Die schwarze Spinne door Jeremias Gotthelf

Zo vinden velen de dood, en hoewel wel geprobeerd wordt om hem te doden lukt het niemand. Ondertussen blijven mensen zo veel mogelijk binnen, zo ook de moeder van het derde kind. Zij waakt vrijwel dag en nacht bij haar kinderen en denkt ook dat er een manier moet zijn om de spin te doden of in elk geval te vangen – en uit de verhalen die ze van anderen hoort wordt het haar duidelijk dat de enige manier is om hem met de hand beet te pakken. Hierop bereidt ze een gat voor in het deurkozijn, gewijd met heilig water en maakt ook een stop die er precies op past. En dan komt de nacht dat de spin ook hun huis binnendringt. De vrouw pakt hem op en hoewel de pijn door haar hand en arm brandt doet ze hem toch in het gat en doet de stop erop. Dan sterft ze, maar de spin zit gevangen en blijft dat ook.

Na dit verhaal gaan alle gasten weer naar binnen om verder te eten, maar niemand heeft eet echt iets. Een neef vraagt de grootvader verder te gaan met zijn verhaal. Dat doet hij:

De spin bleef voor vele jaren gevangen in het gat. Er kwam een nieuwe heer voor het stuk land en hoewel er een nieuw huis gebouwd had kunnen worden, werd dat niet gedaan omdat dit het huis waar de spin gevangen zat. Maar met de jaren komen er nieuwe mensen in het dorp en werd het verhaal voor sommigen als een verzinsel. Na bijna tweehonderd jaar woonde er in het huis een vrouw die niet uit het dorp kwam. Zij had het verhaal wel gehoord, maar was toch jaloers op de nieuwe huizen van haar buren en wilde dat ook. Zo gezegd, zo gedaan, en samen met haar zoon Christen trok zij in het nieuwe huis, in het oude huis bleven de knechten en dienstmeisjes wonen. Maar na een tijdje werd dat een rommel, en het gat met de spin erin wordt door één knecht gebruikt om de anderen angst aan te jagen. Uiteindelijk, op een avond, trekt hij zelfs de stop uit het gat en dan is het weer als voorheen: de spin is bevrijdt en is weer vrij om mensen te doden. Nog erger dan de eerste keer en nog sneller vinden veel mensen de dood en al snel waren er nog maar weinig mensen over. De schuld van al die ellende gaven de mensen aan Christen: als hij immers in het huis was blijven wonen, was dit nooit gebeurd. Hij wil dit dan ook goed gaan maken en trekt met zijn kinderen weer in het oude huis, maakt een nieuw gat in het hout, wijdt het met heilig water en maakt een stop. Als hij uiteindelijk op een dag naar de priester moet om een pasgeboren kind te dopen zit de spin midden op de weg. Christen pakt hem op en draagt hem de hele weg terug naar het huis in zijn hand, ondanks de pijn die ook bij hem door zijn hand en arm gaat. De spin wordt weer in het gat opgesloten, en alle mensen komen naar de begrafenis van Christen. En zolang de spin gevangen zal blijven, zal het met het dorp verder goed gaan.

Nadat de grootvader ook dit heeft verteld, eten de mensen weer verder en gaan uiteindelijk naar huis. Het verhaal eindigt met weer een soort beschrijving van het huis en de omgeving.

Ontwikkeling van de hoofdpersonen

Christine: lijkt in het begin vooral dapper dat ze het aan durft te gaan en daadkrachtig, maar is achteraf gezien stom geweest dat ze dacht de groene te kunnen bedriegen en zegt later in het verhaal ook niet alles meer: waar ze eerst meteen vertelde van de afspraak die ze had gemaakt, vertelt ze niet meteen van de spinnen. Bovendien komt ze tot het besef dat ze de groene niet kan bedriegen. Door de andere mensen wordt ze in de loop van het verhaal meer en meer ontweken en praten mensen door de ellende die ze het dorp gebracht heeft uiteindelijk vrijwel niet meer met haar.

Christen: waar hij eerst zijn moeder niet tegensprak toen zij in het nieuwe huis wilde gaan wonen, lijkt hij verder in het verhaal meer te durven en gaat hij dus ook weer terug. Andere mensen hebben een hekel aan hem als de spin uit het gat is, maar als hij hem er eenmaal weer terug in heeft gekregen, wordt hij na zijn dood wel herinnerd als goed.

