De Chinese knoop door Cherry Duyns

Cherry Duyns - De Chinese knoop (2005)

Gebruikte editie

In maart 2005 verscheen de eerste gebonden uitgave van “De Chinese knoop” bij
Uitgeverij Thomas Rap te Amsterdam. De dunne roman omvat 155 bladzijden, gedrukt op een ruime bladspiegel. Op de voorkant van de stofomslag die overwegend rood is, lijkt een bloemetjes behang afgebeeld; recht is een afbeelding van een strandaanzicht met daaronder de titel in rode letters

Aanrader/afrader

De roman is een dun boekje over de dood van de moeder van de schrijver. Het kan dus prima worden gecombineerd op een lijst met het thema moeder-zoonverhouding. Andere boeken in dit genre zijn: Maarten ’t Hart Een vlucht regenwulpen; Jeroen Brouwers Bezonken rood; Oek de Jong Opwaaiende zomerjurken; R.J Peskens Twee vorstinnen en een vorst. Opvallend is de liefdevolle toon waarop de verteller over zijn moeder spreekt. De beelden in de roman zijn fraai, de stijl is eenvoudig, rustig en foutloos. Mijn mening is dat het een prachtige, kleine, goed te lezen roman is voor leerlingen van alle eindexamenniveaus. Alleen, het thema “de dood van je moeder” moet je aanspreken.

Opdracht

Het boek is opgedragen aan Don en Tibor

Er zijn twee motto’s
“I do not wish the mud to soil
The leaves of the lotus
I have a very sharp knife to cut
The threads of the nenuphar with”

Tcheng-Ki-Tong
Chin Chin or the Chinaman at Home

Letterlijk vertaald: Ik wil niet dat de modder de bladeren van de lotusbloem vuilmaakt. Ik heb een erg scherp mes om de draden van de nenuphar (de roze waterlelie) door te snijden.

De schrijver benadrukt met zijn motto dat hij niet wil dat mooie dingen bezoedeld worden. Dat slaat zeer waarschijnlijk op de verhouding tussen zijn moeder en de Chinese oom Lin Ying. De mensen denken dat ze een seksuele relatie hebben, maar de liefde tussen moeder Kitty en Oom Lin is zuiver platonisch. Bovendien kan het scherpe mes ook nog gezien worden in verband met de dood van Lin Ying. Die gebruikt een scherpe schaar om zich om het leven te brengen, als hij al zijn geld kwijtgeraakt is aan een landgenoot, waardoor hij zijn belofte aan zijn vrouw (terug te keren naar China) niet kan waarmaken.

Het tweede motto luidt:
“Sehr zo beneiden ist niemand,
Sehr zu beklagen unzählige”

Arthur Schopenhauer

Het motto van deze filosoof is duidelijk algemeen menselijk bedoeld: er is niemand te benijden en zeer veel mensen zijn te beklagen. Dat wil eigenlijk zeggen: iedereen in het leven krijgt veel te verduren. Je hoeft niet zo zeer naar het geluk van een ander te kijken: ieder krijgt t.z.t. met ellende in zijn leven te maken.

Tijd en plaats

De verteller Robert Loon is in de hongerwinter (1944) geboren. Dat is ook het geval met de schrijver Cherry Duyns zelf. Die is in 1944 in Wuppertal geboren.
Roberts moeder sterft, wanneer hij 51 jaar oud is. Het valt dus gemakkelijk uit de tekst op te maken wanneer dit is: 1996. Een belangrijke episode in zijn leven is wanneer hij twaalf jaar oud is en de Chinees Lin Ying zelfmoord pleegt. In de roman staat dat dit in 1957 plaatsvindt en Robert is dan twaalf jaar oud.
De plaats waar de gebeurtenissen zich afspelen, is Haarlem. De schrijver geeft daarvoor een aantal concrete wijzigingen. Van belang in de roman is o.a. het opheffen van de blauwe tramlijn die door Haarlem gaat en waarbij de Chinese hoofdpersoon een standplaats heeft om zijn pindawaren aan de man te brengen.
De verteltijd is ongeveer 2 à 3 uur. De vertelde tijd omvat een periode van 1957 tot1996, waarin heel veel passages discontinu worden verteld.

