terugbrengen en hij doet dat ook onder het motto van het zogenaamde “cultureel reveil”. Het lukt hem op die manier inderdaad de commerciële omroep zover te krijgen dat het programma van de buis wordt gehaald. Zo denkt hij ook invloed te kunnen uitoefenen op het uitzenden van platvloerse reallifesoaps. Chandrina begint toch steeds meer een claim te leggen op zijn privé-leven. Hij merkt dat er ’s nacht andere mannen ( of is het alleen Bayya?) komen en wanneer hij hem op diens mobiel belt, gaat de Nokia af in de kamer van Chandrina. Is zij het wel zijn zusje of heeft Bayya een verhouding met haar? Hilarisch is de situatie wanneer Edo erachter probeert te komen of Chandrina 's nachts stiekem mannen ontvangt op haar kamertje. Als een te nieuwsgierige huisbaas sluipt hij 's nachts door de kruipruimte onder haar kamer, in de hoop geluiden op te vangen van een eventuele vrijpartij. Hij deed dat vroeger ook als zijn moeder een man in haar kamer ontving. Intussen worden de paar weken die hij aan Chandrina onderdak zou verlenen al maanden en elke twee weken ontvangt hij van Bayya trouw zijn 100 € voor de huur van de kamer in zijn woning. Intussen heeft ook zijn vriend Kooi er lucht van gekregen dat hij aan iemand onderverhuurt en dat is eigenlijk niet toegestaan. Koois vader is immers eigenaar van de woning. Edo Kleingeld (een symbolische naam voor de met een minderwaardigheidscomplex kampende protagonist) is een echte loser. Hij is lelijk, heeft geen vlotte babbel, is nog maagd en in een café wordt hij door meisjes flink in de maling genomen (vgl. het hoofdstuk “Knoflookgracht” ) Die situatie was ook al in zijn jeugd, want in een korte flashback vertelt hij over een incident op de lagere school, toen hij met Kooi en twee andere vriendjes een meisje hadden”verkracht.” Kooi vertelt over zichzelf de rol die Edo in feite had gespeeld (kijken op een afstandje) en Edo durft later niet tegen de meester te vertellen dat hij in de werkelijkheid de rol had gespeeld die Kooi had overgenomen. Edo wordt dan ook gestraft en Kooi gaat vrijuit. In zijn werkkring lanterfant Edo eigenlijk ook maar een beetje: hij slaapt zelfs overdag op de zaak. Eén van zijn collega’s heeft dat door, maar zijn baas niet, want verderop in de roman krijgt hij zelfs een verbeterde aanbieding van zijn werkgever. Edo wil er eerst geen gebruik van maken, maar gaat later toch overstag. Na een etentje met de zaak, waarbij hij tegen zijn collega Annet te keer gaat, keert hij met de trein terug naar Amsterdam. Hij ontmoet een heroïnehoertje dat ook erg eenzaam lijkt. Ze wil wel met hem naar haar huis gaan om de eenzaamheid op te lossen (drugs gebruiken, maar geen seks). Onderweg worden ze uit de taxi gezet vanwege een onhandige opmerking van Edo tegen de chauffeur en daarna weet het hoertje hem geld af te troggelen voor drugs, waarna ze hem aan het eind van het liedje met lege handen voor haar deur laat staan. Als hij terugkeert in zijn huurwoning, merkt hij bovendien dat Chandrina zijn piano heeft toegetakeld: hij loopt naar haar kamer, maar ineens komt het tot een omhelzing tussen beiden en daarna heeft hij voor de allereerste keer (hij is 34 jaar!) seks met de aan één oog blinde Chandrina. Het is een heel andere ontmaagding dan hij zich heeft voorgesteld en een geweldige minnaar kan hij zich niet noemen. Daarna vlucht hij snel naar zijn eigen kamer. Hij heeft bij het meisje wellicht perspectieven wakker geschud, want enkele dagen later ligt ze heel erotisch gekleed en met brandende kaarsen op hem te wachten, maar dan wijst hij haar af. Daarna ontlopen ze elkaar een tijdje. Tien dagen daarna vertelt Chandrina hem dat ze van hem zwanger is, maar eigenlijk kan dat niet van Edo zijn. Heeft ze dan toch geen broer-zusrelatie met Bayya? Edo is van slag. Eigenlijk is Edo in alles een mislukking. Hij begint door te krijgen dat Chandrina en Bayya in feite ook maar gewone klaplopers zijn. Met hulp van Kooi stelt hij een brief op waarin hij stelt dat ze per 1 mei a.s. het huis verlaten moeten hebben en dat er andere sloten op die dag zullen worden geplaatst. De laatste