Thema van het boek

Het boek draait met name om de spin, en in het verlengde daarvan ook om de duivel en God – anders gezegd ook wel over geloof. Daarnaast representeerde de spin ook de pest (ook de pest maakte, net als de spin, vele slachtoffers, in alle lagen van de bevolking en kon zorgen voor zwarte vlekken onder de huid). Hoewel deze onderwerpen, zeker geloof, in 1842, het jaar waarin het boek geschreven is, waarschijnlijk vaker voorkwamen in boeken, denk ik dat het nu minder relevant zou zijn. Zeker de pest, een ziekte die nu goed behandeld kan worden en dus allang niet meer zoveel slachtoffers maakt, is niet meer echt aan de orde. Hiernaast ligt geloof nu volgens mij heel anders dan toen, met een samenleving waar veel mensen ergens anders in geloven dan in God en de duivel zoals in het christendom (want daarover gaat het boek) moet dat ook bijna wel. Ook daarom denk ik dat het boek tegenwoordig niet meer echt relevant is.

Genre

Dit boek is een novelle. Enkele kenmerken van een novelle zijn namelijk dat het:

• wat lengte betreft tussen een kort verhaal en een roman in zit (over het algemeen niet meer dan 100 bladzijden),
• geen onderverdeling in hoofdstukken heeft en dus vaak aan één stuk door verteld, hoewel in tegenstelling tot een kort verhaal wel vaak onderbrekingen met witregels, --
• niet al te veel personen bevat, en niet hele uitgebreide karakterbeschrijvingen bij die personen geeft.

Die schwarze Spinne sluit hierbij aan in de zin dat het:

• Uitgeprint op A4-papier slechts 69 bladzijden telt,
• Geen hoofdstukken heeft, maar wel af en toe witregels,
• hoewel behoorlijk wat personen (ook omdat er twee tijden zijn: het verhaal van de grootvader en de tijd waarin ze eigenlijk leven) toch niet heel veel hoofdpersonen, en hun karakters zijn niet heel moeilijk achter te komen en niet (al) te uitgebreid.

Stijlkenmerken

Het verhaal wordt verteld door de alwetende verteller. In het verhaal dat verteld wordt door de grootvader – en dat het grootste deel van het boek beslaat – komt bovendien veel indirecte rede voor (van pagina 25 tot 33 wordt bijvoorbeeld ruim 8 bladzijden verteld in de indirecte rede, ondanks dat er wel dingen worden gezegd).

Een voorbeeld van tijdverdichting in het boek is op bladzijde 55: ‘So vergingen viele Jahre in Glück und Segen…’, hier worden meerdere jaren in één zin verteld. Tijdverruiming komt op bladzijde 42 voor, één van de keren waar in het boek onweer beschreven wordt: ‘Und wirklich stürmte … Fluten stürzten nieder’. Een voorbeeld van een vooruitverwijzing staat op bladzijde 54 ‘… und für lange Zeit ging es gut.’ De lezer krijgt hier al een soort verwijzing naar wat er gaat gebeuren: hoewel het voor lange tijd goed ging, moet er dus ook weer een tijd komen dat het fout gaat. Een terugverwijzing staat op bladzijde 55: ‘Hier ist die Spinne … etwas an der Sache’, waarin de grootmoeder nog eens aan haar kleinzoon vertelt over de spin in het gat en de stop die erop zit, opdat de spin er niet uit kan. Dit zijn allemaal dingen die eerder in het verhaal gebeurd zijn, maar nu weer – kort – verteld worden.

Literaire periode

Dit boek behoort tot de Biedermeier periode, die duurde van 1815 tot 1848. In 1815 was het Congres van Wenen, waar de overwinnaars van Napoleon bijeenkwamen en Europa onder andere herverdeeld werd na het verslaan van Napoleon. Hierna waren er ook invloeden van de verlichting en er werden veel nieuwe dingen ontdekt en gedaan, ook in de kunst. Er komen meer fabrieken (industrialisatie) en steden worden drukker. Ook verdwijnt de standenmaatschappij en komt er een klassenmaatschappij voor in de plaats, dus in plaats van afkomst bepaalt geld nu meer waar iemand staat in de maatschappij. De Biedermeier periode duurt tot 1848, het jaar waarin er in Duitsland een revolutie begon met als doel eenwording (hij ondervond geen succes).

