HC Verlichtingsideeën en democratische revoluties

Engeland en de Republiek als uitzonderingen

In 1215 werd de Engelse koning gedwongen de Magna Charta te tekenen. De koning kon toen geen belasting opleggen zonder toestemming van de adel, de geestelijkheid en de burgerij. Later werd een parlement opgericht met vertegenwoordigers van deze drie bevolkingsgroepen. Toen de Nederlandse stadhouder Willem III koning werd van Engeland, stemde hij in met de Bill of Rights, met uitbreidingen van de rechten van het parlement. Tijdens de Opstand in de Nederlanden zegden de opstandige gewesten hun trouw op aan Filips II. In 1588 ontstond de Republiek der Verenigde Nederlanden, een bond van zelfstandige gewesten.

Verlicht absolutisme en verlichte despoten

Het ontstaan van het absolutisme viel samen met de Wetenschappelijke Revolutie en de Verlichting. Omdat veel van de verlichte denkbeelden in strijd waren met het absolutisme, ontstonden er vaak conflicten tussen Verlichters en vorsten. Toch bleken absolute vorsten vaak bereid aan Verlichters een beperkte vrijheid toe te staan. Sommige vorsten gingen ideeën van de Verlichting uitvoeren. Zij werden verlichte despoten genoemd, hun regeringsvorm het verlicht absolutisme. Ze vonden dat ze alle macht nodig hadden om de staat goed te kunnen besturen, maar hielden bij het besturen wel rekening met de belangen van de bevolking.

3. De Franse Revolutie

Indirecte oorzaken van de Franse Revolutie

De Franse samenleving was al sinds de Middeleeuwen verdeeld in drie standen. Aan het eind van de 16e eeuw hadden de Franse koningen het absolutisme in Frankrijk weten te handhaven, maar koning Lodewijk XVI kwam aan het einde van de 18e eeuw in moeilijkheden: een revolutie was het gevolg.

• De geestelijkheid en de adel hebben het veel beter: de Kerk bezat 10% van al het land in Frankrijk en hoefde geen belasting te betalen. Ongeveer 1% van de bevolking bestond uit geestelijken. Alle Fransen moesten wel belasting betalen aan de Kerk. De adel bezat ongeveer 20% van al het land, maar 1,5% van de bevolking was van adel en hoefde bijna geen belasting te betalen en kregen de belangrijkste functies.
• Ontevredenheid onder andere bevolkingsgroepen: ongeveer 80% van de bevolking bestond uit boeren. Zij wilden meer grond, eerlijkere belastingen en wilden geen herendiensten meer doen. Ongeveer 2% van de bevolking werkte in de nijverheid. Werklieden vonden dat zij te lang en te hard moesten werken onder ongezonde en onveilige omstandigheden. Ook kregen ze te weinig loon. Een klein deel van de stedelijke burgers was rijk en was het er niet mee eens dat alleen de edelen de belangrijkste functies kregen en wilden dat de adel en geestelijkheid ook belasting moesten betalen. Ook wilden ze vrijheid van meningsuiting en drukpersvrijheid.
• Het land wordt slecht bestuurd: de Franse regering had grote schulden als gevolg van oorlogen. In het bestuur werden mensen benoemd die veel geld hadden, met als gevolg dat op de belangrijkste functies mensen zaten die er niet geschikt voor waren. Ook was de rechtspraak oneerlijk. De koning deed weinig om dit alles te verbeteren.