zin van deze brief is: “Met excuses voor het ongemak” Edo moet piano spelen op de bruiloft van Kooi, wat allemaal geregeld is door diens vader, maar op het bewuste moment bij het binnentreden in de kerk doet de piano het niet en gaat dat element de mist in. Op het feest ‘s avonds speelt hij wel, maar hij wordt steeds meer dronken. Wanneer hij wat wil beginnen met Ingrid, een communicatiemedewerkster die ook de bruiloft heeft “gedaan” en ook al zo eenzaam is, wijst die hem toch ook af. Gedesillusioneerd druipt Edo af. De volgende dag is het Koninginnedag en natuurlijk is het weer een gekkenhuis in Amsterdam. Hij heeft Chandrina en Bayya beloofd dat ze zijn huistoilet mogen gebruiken om geld te vangen. Chandrina wil namelijk 6000 € lenen om een huisje voor haar moeder in Sri Lanka te kunnen kopen. Edo heeft het geld niet, zegt hij. Kooi en Edo gaan Koninginnedag vieren: de volgende dag zal Kooi naar Sri Lanka vliegen voor zijn huwelijksreis. Maar het zal allemaal anders verlopen. Ze raken elkaar in de stad kwijt en Edo gaat terug naar zijn eigen huis om te plassen. Maar dan lijkt het alsof Chandrina een miskraam krijgt. Ze moet halsoverkop met de terreinwagen van Kooi naar het ziekenhuis worden gebracht en de dronken Edo gaat achter het stuur zitten. Maar hij komt niet door de menigte heen en raakt betrokken bij een vechtpartij. Ineens is Kooi weer ter plekke: hij gaat zijn auto verdedigen, waardoor er ruimte komt voor Edo om aan de menigte te ontvluchten. Hij brengt Bayya en Chandrina naar het ziekenhuis en laat hen daarachter: hij weet niet of ze papieren voor identificatie hebben. Hij rijdt weer naar huis en gaat op een terras bij een pizzeria veel bier drinken. Midden in de nacht komt hij thuis en de volgende morgen wordt hij wakker gemaakt door de slotenmaker die nieuwe sloten op de woning komt zetten (het is immers 1 mei) Bayya komt zijn spullen weghalen uit Chandrina’s kamer, die er niet bij is. Hij zegt dat Chandrina hem bedrogen heeft en dat alle spullen van hem waren. Ook Bayya is dus eigenlijk een loser geworden. Hij vertelt Edo dat ze het geld van het toiletbezoek niet meer nodig hebben, want op de bruiloft van Kooi (waar Chandrina dankzij Edo de catering had) heeft ze van de vader van Kooi de benodigde gelden losgekregen. (er is een link met de situatie van vroeger toen Edo’s moeder de huurwoning van de oude Kooiman kon krijgen) Wanneer hij de televisie aanzet, verneemt Edo dat Kooi het slachtoffer is geworden van zinloos geweld. Hij schrikt. In zijn gedachten ziet hij dat er een stille tocht in zijn straat zal worden gehouden. Hij zal naast Corine (de na 2 dagen weduwe geworden vrouw van Kooi) lopen: misschien een basis waaruit later een liefde kan groeien? (open einde) Recensies In HP/De Tijd van 13 januari 2006 wordt het debuut al opgemerkt: “De ontwikkeling in huize Kleingeld doet wat broeierigheid betreft denken aan The Housekeeper van Harold Pinter, het toneelstuk waarin een nieuwkomer de machtsverhoudingen in een huis op zijn kop zet. Waar bij Pinter de oorspronkelijke bewoners de verliezers zijn, is er bij Hogenkamp op het eind geen enkele winnaar. Een eind dat overigens nieuwsgierig maakt, en een dat de lezer ongemakkelijk achterlaat.” Clara Strijbosch beoordeelt het debuut van Hogenkamp in De Volkskrant van vrijdag 27 januari 2006 als volgt: “ Hans Hogenkamp heeft de kleine wereld van Edo met zijn grote huis, zijn illegale onderhuurster, zijn goedbetaalde, uitzichtloze baan en zijn verlangen naar intimiteit subtiel verweven met de wereld van geld en status, en de lichte spot maakt alles draaglijk. Dat er uiteindelijk weinig verandert, daaraan kan de schrijver weinig doen. Zo gaat dat in een land met marktwerking waarin dagelijkse gevoelens van onvrede worden bezworen met de toverspreuk die de titel van het boek vormt. Op dezelfde dag bespreekt Marieke Kremer in Spits het debuut: “Na afloop van het (open) einde is iedereen er slechter op geworden; zowel de opportunisten uit Sri Lanka als de gevoelsarme sukkel Edo. Sympathieke figuren bestaan bovendien niet in de wereld van Hogenkamp. Zijn