Verhaalopbouw

De korte roman is opgebouwd uit 8 getitelde hoofdstukken: ze hebben allen een zeer korte naam. ( bijvoorbeeld Blauweregen, Het ei, Vroeger, De knoop). In het hoofdstuk dat volgt wordt de titel van dat hoofdstuk verklaard.
De roman wordt niet -chronologisch verteld. De verteller vertelt in het eerste hoofdstuk dat zijn moeder overleden is. In het laatste hoofdstuk vertelt hij over de dramatische dood van de Chinese hoofdpersoon Lin Ying. Robert Loon, de verteller is dan twaalf jaar. Wanneer zijn moeder sterft, is hij 51 jaar. In de hoofdstukken verspringt de tijd steeds tussen het nu en het verleden. Er is derhalve een opening in handeling (we beginnen middenin het verhaal) en het einde is eigenlijk gesloten ( de moeder sterft en in het laatste hoofdstuk De knoop wordt verteld over de dood van Lin Ying) er blijft voor de lezer derhalve niets meer te raden over.

Perspectief

In de roman is sprake van een ik-verteller. De 51-jarige Robert Loon vertelt over de dood van zijn moeder. Hij is bij haar dood aanwezig en hij vertelt “vision avec”. Na de dood moet hij het huis uitruimen en verkopen en weer teruggaan naar zijn vriendin in Bretagne, Maryvonne. Tijdens het uitruimen van het huis denkt hij terug aan de liefde van zijn moeder voor hun Chinese huisvriend Lin Ying, een pindachinees die voor de oorlog naar Nederland is gekomen en door de vader van Robert als vriend in huis gehaald, omdat hij medelijden had met de arme Chinees die op straat een moeilijk leven leed. Na de dood van vader Paul blijft de Chinees een huisvriend van de moeder en de zoon Robert kijkt op die relatie terug (“vision par derrière”)

Titelverklaring

De titel Chinese knoop wordt verklaard in het laatste hoofdstuk De Knoop, wanneer de twaalfjarige Robert getuige is van een situatie waarin zijn moeder weigert een knoop aan de gulp van Lin Ying te zetten. Op niet mis te verstane wijze maakt ze hem duidelijk dat er geen sprake kan zijn van een seksuele relatie tussen hen beiden.
Maar “knoop” geeft natuurlijk wel aan dat hun beider levens in elkaar verstrengeld zijn.

Thematiek

Eigenlijk zijn er twee thema’s in de roman. Het belangrijkste thema is eigenlijk de moeder-zoonverhouding. Robert wordt bij zijn stervende moeder geroepen, nadat hij enkele jaren ervoor naar Bretagne is uitgeweken. Bij het sterfbed van zijn moeder en na haar dood denkt hij na over zijn verhouding met haar. Ze zorgde ontzettend goed voor hem,was heel vastberaden na de dood van zijn vader Paul (die Robert nooit gekend heeft) en onderhoudt de vriendschap met de Chinese pindakoopman Lin Ying. De mensen denken dat ze een verhouding hebben, maar Robert wordt er steeds meer van overtuigd dat er sprake is van een echte platonische vriendschap. Hij vindt o.a. een brief van zijn moeder aan hem, die ze in een boek heeft gestopt. Hierin staat dat ze uit respect voor haar echtgenoot nooit iets heeft willen beginnen met Lin Ying. Robert beschrijft liefdevol de dood van zijn moeder: hij zet haar ook neer als een vrouw met veel humor op de beslissende momenten. ( zie de samenvatting) Hij is dol op haar, heeft natuurlijk nooit een vader gehad, waardoor een bijna oedipale verhouding kan ontstaan. Hij helpt haar in zijn jeugd met het maken van kunstbloemen, waarmee ze hun geld verdienen. In feite zou je kunnen stellen dat de roman een dialoog met de moeder is, over de dood heen.