Het verloop van de Franse Revolutie

• De derde stand komt in verzet: de koning wilde de adel en geestelijkheid meer belasting laten betalen om de financiële crisis het hoofd te kunnen bieden. De edelen wilden dit niet en zeiden dat de Staten-Generaal om toestemming moest worden gevraagd. De drie standen kregen ter voorbereiding van de vergadering van de Staten-Generaal de mogelijkheid voor de koning klachten en wensen te formuleren in Cahiers des doléances. In de Staten-Generaal werd per stand gestemd, waardoor de adel met steun van de geestelijkheid dacht te kunnen winnen. De derde stand riep zich echter uit tot de Nationale Vergadering en ging apart vergaderen: ze besloten dar er een grondwet moest komen. In de grondwet moest komen te staan dat de koning minder macht zou hebben en de rechten en plichten van de staatsburgers zouden erin worden opgenomen. De derde stand kreeg de steun van de meeste lage geestelijken en enkele edelen.
• De reactie van de koning leidt tot de bestorming van de Bastille en de eerste revolutie: de koning verbood de Nationale Vergadering bijeen te komen, maar zij trokken zich daar niks van aan. De koning liet troepen naar Parijs komen. De Parijse bevolking was bang en bestormde de Bastille. Veel boeren gingen toen de landgoederen van de edelen plunderen. Veel edelen vluchtten het land uit. Ook in andere steden kozen de burgers de zijde van de Nationale Vergadering. Uit angst voor nieuwe problemen keurde de koning alle besluiten van de Nationale Vergadering goed. Deze besluiten werden opgenomen in de eerste Franse grondwet (1791). Daartoe behoorden:

o Afschaffing van de voorrechten van edelen en geestelijken;

o Openstelling van ambten in regering, de Kerk en in het leger voor iedereen;

o Toestemming aan rijke burgers en boeren om grond van de Kerk te kopen;

o Sterke beperking van de macht van de koning (constitutionele monarchie);

o Invoering scheiding der machten;

o Invoering censuskiesrecht dat de macht in handen gegoede burgers legde.

• Tweede revolutie: Frankrijk wordt een republiek en de radicalen verslaan hun vijanden: de Franse revolutionaire regering wist dat de andere regeringen bang waren dat de revolutie naar hun landen zou overslaan. In april 1792 verklaarde Frankrijk de oorlog aan Oostenrijk, die steun kreeg van Pruisen. Hun troepen vielen Frankrijk binnen, waardoor Lodewijk en zijn vrouw de troon verloren. De gematigde parlementsleden, de Girondijnen, vonden dat er nu genoeg was veranderd, maar de radicale parlementsleden, de Jacobijnen, niet. Zij wilden, naast de executie van Lodewijk, stemrecht voor iedereen, verhoging van lonen en verlaging van prijzen. Nadat een aantal Girondijnen vermoord werden, waren de radicalen de baas. Ze begonnen onder leiding van Robespierre de Terreur. Wie het niet met hen eens was, werd onthoofd. De radicalen organiseerden de staat en het leger goed en voerden de algemene dienstplicht in. Na enige tijd kwam er een opstand, waardoor de radicale leiders werden afgezet en onthoofd.
• Het Directoire, een periode van onrust en chaos: na de Terreur kregen de Girondijnen de macht. De periode waarin vijf ‘directeuren’ aan de macht waren heet het Directoire. Het Directoire kreeg te maken met moeilijk op te lossen problemen. De opstand van de adel, een van de problemen, werd neer geslagen door Napoleon.
• Napoleon wordt de nieuwe heerser van Frankrijk: het bleef onrustig. Napoleon greep in 1799 de macht. Hij veroverde een groot deel van Europa. Bij Waterloo werd hij definitief verslagen. In de veroverde landen had hij de nieuwe wetgeving, de Code Napoleon ingevoerd. Daarmee verbreidde hij ook sommige Verlichtingsideeën.

4. De invloed van de Verlichting op de politieke cultuur tussen 1815 en 1848

Restauratie na de val van Napoleon

De idealen van de Franse Revolutie hadden bij veel mensen in Europa grote weerklank gevonden, maar velen waren ook diep geschokt. Tijdens de revolutie waren duizenden mensen terechtgesteld, het bezit van de adel en de Kerk was onteigend, de geestelijkheid was vervolgd en men had het christendom proberen te vervangen. Ook was de Franse Revolutie uitgelopen op de militaire dictatuur van Napoleon, met als gevolg oorlogen en onderdrukking in een groot deel van Europa. De mensen wilden voorkomen dat zoiets zich ooit zou herhalen. In de macht van de vorsten zagen ze daarvoor de beste garantie. De aanhangers van de vorsten werden conservatieven genoemd. In de eerste helft van de 19e eeuw was de vraag of de macht in handen moest zijn van het parlement of van de vorst. In de 19e eeuw werden de uitbreiding van het kiesrecht en de sociale kwestie belangrijk. Veel liberalen en socialisten waren voor uitbreiding van kiesrecht, de conservatieven waren tegen. De liberalen en socialisten waren ook voorstanders van volkssoevereiniteit. In de sociale kwestie stonden de conservatieven eveneens tegenover de liberalen en socialisten.

