Vrouwen in de Oudheid

Inleiding Voor deze praktische opdracht heb ik gekozen voor het onderwerp vrouwen in de oudheid. Ik wil me verdiepen in de positie van de vrouw in de oudheid, haar positie in het huwelijk en de positie van de vrouw tegenwoordig in het huwelijk. Voor mijzelf, als vrouw, is dit natuurlijk erg interessant. In deze moderne wereld heb ik alle vrijheden om te doen wat ik zelf wil maar jaren geleden was dat natuurlijk niet zo. Jarenlang had de vrouw geen vrijheden en ging het slechts om één ding: ´trouwen en kinderen krijgen´. Dit zette mij aan het denken en daarom besloot ik mijn praktische opdracht over de vrouw te doen. Het onderwerp vrouwen in de oudheid is vrij breed, dus ik heb me zoveel mogelijk beperkt tot de vrouw in het huwelijk en haar emancipatie daarin. Het verslag bestaat uit een hoofdvraag en is verder opgedeeld in deelvragen, die allemaal beantwoord worden. Het uiteindelijke onderwerp werd de rol in het huwelijk van de matrona in Rome. Hoofd- en deelvragen Hoofdvraag: Wat was de positie van de matrona in het huwelijk?
Deelvragen: 1. Hoe was het huwelijk bij de Romeinen? 2. Wat was het ideaal beeld van de matrona? 3. Wat was de rol van de matrona in de praktijk? 4. Wat was het verschil tussen rijke vrouwen en arme vrouwen in het huwelijk? 5. Wie zijn bekende vrouwen en wat deden zij? 6. Verschilt de positie van de vrouw in het huwelijk in de Oudheid veel van de periodes daarna? 1. Hoe was het huwelijk bij de Romeinen? Het Romeinse recht maakt onderscheid tussen burgers, vreemdelingen en slaven. Het gezinsleven werd bij de Romeinen veel meer dan bij de Grieken in hoge ere gehouden. De Romeinse samenleving was ook veel minder dan bij de Grieken een mannenmaatschappij. De vrouw had, in tegenstelling tot de Griekse oudheid, een veel nadrukkelijker en openlijker positie. Meisjes trouwden rond hun 14e jaar. Zij mochten zelf niet kiezen met wie ze gingen trouwen, de vader zocht een geschikte man uit. De eerste 500 jaar in de Romeinse tijd was het begrip ‘scheiden’ totaal onbekend. Daardoor was trouwen dus grote gebeurtenis. De bruid moest minimaal 12 zijn, de bruidegom mocht niet jonger zijn dan 14. De huwelijksceremonie Had de vader een geschikte huwelijkskandidaat gevonden en waren de beide families tot overeenstemming gekomen, dan werd de verloving bevestigd met een ijzeren ring, die de man aan de vinger van zijn verloofde schoof en kon een huwelijksdatum worden vastgesteld. Dat was geen eenvoudige zaak, want veel dagen kwamen niet in aanmerking als trouwdag, omdat het religieuze feestdagen waren of zwarte dagen in de Romeinse geschiedenis. De tweede helft van juni, de oogsttijd, was de meest geschikte tijd om te trouwen. Op de dag van haar huwelijk nam de bruid afscheid van haar jeugd: zij offerde haar speelgoed aan de huisgoden, droeg geen kinderkleding meer en kreeg een nieuw kapsel. Op deze dag droeg de bruid een wit kleed, dat, net als de moderne bruidsjurk, alleen maar op de trouwdag zelf gedragen werd. Nadat de bruidegom was gearriveerd, verklaarde zij voor de verzamelde gasten dat zij in het vervolg zijn echtgenote zou zijn met de spreuk “Ubi tu Gaius, ego Gaia” (wat ongeveer betekent ‘waar jij bent, daar ben ik ook’). Op een Romeinse bruiloft moesten de bruid en de bruidegom duidelijk instemmen met het huwelijk, en er moest verplicht een vast ritueel uitgevoerd worden. De rest mochten de families zelf erbij bedenken. De bruiloft werd meestal in huis bij de vader van de bruid gehouden. Er waren altijd veel gasten, want er moesten getuigen aanwezig zijn bij de bruiloft, anders was deze ongeldig. De plechtigheid werd tenslotte bezegeld met een offer. Tegen de avond werd de bruid letterlijk ontrukt aan de armen van haar moeder. Dan ging de bruid onder begeleiding van luid roepende vrienden naar haar nieuwe huis. Daar werd zij, nadat ze zelf de drempel geboend had, door de