Het tweede thema is dat van een alles overheersende vriendschap tussen mensen. In dit geval heel bijzonder omdat het mensen van verschillende culturen betreft. De pindachinezen waren wellicht de eerste allochtone gastarbeiders in Nederland: voor de Tweede Wereldoorlog streken ze al neer om pinda met de roemruchte uitspraak “pindalekka”aan de man te brengen. Ze hadden het heel moeilijk in de crisisjaren voor de Tweede Wereldoorlog. Ook zij werden gemakkelijk gediscrimineerd. Roberts vader neemt het voor Lin Ying op en na zijn dood doet Robert moeder hetzelfde. Ze stuurt familieleden die de Chinees om zijn gekke r-uitspraak belachelijk maken resoluut uit huis en ook in de tram wijst ze mensen terecht die hen onbeschoft aanstaren.

Een belangrijk motief in de roman is dan ook trouw. Trouw aan de eenmaal gegeven vriendschap, trouw aan de eigen relatie. Ook Lin Ying wil weer terug naar zijn vrouw in China, wat hij haar bij het vertrek heeft beloofd. In de roman wordt het motief van trouw gesymboliseerd in de gewonde vogel die Robert uit de klauwen van een straatpoes redt. Deze mandarijneend (natuurlijk van Chinese afkomst!) wordt herenigd met zijn partner, wanneer Robert hem terugbrengt naar de eigenaar. Die vertelt het verhaal over de huwelijkse trouw van de mandarijneend.
Maar er is natuurlijk ook een motief van eenzaamheid: zowel de moeder van Robert als Lin Ying kennen perioden van eenzaamheid. Ze slaan zich man- en vrouwmoedig door die perioden heen, mede omdat ze elkaar kunnen helpen.
Andere motieven zijn: liefde (tussen Robert en zijn nieuwe vriendin Maryvonne) echtscheiding (Robert is gescheiden van zijn vrouw Esther) dood ( moeder Kitty sterft) en zelfmoord (Lin Ying pleegt zelfmoord als zijn grote droom uiteenspat)

Samenvatting van de inhoud

De ik-verteller is de 51-jarige Robert Loon die bij zijn doodzieke moeder wordt geroepen. Hij leeft in Bretagne, nadat zijn huwelijk met Esther op de klippen is gelopen. Het huwelijk was kinderloos gebleven, vooral omdat Esther geen kinderen wilde. Ze verlaat hem voor een zakenman die al een kind heeft . Hijzelf heeft in Bretagne een nieuwe vriendin Maryvonne die hem naar zijn moeder heeft gestuurd om bij haar te zijn in de laatste dagen van haar leven.

Roberts moeder Kitty is al heel jong weduwe geworden: nl. in de laatste jaren van de oorlog. Haar man was ziek en kon niet meer genezen; op zijn sterfbed heeft z e hem eeuwige trouw beloofd. Op het moment dat ze die belofte doet, ziet ze dat hun huisvriend, de Chinese pindaverkoper Lin Ying, Robert uit zijn bedje haalt en hem wiegt. Roberts moeder voelde zich tot haar dood schuldig over dat moment, omdat ze ontroerd was door de Chinees die haar kind troostte en ze haar man niet de allerlaatste steun kon geven.
Op zijn sterfbed heeft Robert moeder Kitty beloofd nog een keer naar het graf van Lin Ying te gaan om hem rozen te bezorgen, maar als hij op de begraafplaats komt, blijkt dat het graf al enkele jaren geleden geruimd is.
Wanneer Robert bezig is met het uitruimen van zijn huis om het te kunnen verkopen, ziet hij hoe een straatkat een vogel probeert te vangen. Hij redt de vogel uit de klauwen van de kat. In het laatste hoofdstuk van de roman pakt de verteller deze verhaaldraad weer op.

