Uitgeverij: De Bezige Bij
Plaats: Amsterdam
Jaar van uitgave: 1982
Harry Mulisch: De schrijver kenmerkt zich door een rijke verbeeldingkracht, grote taalvirtuositeit en wrevel over de verstarde samenleving. Zijn veelzijdige oeuvre omvat romans, verhalen, gedichten, wijsgerige verhandelingen, toneelstukken en documentaires. Hij verwerft zich grote bekendheid met de roman Het stenen bruidsbed (1959), waarin het voor Mulisch het zo kenmerkende thema van dood en vernietiging een overheersende rol speelt. Autobiografische gegevens vinden we in Voer voor psychologen (1961), waaruit blijkt hoe afkerig Mulisch is van psychologen en psychologische interpretaties van literatuur. Hoewel hij niet in de eerste plaats een maatschappijkritische schrijver is, blijkt zijn maatschappelijk engagement uit
Bericht aan de rattenkoning (1966) over de provo-relletjes in Amsterdam en Het woord bij de daad (1968), het verslag van een reis naar Cuba. In 1975 verschijnt Twee vrouwen, een roman over de tragische afloop van een liefde tussen twee vrouwen. Harry Mulisch heeft in 1977 de Constantijn Huygensprijs voor zijn literaire werk gekregen. Titelverklaring: Het boek heet de aanslag omdat het leven van de familie Steenwijk, en dan vooral dat van Anton, een totaal andere wending krijgt na een aanslag op een NSB-er. Motto: “ Overal was het al dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht.” Personages

Hoofdpersoon: Anton Steenwijk. Hij is een jonge man die als jongen door een misverstand zijn familie verloor. Hij wordt op verschillende momenten in zijn leven met de schuldvraag geconfronteerd. Anton is duidelijk een round character Hij maakt een ontwikkeling door. Aanvankelijk is hij volgzaam en wat timide, later wordt hij zelfstandiger en zelfbewuster. Bijpersonen: Bijpersonen zijn bijvoorbeeld: de ouders van Anton, Peter, de oom en tante van Anton en zijn buren. Zij zijn flat characters. Plaats: Het verhaal speelt zich eerst af in Haarlem, maar na de aanslag gaat Anton naar zijn oom en tante in Amsterdam. Later gaat hij op zichzelf wonen in Amsterdam. Hij komt nog wel een keer terug in Haarlem. Spanning door ruimte: Als het verhaal zich in een donkere ruimte of omgeving plaats vindt, is het spannender. Wanneer speelt het verhaal zich af: Eerste episode: 1945
Tweede episode: 1952
Derde episode: 1956
Vierde episode: 1966
Laatste episode: 1981
Tijd: Het verhaal wordt over het algemeen wel in chronologische volgorde verteld. De schrijver wijst soms vooruit en plaatst gebeurtenissen in een bepaald historisch verband. Perspectief: Er is sprake van een alwetende verteller, die het verhaal als het ware ‘stuurt’. Desalniettemin zien we de meeste gebeurtenissen door Antons ogen. Motieven: - Het menselijk leven dat door het lot wordt bepaald. ( symbool: de dobbelsteen ) - De verwoestende werking van het vuur, dit symbool komt meerder keren terug. - De goede haat en de slechte haat. - Het opsporen van de verborgen achtergronden in het leven. (symbool: het oplossen van pictogrammen) - Het vergeten van de verschrikkelijke gebeurtenissen. (Anton wordt anesthesist: specialist in het ‘vergeten’). Er staan veel motieven in het boek die elkaars tegengestelde zijn: liefde/haat, goed/kwaad, schuld/onschuld, licht/duisternis. Thema: In de Tweede Wereldoorlog wordt een ‘foute’ politieagent doodgeschoten. Dit heeft zeer ingrijpende gevolgen voor de familie Steenwijk. De problemen van schuld en verantwoordelijkheid, die er mee verbonden zijn, beheersen het hele boek. Samenvatting: Anton Steenwijk (12 jaar) woont