In zijn boek Hersenschimmen, dat in 1984 voor het eerst verscheen en waarvan in 2010 de vijftigste druk werd geproduceerd, vertelt Hendrik Jan Marsman, beter bekend onder het pseudoniem Bernlef hoe zijn hoofdpersoon Maarten Klein in een verbazingwekkend snel tempo te maken krijgt met de gevolgen van dementie.

Waar het vele anderen nog niet eerder was gelukt, doorbrak Bernlef in 1984 een taboe over dementie. In plaats van de situatie waarin een dementerende zich bevindt van buitenaf te observeren, heeft hij een risico genomen door in de huid te kruipen van Maarten Klein, een 71-jarige, gepensioneerde Nederlander die samen met zijn vrouw Vera al jaren in de Verenigde Staten woont. Het huwelijk tussen de twee houdt al 50 jaar stand, en voor Maarten zijn de dagelijkse rituelen samen met Vera en hond Robert niet minder dan vanzelfsprekend. Juist dit zorgt voor veel innerlijke onrust wanneer Maarten eerst de dagen of de koffie vergeet, maar langzamerhand steeds minder grip op zijn leven lijkt te krijgen. Hoewel hij op sommige momenten door lijkt te hebben wat er in zijn hoofd gebeurt, vertelt hij regelmatig hoe onmogelijk het voor hem is om nog vat te krijgen op de gebeurtenissen uit zowel het heden als het verleden. "Ik word van binnenuit opgesplitst. Het is een proces dat ik niet tegen kan houden, omdat ik zelf dat proces ben. Je denkt 'ik', 'mijn lichaam', 'mijn geest', maar dat zijn maar woorden. Vroeger beschermden die me. Toen ik dit nog niet had. Maar er is een grotere kracht die het nu in mij voor het zeggen heeft en die niet valt tegen te spreken". Voor Vera is het hartverscheurend om te zien hoe de man met wie zij al zo lang samen is, zich steeds minder kan herinneren, en hoe het door hen gedeelde verleden voor beide een totaal andere betekenis gaat krijgen.

Zoals Bernlef zelf al aangeeft, is zijn schrijfstijl observerend, sober. Situaties worden beschreven zoals deze zijn, met zorgvuldig gekozen woorden. Dit heeft een apart effect op je eigen verbeelding. Er blijft wel ruimte om je eigen voorstelling te maken van de gebeurtenissen en omgeving, maar je wordt bijna gedwongen dingen zo te zien als de schrijver dit wil. Door zijn sobere schrijfstijl zijn de gebruikte zinnen kort, vaak een stuk simpeler dan je bij het onderwerp zou verwachten.

De manier waarop Maarten Klein de wereld ziet, was een manier van schrijven die nog weinig eerder was gezien. Het boek bevat een onbekende wereld voor hen die niet hetzelfde hebben meegemaakt, en in het geval van dementie is ‘de waarheid’ moeilijk te vinden. Toch heeft Bernlef het zo weten te brengen, dat je hem als lezer gaat geloven. Met name de manier waarop Maarten steeds meer stukken van zijn verleden lijkt kwijt te raken, wordt zo beschreven dat je als lezer al snel aanneemt wat hij zegt. De worsteling van een oude man, die bij de lezer al snel sympathie opwekt, is tot in detail beschreven.

Bernlef gaf in een interview aan enige moeite te hebben met de manier waarop zijn boeken werden gelezen. Hij merkte dat er veel vragen werden gesteld over de feitelijke informatie die zijn boek bevat. Minder aandacht werd er naar zijn idee geschonken aan de literaire kant van het verhaal. Wanneer je Hersenschimmen met meer aandacht leest, gaat het niet alleen over de aftakeling van een aardige man, maar ook over de worsteling die zijn vrouw doormaakt. Als lezer leef je mee met Vera, die een steeds groter deel van haar man kwijt raakt. De pijn die een mens kan voelen wanneer de controle kwijt lijkt te zijn is de pijn die je als lezer meekrijgt bij het lezen van dit boek.

Het boek loopt eigenlijk in één keer door, met weinig stijlbreuken. Het zou ook niet gezien kunnen worden als een verhaal, eerder als beschrijving van een geestelijk proces. Langzamerhand wordt de situatie waarin Maarten zich bevindt opgebouwd, waardoor zijn frustraties begrijpelijk worden voor de lezer. Vrijwel niets wijkt af van het onderwerp. Dit kan gezien worden als een prestatie, maar ook frustratie opwekken bij de lezer die behoefte heeft aan meer dan een observatie. Voor hen die op zoek zijn naar een verhaal met spanning en onverwachte situaties is Hersenschimmen dan ook geen aanrader.  Wanneer je echter geïnteresseerd bent in de belevingswereld van anderen, is het een boek om je in te verdiepen. Heeft Bernlef ook echt de waarheid verteld met zijn beschrijving van dementie? Laten we hopen dat we er zelf nooit achter zullen komen.