In de tussenliggende hoofdstukken springt de vertelling steeds heen en weer tussen heden en verleden. Het heden is in 1996. Het verleden speelt zich voor een groot deel af in 1957, wanneer Robert 12 jaar is en Lin Ying veel bij hen op bezoek komt. Roberts moeder is 81 jaar als ze sterft. Ze heeft een “voortschrijdende ziekte aan haar hart en longen” en ze weet dat ze zal sterven, maar ze heeft een mooi gevoel voor humor. Ze heeft een aantal geweldige oneliners. Als Robert vraagt hoe het met haar gaat, antwoordt ze: “Hordelopen wordt wat minder.” En Robert moet beslist op haar begrafenis komen, want zegt ze: “Ik was tenslotte ook bij jouw geboorte.” Wanneer ze zich iets even niet meer kan herinneren, is het: “Ja, ja, de firma Alzheimer heet u van harte welkom.” Wanneer haar zoon naar Bretagne verhuist,zegt ze: “Eerst had ik een zoon op stand wonen, nu heb ik een zoon op afstand.”

Zijn moeder heeft hem vroeger een verhaal over een Chinese man verteld die zijn vrouw en kinderen achterliet om voor hen geld te verdienen, maar die beloofd had terug te keren. Dat is natuurlijk de geschiedenis van oom Lin Ying. Robert snapt dat verhaal pas later, maar het verhaal van de man die over zee gaat, vindt hij een prachtig verhaal. In dat hoofdstuk komt dan ook de flashback dat Robert met zijn moeder in het mortuarium gaat kijken naar de dode Chinees en ze vertelt hem daarbij dat hij nooit bang hoeft te zijn voor de dood.
Op haar eigen begrafenis zijn maar een paar mensen aanwezig: wat vrouwen met wie ze kaartspeelde, de vrouw die haar teennagels verzorgde, maar familieleden zijn niet uitgenodigd. Robert vraagt na de begrafenis of er nog mensen zijn die wat voorwerpen uit het bezit van zijn moeder willen hebben. Er zijn niet al te veel spullen, want zijn moeder was met weinig tevreden. Ze is nooit meer hertrouwd, omdat ze met de herinnering aan Roberts vader getrouwd bleef. Die had in 1936 de Chinees Lin Ying van de straat gehaald. Deze stond altijd bij de halte van de blauwe tram zijn teng teng te verkopen en werd op een keer door mannen gepest. Paul Loon was voor hem in de bres gesprongen. De Chinees had door relaties met zijn landgenoten in de hongerwinter altijd een ei voor de zieke Paul kunnen regelen. Na diens dood wordt het ei door het eten van Robert gemengd.
Bij het ruimen van het huis vindt Robert een brief die zijn moeder aan hem heeft geschreven. Daarin vertelt ze over de vriendschap die zij voor Lin Ying heeft gevoeld, maar het is nooit tot iets lichamelijks gekomen. In de brief zit een foto van het gezin van Lin Ying. Ze besluit de brief met de opmerking dat Roberts vader en Robert zelf haar een goed leven hebben gegeven.

Flash back: Moeder Kitty moet zich in haar levensonderhoud voorzien met het maken van kunstbloemen. Robert helpt haar hierbij. Wanneer ze weer eens een grote order heeft gehad, stroomt het geld per postwissel binnen en kunnen ze zich wat extra dingen permitteren. Zo krijgt Robert een keer een hengel, maar hij wil eigenlijk niet een gevangen vis van de hengel halen. Als hij een keer een vis verspeelt, bezorgt oom Lin Ying hem in de emmer water een wonderschelp, waarbinnen een bloem zit.

Robert gaat met de foto naar een serveerster in een Chinees restaurant om te vragen of zij wat meer achtergronden van de familie van Lin Ying weet. Ze weet niet veel te vertellen, wel dat de naam Ying “adelaar” betekent.” Robert laat het huis van zijn moeder leeghalen door het Leger des Heils en ook wat vriendinnen halen nog wat spullen weg.