Het Congres van Wenen

Na de overwinning op Napoleon begonnen de Europese mogendheden in 1814 overleg op het Congres van Wenen. Alle landen die oorlog hadden gevoerd, namen eraan deel. Het ging om het regelen van de toekomst van Europa. Na het Congres begon een tijdvak van de Restauratie: herstel van het Ancien Regime. Het Congres ging uit van twee beginselen:

• De legitimiteit van de vorsten (het wettige recht van vorsten op hun rijk);
• Het nastreven van een nieuw Europees machtsevenwicht door de macht van Frankrijk in te perken en die van andere Europese mogendheden te vergroten.

Die beginselen leidden tot het herstel van oude en de vorming van nieuwe staten:

• Door Napoleon bezette gebieden werden losgemaakt van Frankrijk, de vorstenhuizen keerden er terug.
• De zuidelijke en de noordelijke Nederlanden samengevoegd tot één staat, het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden.
• Rusland, Oostenrijk en Pruisen kregen gebiedsuitbreiding, Engeland mocht een aantal veroverde koloniën houden;
• In Duitsland werd de Duitse Bond opgericht voor alle Duitstalige vorstendommen.

Op voorstel van de Russische tsaar Alexander I werd in 1815 de Heilige Alliantie opgericht, een verbond waar de meeste Europese vorsten zich bij aansloten. De kern van de Heilige Alliantie werd gevormd door de Grote Alliantie van de vier grote overwinnaars van Napoleon: Oostenrijk, Pruisen, Engeland en Rusland. Ook werd in Frankrijk de Grote Alliantie opgenomen als vredesorganisatie. Europese crises werden in congressen besproken en door internationale samenwerking in bedwang gehouden.

Het liberalisme

Het liberalisme ontstond in de eerste heft van de 19e eeuw en kwam voort uit de ideeën van 18e-eeuwse verlichters. Het liberalisme wil vrijheid voor het individu op economisch, politiek en godsdienstig gebied. In de praktijk probeerden de liberalen dit principe te verwezenlijken door te streven naar een grondwet, een parlement en uitbreiding van het kiesrecht. In de grondwet moeten de staatsinrichting en de vrijheden, rechten en plichten van de burgers worden vastgelegd. In de staatsinrichting is het parlement het belangrijkste orgaan en moest de wetgevende macht hebben. Het parlement moest worden gekozen door de bevolking. Het principe van vrijheid voor het individu leidde tot de opvatting dat de staat zo weinig mogelijk moest ingrijpen in het leven van de burgers en moest zich beperken tot slechts drie taken: burgers beschermen tegen buitenlandse vijanden, binnenlandse rechtsorde handhaven en burgers gelegenheid geven voor productie en handel. De staat mocht belasting heffen om deze drie taken te kunnen vervullen. In de loop van de 19e eeuw veranderde de Europese maatschappij door de Industriële Revolutie. Het liberale principe van economische vrijheid bleek te leiden tot uitbuiting en armoede. De overheid moest meer taken op zich nemen. Er waren veel discussies over kiesrecht en uitbreiding daarvan.