tijdens de Tweede wereldoorlog met zijn ouders en zijn broer Peter in Haarlem in de villa ‘Buitenrust’ (tussen ‘Welgelegen’ van de familie Beumer en ‘Nooitgedacht’ van A. Korteweg. Eerste episode; 1945: Op een avond in januari hoort het gezin Steenwijk tijdens een spelletje zes schoten klinken; voor het huis van Korteweg ligt een dode: hoofdinspecteur van politie en NSB-er Fake Ploeg. Korteweg en dochter Karin verslepen het lijk en leggen het voor ‘Buitenrust’. Net als Peter de dode wil weghalen, arriveren de Duitsers. Ze voeren Antons ouders af en steken het huis in brand. Anton wordt bij een jonge verzetsstrijdster in een donkere cel in Heemstede gestopt. De volgende dag wordt hij naar Haarlem gebracht en vervolgens naar zijn oom Peter in Amsterdam. Tweede episode; 1952: Na de oorlog hoort Anton dat zijn ouders en broer op de avond van de aanslag gefusilleerd zijn. Hij blijft bij zijn oom en tante wonen en gaat na het gymnasium medicijnen studeren. Pas in 1952 gaat hij naar een feestje van medestudenten in Haarlem. Er wordt gepraat over de oorlog in Korea en over de angst voor het communisme. Anton bezoekt de plaats waar zijn huis vroeger stond; hij hoort van mevrouw Beumer dat de Kortewegs na de bevrijding zijn verhuisd. Op een monument voor de gevallenen ziet hij de namen van zijn ouders staan. Hij wil Haarlem voorgoed vergeten. Derde episode; 1956: Anton is op kamers gaan wonen; hij studeert in 1956 af en besluit zich te specialiseren in de anesthesie. Hij raakt op een dag verzeild in een demonstratie tegen de inval in Hongarije en herkent in een van de demonstranten zijn oud-klasgenoot Fake Ploeg (zoon van de neergeschoten NSB-er). Op zijn kamer discussieren ze over de schuldvraag betreffende de dood van Fakes vader en Antons vader; het gesprek loopt uit op een ruzie; Fake gooit met een steen de spiegel kapot. Vierde episode; 1966: Anton is anesthesist geworden en in 1961 getrouwd met Saskia de Graaff. In juli 1966 gaat hij met vrouw en dochtertje Sandra (4 jaar) naar de begrafenis van een verzetsstrijder (journalist). Daar ontmoet hij Cor Takes, die de aanslag gepleegd heeft, samen met zijn vriendin Truus Coster (Antons celgenote in Heemstede). Uit een foto van Truus blijkt, dat ze verrassend veel op Saskia lijkt. Laatste episode; 1981: Anton is gescheiden en hertrouwd met Liesbeth; ze hebben een zoon (Peter); Anton bezit vier huizen. Hij leidt nog steeds aan migraine-aanvallen, die tot een hoogtepunt komen tijdens een verblijf in Italië. Slechts een keer is hij weer in Haarlem geweest (met zijn dochter). In november 1981 raakt Anton, die hevige kiespijn heeft, verzeild in de demonstratie tegen kernbewapening in Amsterdam. Hij ontmoet Karin Korteweg, die onthult dat haar vader indertijd het lijk had versleept om zijn hagedissen te sparen. Korteweg pleegde (uit angst voor de wraak van Korteweg) in 1948 zelfmoord. Opnieuw piekert Anton over de schuldvraag; hij raakt in verwarring en neemt haastig afscheid van Karin. Tussen de menigte hervindt hij zijn kalmte, lopend met zijn zoon aan de hand. Mening: Ik vond de gebeurtenis waar het hele boek eigenlijk om draait, de aanslag in de Tweede wereldoorlog, wel spannend. De rest van het boek vond ik heel saai. Enkele uitzonderingen waren er wel, zoals het moment waarop Anton de verzetsstrijder Cor Takes ontmoet, die Fake Ploeg heeft doodgeschoten. Het is wel een leuk boek, maar zeker niet een van de mooiste die ik heb gelezen over de Tweede wereldoorlog. Ik zou iemand niet snel dit boek aanraden, eerder een ander boek.