bruidegom eroverheen gebracht, waar ze door andere getrouwde vrouwen werd voorbereid op de huwelijksnacht. Seksualiteit In het gezin had de vrouw als mater familias bepaald een centrale positie. Ook in het publieke leven trad zij meer naar voren dan bij de Grieken gebruikelijk was. Wel kon zij in het publieke leven geen openbare functie vervullen. Openbare functies waren toebedeeld aan de man. Binnen dit kader golden er redelijk strenge eisen rond de zedelijkheid. De seksualiteit binnen het huwelijk was niet in de eerste plaats gericht op genot en wellust maar op het verkrijgen van kinderen. Van groot belang was actief seksueel bezig zijn of het ondergaan van seksualiteit. Mannen (vrije burgers) werden geacht vooral seksueel actief te zijn. Vrouwen, slaven etc. ondergingen seksualiteit. Buitenechtelijke betrekkingen, homoseksualiteit en prostitutie kwamen redelijk veelvuldig voor. Daarbij had de vrouw een aanmerkelijk zwakkere positie dan de man. Een vrouw die overspel pleegde kon zelfs met de dood worden bestraft. Het leven van Romeinen werd beheerst door culturele codes die wel anders maar daarom niet minder streng waren. Minder vertrouwt ook: emoties die op het eerste gezicht herkenbaar lijken, worden anders zodra we de uitdrukking daarvan in een bredere maatschappelijke context plaatsen. Die maatschappelijke context werd onder meer bepaald door een hoge kindersterfte en een relatief lage levensverwachting, de alomtegenwoordigheid van slaven en een uitgesproken klassenbewustzijn, een strakke rolverdeling tussen mannen en vrouwen, en asymmetrische, weinig stabiele huwelijksrelaties. Mannen hadden een dominante rol in het huwelijk en zo ook in relaties tussen de meester en een slaaf. Een vrije Romeinse man diende de boventoon te voeren — ook letterlijk. Hij penetreerde, maar liet zich niet penetreren. Als dat laatste gebeurde en bekend raakte, werd men bestempeld als een verwijfde man of seksuele passieveling en uit de gemeenschap van weldenkende, fatsoenlijke, kortom 'echte' mannen gestoten. Binnen- of buitenechtelijke seks deed daarbij weinig ter zake. Homo- of heteroseksualiteit nog veel minder. De idee dat een persoon een exclusieve voorkeur aan de dag zou leggen voor een partner van het andere dan wel van hetzelfde geslacht, was hun volstrekt vreemd. Romeinen dachten en handelden niet in termen van hetero- en homoseksualiteit, wel in termen van passief en actief seksueel gedrag. Ook in de huwelijksrelatie. Het Romeinse huwelijk was een verbintenis om in gemeenschap te leven met als voornaamste doel wettige kinderen voort te brengen. Echtelijke seks stond in functie van de voortplanting; met liefde en trouw had hij weinig of niets te maken. Dit systeem had paradoxale gevolgen. In principe stond de vrouw seksueel ter beschikking van haar man: zij kon hem geen seks weigeren omdat zij daar toevallig geen zin in had. En zij werd al helemaal niet geacht plezier te beleven aan de geslachtsgemeenschap. Verkrachting binnen het huwelijk was hoe dan ook een concept dat de Romeinen niet kenden. Anderzijds was de man voor de bevrediging van zijn seksuele behoeften niet aangewezen op zijn vrouw. In zekere zin had die haar taak volbracht zodra ze wettige kinderen had voortgebracht; voor seksueel vertier stonden de man slaven en slavinnen ter beschikking. Het Romeinse huwelijksleven was kortom niet op romantische liefde of seksuele trouw gebaseerd. Een relatie was succesvol, als de partners erin slaagden elkaar niet op de zenuwen te werken, niet te vaak ruzie met elkaar maakten. Harmonie was het ideaal: wederzijdse verstandhouding was belangrijker dan innige affectie of goede seks. Bleek die verstandhouding te ontbreken, dan kon het huwelijk zonder veel problemen worden ontbonden. Om de scheiding te voltrekken volstond het dat een van beide partners de ander liet weten dat het huwelijk beëindigd was. De Romeinen hadden