In het Kinderrechtenverdrag staat dat ieder kind recht heeft op goed onderwijs. De Nederlandse overheid is dus verplicht dit te realiseren. Vraag je een willekeurige Nederlander of dit gebeurt, dan zal je waarschijnlijk volmondig 'ja' horen. 

Kansenongelijkheid in het onderwijs lijkt anno 2023 niet meer te bestaan. Maar is dit écht zo? Of is het slechts onzichtbaar geworden?

Kansenongelijkheid

In 2020 zag ik de documentaireserie Klassen. Hierin werd een aantal Amsterdamse kinderen gedurende hun schoolcarrière gevolgd. In de ene klas was een vwo-advies gebruikelijk, in de andere was de aanwezigheid van leerlingen al een doel op zich. Sommige fragmenten hebben een diepe indruk op me achtergelaten. Ik was me totaal niet bewust van het feit dat kansenongelijkheid in het onderwijs nog altijd zo aanwezig is. 

Op zich is dat geen vreemde veronderstelling. Kansenongelijkheid ligt ook niet meer écht aan de oppervlakte. We weten allemaal dat het vroeger niet vanzelfsprekend was dat kinderen überhaupt naar school gingen, laat staan dat ze verder zouden studeren. Mijn oma zat op mijn leeftijd echt niet na te denken over haar vervolgstudie - dat was absoluut niet aan de orde.

Op de basisschool leerde ik 'je kan alles worden, zolang je er maar je best voor doet.' En feitelijk is dat ook waar: ieder kind heeft in het huidige schoolsysteem de mogelijkheden om dezelfde weg te bewandelen als ieder ander kind. Maar dat het mogelijk is, betekent nog niet dat ieder kind dezelfde kansen heeft om die mogelijkheden te realiseren. 

Waar je wieg staat

Voor het begrijpen van kansenongelijkheid is het allereerst belangrijk om te weten wat het is. Hiervoor houd ik de definitie van het Nederlands Jeugdinstituut aan: 'Van kansenongelijkheid is sprake als leerlingen met dezelfde talenten door hun specifieke achtergrond niet dezelfde resultaten behalen in het onderwijs.' Dit heeft betrekking tot de input van school, maar ook tot de sociaaleconomische situatie waarin een kind opgroeit. Denk bijvoorbeeld aan het opleidingsniveau en de achtergrond van ouders, maar ook aan armoede en stress. 

In Klassen komt dit sterk naar voren. Kinderen van wie de ouders niet of slecht Nederlands spreken, komen met een taalachterstand binnen. Voor sommige kinderen is het heel normaal om dan bijlessen te krijgen, maar voor andere gezinnen is dit absoluut onbetaalbaar. Zo sta je nog voordat je je eerste lesboek hebt opengeslagen 1-0 (of misschien wel 5-0) achter op de klasgenoot die thuis wél Nederlandse boeken krijgt voorgelezen.

Eindtoets

Kansenongelijkheid is lastig in cijfers te vangen, omdat het vaak onzichtbaar blijft. Iets waar je wél het één en ander uit kan afleiden, is de bepaling van het schooladvies. Vanaf volgend jaar verandert het belang van de Cito-eindtoets: de toets wordt eerder afgenomen en zal minder invloed hebben op het schooladvies. Vanaf 2015 is deze toets al niet meer bepalend voor het schooladvies, het kan er alleen voor zorgen dat het advies wordt aangepast. 

Een leraar kent een kind beter dan een toets dat doet, dus kan die een passend schooladvies geven. Toch blijkt dat advies niet zo objectief is als verwacht. Stel: een kind haalt vwo-niveau op de Cito's, maar de leraar weet dat er thuis problemen zijn. Die leraar kan dan een lager advies geven, uit angst dat het door de sociaal-economische situatie niet lukt. De leraar kan óók denken: wat knap dat het kind ondanks de thuissituatie zo hoog scoort op toetsen. Maar uit onderzoek blijkt dat in praktijk de eerste situatie vaker voorkomt. 

Lockdown

De coronacrisis heeft de kansenongelijkheid alleen groter gemaakt. Voor sommigen was de lockdown prima - lekker de hele dag Minecraft spelen - maar het blijkt dat kwetsbare kinderen of kinderen uit kansarme gezinnen hier een harde klap van hebben gekregen. Thuis kregen zij niet de ondersteuning die school wél kon bieden. Daarnaast heeft niet ieder kind even veel toegang tot een laptop of goedwerkend internet. 

De groep achters uit 2020 hebben ook geen eindtoets hoeven maken. Het schooladvies kon dus niet meer worden bijgesteld door die toets, waardoor die kinderen mogelijk een lager niveau kregen dan dat ze daadwerkelijk aankunnen. 

De Amsterdamse wethouder Marjolein Moorman schrijft hierover: "Ongelijkheid in het onderwijs is als onkruid: als je er niet hard tegen optreedt, gaat het woekeren. En door corona is de ongelijkheid nog harder gaan woekeren."

Wat juist is

Een complex probleem kun je niet met één pleister oplossen: vaak zijn er meerdere wonden tegelijkertijd. Het lerarentekort, bijvoorbeeld. De slechte mentale gezondheid van jongeren. Volgens organisaties als LAKS en CNV Onderwijs heeft een latere bepaling van het schooladvies een positief effect op kinderen uit kansarme gezinnen. Zij hebben dan meer kans om zichzelf te ontwikkelen. Uit onderzoek blijkt dat in het schooljaar 2018-2019 ruim een kwart op een hoger advies zat dan dat in eerste instantie werd geadviseerd. 

Een veelgehoord tegenargument in de bestrijding van kansenongelijkheid is dat er geen 'goed' of 'fout' schooladvies bestaat. Waarom wil je zo graag een kind naar de havo sturen, er is toch niets mis met het vmbo? Dit is een denkfout: het gaat helemaal niet om wat 'goed' of 'fout' is, het gaat om wat juist is, wat past bij de capaciteiten van het kind.

Moorman schrijft: "Gelijke kansen betekent niet dat iedereen naar hetzelfde niveau moet gaan en ook niet dat het ene niveau beter of slechter is dan het andere. Gelijke kansen betekent wèl dat ieder kind de kans moet krijgen op het niveau terecht te komen wat het beste past."

En op dat punt zijn we nog lang niet. 

Dit wil je ook lezen:

Wat zijn de ingrediënten voor succesvol onderwijs?