Het socialisme

Tijdens de industrialisatie nam in het begin de ongelijkheid toe. Het kapitalistische stelsel was niet in staat de problemen op te lossen die ontstaan waren door de industrialisatie en moest vervangen worden door het socialisme: het ideaal dat de gemeenschap de belangrijkste productiemiddelen bezit en beheert. De opbrengst moet dan worden verdeeld. Van de verschillende soorten socialisme werd het marxisme het belangrijkst. Volgens het marxisme bepalen de economische verhoudingen de samenleving en bestaat iedere samenleving uit twee hoofdgroepen. Elke groep heeft haar plaats in de samenleving te danken aan haar economische positie. De economische verhoudingen veranderen in de loop van de tijd. Er ontstaat een strijd tussen de heersende en de uitgebuite bevolkingsgroep: de klassenstrijd. De onderdrukte klasse zal een nieuwe klasseloze samenleving tot stand brengen. Toen vanaf het einde van de 19e eeuw de arbeiders het iets beter kregen, besloot een groot deel van de marxisten niet meer te wachten op een revolutie. Door algemeen kiesrecht te verwerven, zouden de marxisten de gewenste hervormingen ook via het parlement tot stand kunnen brengen. Vanaf het einde van de 19e eeuw kozen grote West-Europese marxistische partijen de weg van de parlementaire democratie. Deze wijziging van het marxisme heet het revisionisme.

Nationalisme

De staatsgrenzen in de wereld zijn veranderd. De wijzigingen hebben veel te maken met nationalisme: het gevoel van saamhorigheid van een groep mensen die samen een staat (willen) vormen. Verschillende omstandigheden zijn gunstig voor het ontstaan van nationalisme. Ook gemeenschappelijke ervaringen gingen bijdragen aan het ontstaan van nationale gevoelens. In alle tijden hebben gevoelens van saamhorigheid in allerlei gradaties in samenlevingen bestaan, maar dat betekende niet altijd dat mensen samen een natiestaat konden of wilden vormen. In het begin van de 19e eeuw breidde het nationalisme uit door:

• De Franse overheersing onder Napoleon: tijdens de overheersing waren veel Europeanen zich bewust geworden dat ze tot een volk behoorden door de Franse overheersing, invoering dienstplicht en het ontstaan van massalegers.
• Het Congres van Wenen: op dit congres hadden de vorsten Europa ingedeeld volgens het criterium van legitimiteit. Hiertegenover stelden de nationalisten het zelfbeschikkingsrecht en de volkssoevereiniteit: ieder volk moest een eigen staat kunnen vormen en het recht hebben zelf zijn eigen bestuur te kiezen.
• Turkse overheersing op de Balkan: op de Balkan waren de eigen talen en de godsdienst van groot belang voor het nationalisme. De overheersende Turken waren moslims, de andere volken bijna geheel christelijk. Vooral christelijke geestelijken waren de leiders van het nationalisme binnen het Turkse rijk.

1848: revoluties in Europa

In 1848 braken bijna overal in Europa revoluties uit. De golf begon in Frankrijk: daar kwamen burgers en arbeiders uit de middenlaag in actie. Aanvankelijk wisten liberale revolutionairen in sommige landen nog wel successen te behalen: deze werden ongedaan gemaakt. Het conservatieve succes had zeker te maken met de zwakte van hun tegenstanders. Die hadden afkeer van het bestaande bewind gemeen, maar hun doelen verschilden sterk, zelfs onder de liberalen.

Verplichte voorbeelden

Kant over de definitie van Verlichting en het rationalisme

In 1784 gaf Duitser Immanuel Kant in een essay uitleg over wat de Verlichting voor de mens kon betekenen. Hij was eerst een aanhanger van het rationalisme, maar onder invloed van David Hume, een aanhanger van het empirisme, veranderde hij gedeeltelijk van gedachten. Door het empirisme had de wetenschap grote successen geboekt, maar het succes van de wetenschap kon volgens Kant niet verklaard worden door het empirisme. In 1781 ging hij in zijn boek Kritik der reinen Vernunft op zoek naar de grenzen van menselijke kennis. Kennis kan niet zonder ervaring, maar kennis kan ook niet zonder rede.