schets van onze moderne maatschappij is stemt treurig: vriendschappen en relaties dienen slechts om het eigen ego te voeden, iedereen is egoïstisch en liefde bestaat niet. Gelukkig valt er af en toe wat te lachen om de idiote situaties waarin Edo zichzelf brengt - hij krijgt het voor elkaar om zelfs door een heroïnehoer te worden afgewezen - maar de toon van de roman is over het algemeen behoorlijk somber. In die zin is’ Excuses voor het ongemak’ een echt debuut. Het lijkt erop dat Hogenkamp te geforceerd een klassieke antiheld wilde creëren, maar zijn personage is te eenzijdig en vlak. Wellicht kan hij in zijn volgende boek wat meer relativeringsvermogen en nuance opbrengen. De stijl en de ideeën zijn er in elk geval al. Op 31 januari schrijft Jeroen Bos voor de Wereldomroep een kritische maar ook lovende recensie over Hogenkamps debuut. “Excuses voor het ongemak”, de standaardzin waarmee de NS vertragingen en ander ongemak probeert te verzachten, leest als een cabaretvoorstelling. Het boek zit vol grappige anekdotes en de personages doen denken aan typetjes uit komische sketches. Zoals carrièreman Kooi, die in zijn grote terreinwagen door Amsterdam scheurt en op de vraag of hij van zijn aanstaande vrouw houdt, antwoordt: "Op een bepaalde manier wel ja." De personages zijn direct herkenbaar, maar omdat het stereotypen zijn, missen ze overtuigingskracht. Allen, hoofdpersoon Edo incluis, blijven vlak. Hogenkamp schrijft met vaart en een wrang soort humor. Die humor zit in de scènes op zich, maar vooral in Edo’s cynische observaties, bijvoorbeeld over het ontstaan van principes: "Zo vormen principes zich; er doet zich een toevallige omstandigheid voor, meestal uit luiheid of kortzichtigheid, er ontstaat een gewoonte, de gewoonte wordt hardnekkig en voor je het weet heb je een principe." Hogenkamps vlotte stijl en ironische grappen kunnen niet verhullen dat het verhaal wat mager is. Toch is Excuses voor het ongemak een geslaagd debuut. Op 11 februari 2006 bespreekt Elma Draaijer in “Trouw” zes debutanten. Over Hogenkamp schrijft ze: “Hans Hogenkamp blijkt een begaafd chroniqueur van zijn tijd. De ongemakkelijke confrontatie met de derdewereldcultuur, de holheid van de marktonderzoekswereld, de Amsterdamse hel die Koninginnedag heet - hij beschrijft het meedogenloos, in een lichte, ironische stijl. Excuses voor het ongemak is het beste debuut uit de toch al niet schamele oogst dit seizoen." Arjen Fortein bespreekt in het NRC van vrijdag 24 februari 2006 het debuut heel positief In zijn bespreking “Maagd, dat zijn we allemaal.” : “Hogenkamp becommentarieert maatschappelijke thema's (migratie, globalisering, materialisme, integratie, waardenverval) aan de hand van de wederwaardigheden van zijn hoofdpersoon. Dat geeft ‘Excuses voor het ongemak’ een mooie dubbele laag. Hij heeft een vlotte stijl, die mooi aansluit bij het tijdsgewricht. Hogenkamp is het best op dreef als hij de taferelen in en om het kantoor beschrijft. Hij heeft een goed oog voor de dubbelzinnigheid van situaties en relaties. Excuses voor het ongemak is een mooi en intelligent geschreven debuut. " Over de schrijver Hans Hogenkamp Na zijn studie econometrie in Amsterdam maakte Hans Hogenkamp met enige tegenzin carrière in het bedrijfsleven. Meegesleurd door de golven der hoogconjunctuur strandde hij uiteindelijk op het hoofdkantoor van Albert Heijn, waar hij intensief kennismaakte met de vele verschijningsvormen der zinloosheid. Hij ging altijd met plezier naar zijn werk. In 2004 gingen Ahold en hij als goede vrienden uit elkaar. Vanaf 1997 volgde hij een avondstudie conservatorium piano die hij in het laatste jaar onderbrak om zich volledig te kunnen concentreren op zijn literaire ambities. Menselijke zwakheden als ijdelheid en zelfzucht, bij hemzelf in ruime mate aanwezig, zijn belangrijke thema’s in zijn werk. Of een roman van zijn hand onvermijdelijk was, is niet bekend. In januari 2006 verscheen zijn debuut 'Excuses voor het ongemak' bij uitgeverij Nijgh en Van Ditmar. Hans Hogenkamp combineert het schrijverschap met het geven van pianoles.