behalve het huwelijk ook nog een concubinaat, een buitenechtelijke samenleving van een bepaalde tijd. Huwelijkswetgeving De wet van de Twaalf Tafelen (ca. 450 v. Chr.) bepaalde dat de vrouw vanaf haar geboorte onder het gezag van haar vader, de pater familias, stond. Wanneer zij trouwde, kwam zij onder de macht van haar echtgenoot. Was zij bij de dood van haar vader nog niet gehuwd dan werd een mannelijk familielid of een andere man aangewezen als haar voogd. Officieel bleef deze wettelijke regeling van kracht tot circa 300 na Christus, maar in de praktijk kwamen er in de loop der eeuwen aanmerkelijke veranderingen. De oudste vorm van het huwelijk was het manus-huwelijk. Manus betekent hand of macht en in deze huwelijksvorm ging de vrouw dan ook met haar bezit – in het Latijn mancipium – over in de macht van haar echtgenoot. Ons woord emancipatie is afgeleid van deze Latijnse begrippen en betekent dus letterlijk ‘uit de macht raken van’. Soms man de vrouw na zo’n manus-huwelijk ook de naam aan van de man om daarmee nog eens duidelijk uit te drukken dat zij nu van hem was. Die naam werd dan haar voornaam. Vanaf de eerste eeuw voor Christus kozen vooral de vooraanstaande Romeinen steeds meer voor een andere huwelijksvorm, het huwelijk zónder manus. Bij dit zogenaamde vrije huwelijk bleef de vrouw met haar bezit deel uitmaken van haar eigen familie; zij bleef onder de manus van haar vader. De keuze voor deze nieuwe huwelijksregeling hield waarschijnlijk verband met de ontwikkeling van het Romeinse Rijk. Door de vele veroveringen was het vermogen van de belangrijke Romeinse families namelijk snel gegroeid en daarmee was bij hen ook de behoefte toegenomen om het familiebezit bij elkaar te houden. Zij voelden er daarom meer voor dat de dochter des huizes een huwelijk zonder manus aanging, om te voorkomen dat de familie de zeggenschap verloor over haar bezittingen. Deze huwelijksvorm betekende, hoewel dat niet de bedoeling geweest zal zijn, meer vrijheid voor de vrouw. Degene die nu gezag over haar had, haar vader, leefde in een ander huis dan zij. Zij kreeg meer mogelijkheden om over een eigen vermogen te beschikken, ook al moest zij daarvoor haar vader of voogd raadplegen. Bovendien kon haar familie erop toezien dat haar man of diens familie haar niet slecht behandelde en zo nodig op een scheiding aandringen. In dezelfde tijd zien we niet alleen mannen maar ook vrouwen het initiatief nemen tot scheidingen. Wanneer een vrouw zonder manus getrouwd was, kon ze bij haar vertrek haar vermogen meenemen naar haar familie of alleen gaan wonen. In het laatste geval had ze echter voor alle juridische handelingen een voogd nodig.
2. Wat was het ideaal beeld van de matrona? De belangrijkste functie van de Romeinse vrouw was het moederschap. Maar moederschap alleen was niet voldoende om een goede vrouw te zijn. Naast de legenden, die de Romeinen wezen op de belangrijkste functie van de vrouw als voortbrengster en verzorgster van de kinderen, waren er de verhalen van oude schrijvers over de kuisheid en de ijver van vrouwen uit vroegere tijden. Vooral wanneer de geschiedschrijver hun eigen tijd zedeloos vonden en bang waren dat het Romeinse rijk aan decadentie ten onder zou gaan, schreven zij een soort voorbeeldige levensverhalen. Een goed voorbeeld hiervan is het verhaal over Lucretia van de historicus Livius, die zijn eigen tijd hopeloos decadent vond. Lucretia was de vrouw van een officier in de zesde eeuw voor Christus. Haar man, die vaak van huis was, ging een weddenschap aan met zijn collega’s. Door hun vrouwen onverwacht te bezoeken, wilden zij er achter komen wie van hen de beste echtgenote had. Alle vrouwen bleken aan het feesten te zijn, behalve Lucretia. Zij was tot diep in de nacht samen met haar slavinnen aan het spinnen. Lucretia’s schoonheid en deugdzaamheid bracht één van de officieren zo het hoofd op hol dat hij