Voltaire over de vrijheid van denken en de rol van de staat

Bij Voltaire groeide de overtuiging dat autoriteiten misbruik maakten van hun macht, doordat hij meerdere malen werd gestraft voor zijn scherpe kritiek op hen. In tal van publicaties bleef hij opkomen voor de vrijheid van denken en voor godsdienstige verdraagzaamheid. Een bekende rechtszaak waarin Voltaire zich mengde, was de zaak van calvinist Calas. Hij zou zogenaamd zijn zoon hebben vermoord, die zich wilde bekeren tot het katholicisme. In het begin zag Voltaire deze rechtszaak als een bevestiging van zijn minachting voor alle christenen, maar al spoedig zag hij meer dan alleen propaganda tegen de godsdienst. Hij zette zich volledig in om de naam Calas te zuiveren. Nadat Voltaire in de ogen van de Franse regering te ver was gegaan, week hij uit naar Engeland. Hier schreef hij in 1733 het boek Letters concerning the English nation, waarin hij de Engelse regeringsvorm gebruikte om kritiek te leveren op andere regeringsvormen.

Spinoza en de invloed van God op het dagelijks leven

Alles wat bestaat, is een verschijning van God. Hij heeft de natuur vanuit zijn vrije wilsbesluit geschapen. De natuur brengt zich hierna voort tot in het oneindige. De wereld en God vallen niet samen, maar sluiten dus wel op elkaar aan. Wonderen zijn een bewijs van menselijke onwetendheid, geen bewijs van de aanwezigheid van God, maar van de orde van de natuur.

Locke en Rousseau over het sociaal contract

Om een oorlog te voorkomen moesten volgens John Locke de burgers in elke staat een grondwet opstellen en daarin de rechten van iedereen vastleggen. In zijn boek Two treatises of government heeft hij een aantal rechten beschreven. Jean-Jacques Rousseau achtte het voor het algemeen welzijn nodig dat een sociaal contract werd gesloten, waarin iedereen beloofde te gehoorzamen aan de gemeenschappelijke wil. Hierover schreef hij in Contrat social ou principes du droit politique.

Om een oorlog te voorkomen moesten volgens John Locke de burgers in elke staat een grondwet opstellen en daarin de rechten van iedereen vastleggen. In zijn boek Two treatises of government heeft hij een aantal rechten beschreven. Jean-Jacques Rousseau achtte het voor het algemeen welzijn nodig dat een sociaal contract werd gesloten, waarin iedereen beloofde te gehoorzamen aan de gemeenschappelijke wil. Hierover schreef hij in Contrat social ou principes du droit politique.

Cahiers des doléances 1789

In elke gemeente kozen niet alleen hun afgevaardigde voor de taten-Generaal, maar maakten zij ook hun klachten en wensen kenbaar in de Cahiers des doléances. De grote meerderheid van de wensen en klachten kwamen van burgers en boeren.

Hoe verlicht was de wet ‘Le Chapelier’ uit 1791

De Wet ‘Le Chapelier’ is een voorbeeld van verlicht denken op economisch gebied. De wet werd op voorstel van de jacobijn Le Chapelier aangenomen op 14 juni 1761. Het eerste artikel van deze wet voerde de vrijheid van ondernemen in en verbood alle organisaties die de toegang tot een beroep belemmerden. Een ander artikel verbood burgers behorend tot dezelfde beroepen om onderling te overleggen en overeenkomsten af te sluiten. Dit artikel hield ook een verbod in voor arbeiders om zich te verenigen of gezamenlijk te staken tegen hun werkgever. Hier zou in de 19e eeuw protest tegen ontstaan.

Het proces van ‘Burger Capet’ 1792

Lodewijk XVI werd berecht door het in september 1792 nieuwgekozen Nationale Conventie. Hij werd aangesproker als Louis Capet en beschuldigd van landverraad en samenzwering tegen de staat. Het proces werd afgesloten met twee besluiten: de afschaffing van het koningschap en de doodstraf voor Lodewijk. Met rechtspraak had het proces vrij weinig te maken. De leden van het parlement waren tegelijkertijd aanklager, getuige, jurylid en rechter. Het was geen geheime stemming: mensen die tegen de doodstraf waren, stonden dus onder druk. Lodewijk werd veroordeeld voor daden die hij als constitutioneel vorst zou hebben gepleegd, maar volgens de grondwet van 1791 waren de ministers verantwoordelijk voor zijn daden. Voor het uitspreken van de doodstraf was driekwart meerderheid nodig, waaraan het parlement zich niet hield. Ook de regel dat hoger beroep mogelijk was, werd geschonden.