Dan denkt Robert terug aan 1957. Moeder Kitty krijgt een grote opdracht om kunstbloemen te maken, waarmee ze heel lang bezig is. Niemand mag haar storen, alleen Lin Ying natuurlijk wel. Daarna hoort ze van haar buurvouw mevrouw Deloper, dat de blauwe tram zal verdwijnen en dat die trams worden vervangen door bussen. Dat is slechts nieuws voor Ying, die zijn verdiensten haalt uit de verkoop van lekkernijen bij de halte van de blauwe tram. Ze willen het slechte nieuws nog even voor hem verborgen houden. In het laatste hoofdstuk “De knoop”kom dan de apotheose. Ying komt op bezoek, het meubilair is verplaatst, bij zijn vertrek komt er een barst in de spiegel: allemaal slechte voortekenen. Hij heeft aangekondigd naar China terug te willen. Hij heeft al die tijd zijn geld gespaard en omdat Chinezen geen vertrouwen in banken hebben, heeft hij zijn geld in bewaring gegeven aan een Chinees in Amsterdam. Die blijkt echter het geld in een restaurant gestoken te hebben. Nu kan Lin Ying zijn belofte aan zijn vrouw niet nakomen. Bij thuiskomst was de spiegel bovendien in gruzelementen gevallen. Twee dagen later krijgt Roberts moeder bericht dat Lin Ying zichzelf om het leven heeft gebracht. In het pension hadden ze hem gevonden in een plas bloed: hij had zich gedood met de schaar die hij voor zijn vrouw in China had gekocht.

In het laatste deel van de roman komt de situatie met de gewonde mandarijneend weer terug. Robert krijgt te horen van een buurman wie de eigenaar van de vogel kan zijn. Hij brengt het dier terug en de eigenaar is heel blij, want mandarijneenden staan bekend om hun huwelijkstrouw. Als hij teruggekeerd is, ziet hij dat hij bloedvlekken van de vogel aan zijn handen heeft.

Recensies

“De Chinese knoop” werd in de meeste kranten heel lovend besproken. Alom is er waardering voor de stijl van de schrijver en de liefdevolle wijze waarop hij de dood van zijn moeder beschrijft.
In Trouw van 5 maart 2005 besluit Elma Drayer haar recensie getiteld” Een geliefde pinda-chinees”, met: “Duyns' zorgvuldige, geserreerde stijl behoedt hem voor sentiment, al scheert hij op de laatste pagina's vervaarlijk langs de afgrond. De gewonde mandarijneend die komt aanfladderen - beroemd om zijn huwelijkstrouw - had best in zijn hok mogen blijven. Een kniesoor die erover valt. Met 'De Chinese knoop’ heeft Cherry Duyns opnieuw een juweeltje toegevoegd aan zijn bescheiden oeuvre.”
Op vrijdag 18 maart 2005 schrijft Mark Leenhouts in De Volkskrant een uitvoerige recensie (“Een pindachinees over de vloer”) die hij besluit met: “Ook in vroeger werk (De zondagsjongen. De bovenman, Dante’s trompet) lag Duyns’ kracht in het evoceren. Hij koos niet zozeer zijn thema’s maar vertelde zijn verhalen, bespeelde liever hart dan hoofd. Wat dat betreft is hij eerder verteller dan schrijver. Dat kun je ook merken als hij voorleest: onnadrukkelijk bezwerend, zoals al zijn boeken zijn bedoeld.”
In 8weekly van 30 maart 2005 recenseert Erik Meijers de roman onder de titel “Mooi Niets”: “De non-gebeurtenissen die tot het voor mij onbegrijpelijke einde leiden, houden namelijk wel steeds een belofte in zich. Voortdurend denk je bij jezelf: "Er gebeurt eigenlijk helemaal niets." Maar daarnaast denk je ook: "Dat kan me ook helemaal niets schelen. Ik lees gewoon lekker door en dan zien we wel waartoe het allemaal leidt." Dat het einde dan niet overtuigend werkt, is teleurstellend. Maar doordat het voorgaande zoveel belofte in zich had, ga ik het de schrijver niet verwijten. Het is jammer van dat einde, maar niet onoverkomelijk. De belofte is groot genoeg gebleken om de teleurstelling op te heffen. Schrijvers als Duyns maken het lezers zoals ik heel erg moeilijk. Ze vertellen helemaal niets, maar doen dat op een dusdanige wijze dat het je niets uitmaakt. Over een roman waarin niets gebeurt en waarvan het einde niet te plaatsen is kun je moeilijk een positief verhaal schrijven. Maar negatief kan ik niet zijn over De Chinese knoop, want het boek heeft me geen seconde verveeld. De roman heeft me van het begin tot het eind vermaakt.
Je moet die Duyns scherp in de gaten houden: hij probeert zijn intenties te verbergen achter een façade van bescheidenheid. (…) je kunt zijn verhaal in verschillende opzichten zeker lezen als een maatschappelijke allegorie. (…) Vooral de moeder is mooi neergezet. Duyns maakt van haar een bijzondere, liefdevolle en geestige vrouw waar het goed kersen mee eten is.”- Kees ’t Hart, in de Leeuwarder Courant
‘Deze roman is een knap staaltje vertelkunst. Eigenlijk is het niet Duyns die een verhaal vertelt, maar zijn personages hebben ieder hun verhaal, zijn verhalen van vlees en bloed.
(…) Het resultaat is een sobere, maar krachtige stijl, met oog voor details: de schaduw van een boom, de beweging van een dobber, gemorste suikerkorreltjes op een gebloemd tafelkleed’ – Monica van den Berg in het Nederlands Dagblad