haar probeerde te verleiden. Lucretia verzette zich en ging niet in op de pogingen van de officier. Daardoor dreigde hij haar en een slaaf te vermoorden. Aan haar familie zou hij dan vertellen dat hij haar samen met die slaaf in bed had aangetroffen. Daarna gaf Lucretia haar verzet op. De volgende dag vertelde zij aan haar echtgenoot en mannelijke familieleden, hoe zij verkracht was. Hoewel de deze mannen haar geen schuld gaven pleegde Lucretia voor hun ogen zelfmoord nadat ze verkondigd had: “Ook al acht ik mijzelf vrij van schuld, mijn straf wil ik ondergaan. Laat voortaan geen onkuise vrouw haar straf ontlopen door het voorbeeld van Lucretia” Het verhaal van Lucretia geeft aan hoe de geschiedschrijver Livius zich de ideale vrouw voorstelde: ijverig, trouw en kuis. Het geeft ook inzicht in de Romeinse familieverhoudingen: de vrouw diende zich te onderwerpen aan het oordeel van haar man en van alle mannelijke familieleden. Dit ideaal bleef, ook al veranderden de maatschappelijke omstandigheden. Zo liet een echtgenoot in de eerste eeuw voor Christus op een grafsteen van zijn overleden echtgenote Turia het volgende opschrift aanbrengen: “Maar weinig lange huwelijken eindigen met de dood en niet met een scheiding. Het was ons lot om 41 jaar lang een harmonieus huwelijk te hebben . Daarom moet ik dan nog jouw vrouwelijke kwaliteiten in herinnering roepen, jouw goedheid, jouw ijverig spinnen en weven, jouw vroomheid, de bescheidenheid van jouw kleren en juwelen. Waarom moet ik kan nog praten over jouw affectie en verering voor jouw verwanten, waarbij je even attent was voor mijn moeder als voor je eigen familie” 3. Wat was de rol van de matrona in de praktijk? Veranderingen in de huwelijksvormen gingen samen met veranderingen in de Romeinse samenleving. In de eerste eeuw voor Christus was Rome de hoofdstad van een wereldrijk. De Romeinse aristocratische families werden steeds rijker en hun levenswijze veranderde. De vrouw des huizes hoefde niet meer zelf te spinnen en te weven, zoals in de tijd van Lucretia, of voor het huishouden te zorgen, daarvoor had zij haar slavinnen. De leefstijl van de vrouw werd steeds luxer en stemde steeds minder overeen met het ideaal van de kuise, ijverige en trouwe echtgenote. In werkelijkheid zullen lang niet alle Romeinse matrona’s zo’n voorbeeldig leven geleid hebben. En naarmate die idealen minder nageleefd werden, kwam er steeds meer protest tegen door het herstel van de oude waarden te steunen. Vooral in tijden van tegenspoed, zoals na de Romeinse nederlaag tegen de Noordafrikaanse veldheer Hannibal, toen de staat meer geld dan ooit nodig had, was de luxueuze leefwijze van de Romeinse dames een doorn in het oog van veel politici. Veel vrouwen hadden geërfd van hun mannen en vader, die in de oorlog tegen Hannibal gesneuveld waren en zij lieten hun rijkdom zien met hun uiterlijk. Er kwam daarna een wet die verbood dat vrouwen veel goud mochten dragen en andere dingen die rijkdom lieten zien. Volgens Livius zei Cato hierover: “Onze voorouders hebben gewild, dat vrouwen zelfs ten aanzien van privé-aangelegenheden niet handelingsbekwaam zijn, dat zij onder voogdij van haar vader, broer of echtgenoot staan. (…) Geef maar de vrije teugel aan die bandeloze natuur die ongetemde wezens! Verwacht u dan, dat zij zelf paal en perk zullen stellen aan hun losbandigheid, als u het niet doet? Deze wet is nog maar de minste van alle beperkingen, die vrouwen tegen hun zin moeten verdragen op grond van zeden of wetten. Vrijheid is alles, of liever, als we eerlijk willen zijn, bandeloosheid, verlangen zij” Hieruit blijkt dat hoewel het ideaal van vrouwen was dat ze kuis moesten zijn in de praktijk ze veel losbandiger waren. Ook was overspel van de vrouw niet ongewoon, figuren zoals Cato, Caesar en Pompejus zijn bedrogen door hun vrouw. Aangezien de bedrogen echtenoten eerder geschokt dan belachelijk