In deze periode worden vooral veel korte verhalen en novelles geschreven, novelles nog iets meer dan korte verhalen. Dingen als eerlijkheid, trouw, plichtsbesef en bescheidenheid kwamen er vaak in voor, de hoofdthema’s waren religie, land en familie en de verhalen zitten vaak tussen realistisch en idealistisch in. Dit is terug te vinden in Die schwarze Spinne in de zin dat het natuurlijk een novelle is, dat de onderwerpen van religie en familie er uitgebreid in aan bod komen, en dat het deels idealistisch is in de zin dat het mogelijk is om een dodelijke spin gevangen te houden in een houten gat, maar realistischer in dat het niet zomaar kan. Ook komt er veel plichtsbesef in voor: dat van de moeder die sterft om haar kinderen te laten leven, dat van de priester die het kind doopt, dat van Christen om zijn leven te geven om de spin weer te kunnen vangen, zodat het dorp (en zijn kinderen) gered wordt.

Eigen mening

Voordat ik begon te lezen, had ik wel iets gehoord van waar Die schwarze Spinne over zou gaan, maar echt heel goed wist ik het niet. Nu, nadat ik het boek gelezen heb, moet ik zeggen dat de dingen die ik had gehoord wel klopten, maar dat ik het toch nog een veel mooier boek vond dan ik had verwacht. Toen ik het uithad heb ik dan ook nog wel even zitten denken ‘Wat zou ik doen als er zo’n spin in de wijk waar ik woon zou rondlopen?’, en ‘Stel dat ik later kinderen heb en er zou dan zo’n spin zijn, zou ik het dan durven om die spin op te pakken en zelf dood te gaan – voor de kans mijn kind(eren) te redden?’. Ik ben ook nooit bang voor spinnen geweest, maar als ik hier te lang over na zit te denken denk ik voortaan toch wel twee keer na voordat ik er nog eens eentje oppak.

Dat komt denk ik vooral doordat de beschrijvingen van hoe de spin eerst groeide in Christines wang en later hoe hij mensen doodde door hen alleen maar aan te raken behoorlijk realistisch waren. Dan maakt het even niet uit dat er (voor zover wij weten, natuurlijk) geen spinnen op aarde rondlopen die zo kunnen doden – wel dodelijke, maar niet door één enkele aanraking. Dat vond ik dus ook erg mooi gedaan.

Naast deze omschrijvingen zaten er natuurlijk nog meer beschrijvingen in het boek – van de omgeving en het huis op de eerste bladzijde, van de omgeving en het dorp van 600 jaar geleden even later in het boek en van het weer (met name het onweer). Ook dit, zeker dit, vond ik erg mooi om te lezen en vond ik ook niet, wat ik bij andere boeken soms wel heb, langdradig of saai worden.

Het verhaal dat de grootvader vertelde vond ik over het algemeen leuker om te lezen dan wat zich in het heden afspeelde, hoewel dit ook kan komen doordat er over het verleden simpelweg meer verteld wordt, de lezer er dus meer vanaf weet en het leuker is om over iets te lezen waar je ook wat vanaf weet. Verder is een verhaal natuurlijk leuker als er ook echt iets in gebeurt, en in het heden gebeurde vrij weinig, ja, het kind werd gedoopt en ze gingen eten, maar de echte gebeurtenissen speelden zich af in het verhaal dat de grootvader vertelde, het verleden dus.

Dat, wat uit het boek het meeste indruk op me heeft gemaakt, is dan ook zowel uit het verleden als dat het te maken heeft met dat beschrijven. Op bladzijde 42 en 43 staat het onweer beschreven en later wordt ook verteld over de spin, hoe Christine ‘verdwijnt’ en de spin vrijkomt. Dat vond ik knap geschreven omdat ik me het gemakkelijk voor kon stellen en ook omdat er verschillende personen in voorkwamen die allemaal een andere kant van het verhaal lieten zien, waardoor de lezer verschillende meningen en beweegredenen van verschillende personages te weten krijgt en het verhaal ook niet zwart-wit is.

Dat, wat uit het boek het meeste indruk op me heeft gemaakt, is dan ook zowel uit het verleden als dat het te maken heeft met dat beschrijven. Op bladzijde 42 en 43 staat het onweer beschreven en later wordt ook verteld over de spin, hoe Christine ‘verdwijnt’ en de spin vrijkomt. Dat vond ik knap geschreven omdat ik me het gemakkelijk voor kon stellen en ook omdat er verschillende personen in voorkwamen die allemaal een andere kant van het verhaal lieten zien, waardoor de lezer verschillende meningen en beweegredenen van verschillende personages te weten krijgt en het verhaal ook niet zwart-wit is.