Over de schrijver

Cherry Duyns beschouwt zichzelf als een verteller. Dat zou wat hem betreft in zijn paspoort mogen staan: ‘Met die aanduiding is het net alsof je langs velden en wegen trekt om mensen iets te vertellen en zo is het ook een beetje. Ik voel me geen documentair filmmaker… en ik maak documentaires. Ik voel me niet echt een schrijver, maar ik schrijf boeken. Ik heb me nimmer een toneelspeler gevoeld, terwijl ik met Armando toch vijfentwintig jaar Herenleed heb gedaan, waarvan acht jaar daadwerkelijk op het toneel. En ik heb me ook nooit journalist genoemd, alhoewel ik jarenlang voor een tijdschrijft heb gewerkt. Ik ben altijd een soort verhalenverteller geweest, maar misschien klinkt dat wel al te pretentieus.’

Cherry Duyns werd geboren in 1944 in Wuppertal. Hij werd bekend door zijn optredens voor de VPRO-televisie met Armando in “Herenleed” . Voor de televisie is hij ook een veel producerende documentairemaker. Cherry Duyns heeft voor zijn documentaire “De Droom van de Beer” de Prix Europa gewonnen voor het beste televisieprogramma van het jaar 2001. De 15e Prix Europa vond plaats in Berlijn en Potsdam. De documentaire gaat over de teloorgang van het Russische staatscircus.

Cherry Duyns nam de prijs, een bedrag van EUR 6000,- en een beeld van een stierenkop, zaterdag in ontvangst in Babelsberg, Potsdam. Voor de Prix Europa worden jaarlijks de beste televisieprogramma's geselecteerd uit alle landen van Europa. Programmamakers en omroepvertegenwoordigers kiezen uit de geselecteerde inzendingen het beste televisieprogramma..

Wanneer hij er in zijn schaarse vrije tijd aantoekomt, schrijft hij een (meestal) kleine roman. Zijn bekendste literaire werken tot nu toe zijn:
- De zondagsjongen (1988) ( verfilmd door Pieter Verhoeff)
- De bovenman (1989) (verhalenbundel)
- Dante's trompet (1993)