waren en de gescheiden vrouwen hun bruidsschat weer meenamen, kwamen echtscheidingen vaak voor in de hogere kringen (Caeser, Cicero, Ovidus en Claudius zijn driemaal getrouwd). Het huwelijk is slechts een van de gebeurtenissen in een leven, en de echtgenote is slechts een van de elementen van het huisgezin, dat ook de zonen, vrijgelatenen en slaven omvat. Seneca schrijft: “Als je slaaf, je vrijgelatene, je vrouw of je beschermeling je durft tegen te spreken, word je boos”. In dit stukje van Seneca is de vrouw tegenover de man net zo min als de slaaf. Vrouwen waren altijd nog een tweederangsburger. 4. Wat was het verschil tussen rijke vrouwen en arme vrouwen in het huwelijk? De Romeinse maatschappij kende een ingewikkelde structuur, waarin onderscheid werd gemaakt tussen rijk en arm, tussen vrije mensen, vrijgelatenen en slaven. Er is veel meer bekend over de kleine groep vrije Romeinse vrouwen, die rijk waren, dan over de grote groep arme vrije vrouwen, slavinnen en vrijgelatenen. Zonder hen zou de rijke matrona nooit haar huishouden kunnen hebben gevoerd. Zij sponnen, weerden, maakten kleren, zorgen voor de kinderen, kookten en deden de was. Bij zowel de rijken als de armen was de voornaamste taak van de vrouw voor de kinderen zorgen en een goede echtgenote zijn. Ze moesten doen wat hun mannen hen opdroegen. De minder rijke vrouwen moesten het ook huishouden doen, de moestuin bijhouden, voor de huisdieren zorgen, wol spinnen en kleding. De rijkere vrouwen hadden voor al deze dingen slavinnen die ze opdrachten konden geven. Er waren maar weinig beroepen voor een vrouw. Ze konden priesteres, kapster, of arts worden, maar de meeste Romeinse vrouwen bleven thuis. Rijke vrouwen hadden het dus veel beter in het huwelijk, ze hadden meer vrijheden en minder werk om te doen. Rijke vrouwen waren soms zelfs, achter de schermen, betrokken bij de politiek van hun man. Arme vrouwen hadden veel minder mogelijkheden. Hoewel er dus veel verschil was tussen de rijke en arme vrouwen, hadden ze allemaal nog steeds dezelfde rol als matrona. 5. Wie zijn bekende vrouwen en wat deden zij? Hersilia Er vanuit gaande dat Romulus Rome gesticht heeft was Hersilia de eerste echtgenote van Romulus. Ze zou na de dood van haar echtgenoot gewenst hebben hem teruggezien. Hierop gaf Iuno haar het advies om naar het aan Quirinus gewijde bos op de Quirinaal te gaan. Daar daalde een ster uit de hemel op haar hoofd neer en Hersilia verdween van de aarde. Ze werd hierop vereerd in het heiligdom van Quirinus als Hor(t)a Quirini, daar deze vereenzelvigd was met haar echtgenoot Romulus. Zij werd gezien als beschermingsgodin van het huwelijk, die goede raad aan de mensen gaf. Haar tempel moest altijd openstaan. (Ovidius, Metamorphoses XIV 772.). Servilia Een geval van vrouwelijke betrokkenheid in de hoge politiek wordt gevonden in een korte opmerking in de correspondentie van Cicero. Cicero, Brutus, zijn moeder Servilia, en vrouw Porcia, Cassius, en zijn vrouw, Junia Tertia, de dochter van Servilia, samengekomen in Anzio, 44 v. Chr, bespreken de vernederende benoeming van Brutus en Cassius. Cicero zegt in een brief naar Atticus: “Servilia belooft zij zal zien dat de benoeming aan de graan-levering zal worden teruggetrokken van het besluit van de senaat. “(15, 11) Cicero had duidelijk geen twijfel dat Servilia haar woord nakwam, en de benoemingen werden teruggetrokken. Brutus en Cassius werden beide provinciale gouverneurs gemaakt, verantwoordelijk voor Romeinse Legioenen. Servilia was duidelijk een krachtige vrouw met talrijke en persoonlijke verbindingen naar de kern van politieke besluiten, de Senaat. Deze observatie laat het belang zien van vrouwelijke netwerken, die zelden bekend worden. Zonder de correspondentie van Cicero, zou Servilia gezien zijn als gewone Romeinse huisvrouw, slechts beroemd voor haar vermeende relatie met Julius Caesar.