De Code Napoléon 1804

Op de dag dat Napoleon aan de macht kwam, gaf hij de opdracht de rechtsbepalingen zo duidelijk en kort mogelijk te ordenen. De nieuwe wetgeving die tot stand kwam, werd bekend onder de naam Code Napoléon. Het burgerlijk recht regelde de rechten van de mensen en het particulier bezit. Iedereen ongeacht zijn bezit of geboorte was gelijk voor de wet en de vrijheid van de burger werd in wetten vastgelegd. Op enkele gebieden bleef ongelijkheid bestaan. Ook in het strafrecht werd het werk van de revolutie behouden.

Het Congres van Verona: einde van de diplomatie via congressen

Het Congres van Verona was het laatste congres waarop het streven naar restauratie zegevierde. Op het Congres van Verona stonden Spanje en Griekenland op de agenda. In Spanje keerde Ferdinand VII op de troon terug na de val van Napoleon. Hij verwierp de liberale grondwet en vervolgde de liberalen. Door een opstand in 1820 werd hij gedwongen de liberale grondwet opnieuw in te voeren. Over deze situatie werd in Verona vergaderd. In 1453 werd Griekenland ingelijfd bij het islamitische Turkse rijk. Omstreeks 1800 drongen in Griekenland ideeën van de Franse Revolutie door. In 1821 braken er op verschillende plaatsen opstanden tegen de Turkse overheersing uit. De Grieken hoopten op hulp van andere Europese mogendheden. In 1830 werd de onafhankelijkheid van Griekenland door de Europese mogendheden erkend.

De Belgische Opstand 1830

Het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden omvatte in 1815 het totale gebied van Nederland, België en Luxemburg. In 1830 viel het al uiteen door de liberale julirevolutie in Frankrijk. In het zuiden had het liberalisme veel meer aanhang en de liberalen wilden dat het parlement meer macht zou krijgen. Andere indirecte oorzaken vloeiden voort uit onvrede over het beleid van Willem I, omdat dat het Zuiden benadeelde. De meeste belangrijke posten werden door mensen uit het Noorden ingenomen. Ook vond het Zuiden het onrechtvaardig dat het moest meebetalen aan het aflossen van de staatschuld van het Noorden. In het Zuiden was de bevolking katholiek, in het Noorden protestants, wat leidde tot conflicten en men sprak in het Zuiden een andere taal. De opstand begon in Brussel op 25 augustus 1830 en breidde zich in enkele dagen uit naar andere steden in het Zuiden. In februari 1831 nam het gekozen parlement een grondwet aan die van België een parlementaire democratie maakte. De definitieve grenzen van Nederland en België kwamen in 1839 tot stand bij het vredesverdrag met België.

Frankfurter Parlement (1848): gewaardeerd maar machteloos

In 1848 bestond Duitsland uit bijna 40 onafhankelijke staten en staatjes. In maart 1848 brak ook hier de revolutie los. In mei kwam in Frankfurt een parlement bijeen, bestaande uit afgevaardigden uit heel Duitsland. Ze waren via het algemeen kiesrecht verkozen. Bijna een jaar vergaderden de afgevaardigden om van Duitsland een eenheidsstaat te maken en een grondwet te geven. Het Frankfurter parlement kon rekenen op sympathie, maar het had geen mogelijkheden om zijn besluiten af te dwingen. Het was afhankelijk van de instemming van de Duitse staten. Toen Pruisische koning Willem IV werd gevraagd om koning te worden van alle Duitse staten, weigerde hij. Daarna was het snel gedaan met het Frankfurter parlement: het leger van Pruisen dreef het parlement uiteen.