Cornelia Sulla Cornelia Sulla (geboren rond 109 v. Chr.) was de enige Romeinse vrouw die in de bronnen van het Romeinse Republiek vermeld werd. Zij was de oudste dochter van de dictator Lucius Cornelius Sulla en diens eerste vrouw, Iulia. Na Sulla's dood in 78 v. Chr. was ze één van de leidende meeste geëerbiedigde matronae van Rome. Het precieze jaar van haar dood is onbekend. Clodia Pulchra Clodia Pulchra was een zuster van Publius Clodius Pulcher (de beruchte bendeleider) en van Appius Claudius Pulcher (consul in 54 v. Chr.). Zij was getrouwd met Quintus Caecilius Metellus Celer, maar het was een publiek geheim dat zij haar echtgenoot vaak ontrouw was. Nog voor de dood van Metellus (in 59 v. Chr.) stond ze in aristocratische middens bekend als een der meest losbandige vrouwen van Rome. 6. Verschilt de positie van de vrouw in het huwelijk in de Oudheid veel van de periodes daarna? De Romeinen leefden in een heel andere wereld dan de onze. De culturele codes en morele regels die zij hanteerden om het private en publieke leven vorm te geven, zijn dan ook niet meer zomaar toe te passen op het heden. De Romeinen bieden ons geen kant en klare recepten voor een rijkere seksualiteitsbeleving of een gelukkiger huwelijksleven. De vrouw had in de tijd van de Romeinen niet veel te zeggen, dat veranderde ook de jaren daarna niet. In de middeleeuwen bleef de vrouw als ongelijke van de man gezien worden. Er werd vanuit gegaan dat de vrouw geen ziel bezat en dus zielloos was zoals dieren. De vrouw bleef een handelswaar, ongewenst als dochter en alleen noodzakelijk voor de voortplanting. Dit beeld werd op veel plekken in wereld gedeeld en, helaas, voor een lange periode. Pas aan het begin van de twintigste eeuw begon de vrouw voor zichzelf op te komen, de emancipatie kwam op. Vrouwen begonnen meer rechten te eisen en wensten gelijk behandeld te worden. Met die emancipatie heeft de vrouw ook haar positie in het huwelijk verbeterd. Het huwelijk is tegenwoordig heel anders dan in het verleden. Tegenwoordig trouwen mensen, in de Westerse wereld, omdat ze van elkaar houden, niet voor geld of andere praktische redenen. De vrouw heeft meer vrijheden gekregen en is niet meer compleet afhankelijk van de man zoals in de eeuwenlang wel het geval was. Beantwoording hoofdvraag Wat was de positie van de matrona in het huwelijk? De matrona had als belangrijkste taak zorgen voor de kinderen. Er werd vanuit gegaan dat ze een moeder was en haar leven speelde zich voornamelijk binnen het gezin af. Het ideaal van de vrouw was dat ze kuis was en goed werkte in het huishouden. Ze kon spinnen en zorgen voor de kinderen. In de praktijk kwam niet altijd evenveel van bescheidenheid en kuisheid terecht. Sommige vrouwen waren erg vrij en overspel gebeurde niet zelden. Liefde had weinig te maken wanneer men ging trouwen, vaak had een huwelijk praktische redenen zoals banden tussen families versterken en dergelijke. De man was de baas in het huwelijk, maar scheiden kon wel en gebeurde regelmatig. Het was voldoende als een van de partners de ander liet weten dat het huwelijk over was. Rijke vrouwen hadden het ook beter dan arme. Rijke vrouwen hoefden namelijk zelf minder aan het huishouden te doen omdat ze daar slaven voor had. Bronnen: Women in classical Athens in the shadow of North-West Europe or in the light from Istanbul

Jørgen Christian Meyer
Geschiedenis van het persoonlijk leven – Romeinse Rijk en late oudheid
Onder redactie van Georges Duby en Philippe Ariès
Naar Eva’s beeld – De geschiedenis van de vrouw in de Europese cultuur
Fia Dieteren, Els Kloek en Antionette Visser
www.wikipedia.nl
http://www.realm-of-shade.com/RomanaeAntiquae/