Het referendum, versterking van de democratie?

"Het referendum: versterking van de democratie?" Politicologie opdracht, Blok B, Periode 4 Inleverdatum 31 mei 2002 Hoofdvraag 1 Wat is een referendum? Deelvraag 1.1 Wat is de geschiedenis van het referendum in Nederland (D66) De invoering van het correctief referendum is altijd een van de speerpunten geweest van de Democraten66. Al decennia lang strijden zij hiervoor, maar zonder succes. Wel waren ze eens heel dichtbij (zie deelvraag 1.2). Overigens speelt de invoering van het referendum al bijna honderd jaar. In 1903 *1 was het Pieter Jelles Troelstra van de SDAP (voorloper PvdA) die als eerste een poging waagde het referendum in te voeren in Nederland, maar zonder succes. In 1921 werd er wederom over gesproken. Maar ook ditmaal was het 'rechts' dat het wetsvoorstel tegenhield. Vanaf 1966 heeft D66 er altijd voor gestreden. Maar ook daarna nog, in 1975 en voor een tweede keer enkele jaren later, was het PvdA'er Jurgens die zijn wetsvoorstel zag mislukken. In 1994 leek de invoering van het correctief referendum nog slechts een kwestie van tijd, toen het punt in het regeerakkoord van Paars-1 werd opgenomen.
Deelvraag 1.2 Waarom is de wet op het referendum in Nederland verworpen? (Nacht van Wiegel) In 1996 komt het kabinet met een voorstel tot grondwetswijziging om het correctieve referendum in te voeren. *2 In juni 1997 gaat de Tweede Kamer akkoord met het wetsvoorstel en in maart 1998 volgt de Eerste Kamer. Omdat het een grondwetswijziging betreft, moet er nog een keer over gestemd worden. Februari 1999 steunt de Tweede Kamer het wetsvoorstel weer, nu met de vereiste tweederde meerderheid. In de aanloop naar de stemming door de Eerste Kamer wordt duidelijk dat het erom gaat spannen. Hans Wiegel, senator van de VVD, wijkt af van het standpunt van zijn partij, houdt voet bij stuk en stemt tegen. Hierdoor wordt de tweederde meerderheid in de Eerste Kamer net gemist. De gevolgen zijn in eerste instantie ernstig. D66 had van tevoren al aangekondigd uit de regering te stappen als het correctief referendum door de Eerste Kamer afgekeurd zou worden en stapt inderdaad op. Na enkele weken onderhandelen werd de breuk alsnog gelijmd. Deelvraag 1.3 In welke landen hebben ze wel een bindend referendum en hoe zit dat? Er zijn een groot aantal landen waar wel gebruikt wordt gemaakt van referenda. Enkele voorbeelden. *3 In Zwitserland bestaat al sinds 1868 het correctief referendum en sinds 1891 het volksinitiatief. Als de regering de grondwet wil raadplegen, is de regering verplicht dit aan het volk voor te leggen. In de VS heb je op nationaal niveau geen vorm van referendum, maar 24 staten hebben net zoals Zwitserland een correctief referendum en volksinitiatief. In Duitsland is op nationaal niveau ook geen vorm van referendum. Wel hebben alle 16 deelstaten hun eigen referenda en volksinitiatieven - de voorwaarden verschillen nogal. Denemarken houdt een referendum als een derde van de parlementsleden dat wil. Met name op het gebied van de financiën zijn enkele beperkingen.
Groot-Brittannië heeft geen grondwet, maar een constitutie. Door het ontbreken van een grondwet bestaat hier geen regelgeving over. Toch zijn er wel eens referenda gehouden, bijvoorbeeld in 1973 over Noord-Ierland en in 1975 over de EG. Ook in Slowakije kan een referendum gehouden worden, maar de mogelijkheden zijn net zoals in Italië nogal beperkt. Hoofdvraag 2 In hoeverre is een referendum bindend? Er ontstaat nogal wat onduidelijkheid over de bindendheid van een referendum. Wat gebeurt er nou precies als een meerderheid van het volk tegen een voorstel van de regering, lokale overheid of een andere instantie stemt? Vooralsnog lijken veel mensen te denken dat men door middel van het uitbrengen van hun voorkeur een wetsvoorstel of een wijziging in het bestemmingsplan van een stad genoeg hebben gedaan om de plannen van een overheidsinstantie te doen sneuvelen. Zo simpel liggen de zaken helaas niet. Op dit moment kan de overheid of de gemeente de mening van het volk - zelfs als deze massaal tegen is - 'negeren' en een voorstel doordrukken. Dit lijkt asociaal, maar de overheidsinstanties hebben wel de wet aan hun zijde. Dankzij art. 125 lid 1 GW kan de uitslag van het referendum nietig verklaard worden. Om te voorkomen dat een minderheid van de kiezers een zeer grote invloed uit kan oefenen op de uitslag van het referendum, moet minstens een bepaald percentage van de kiesgerechtigden op komen dagen. *1 Deze eis houdt in dat minimaal de helft van het aantal kiezers dat deelgenomen heeft aan de laatste gemeenteraadsverkiezingen moet deelnemen aan het referendum om een raadsvoorstel te blokkeren, dan wel goed te keuren. Dit laatste komt echter in de praktijk nooit voor, omdat referenda in het algemeen alleen uitgeschreven worden als er veel tegenstand is bij een bepaald voorstel. In 1994 was er bij de gemeenteraadsverkiezingen een opkomst van 56 procent geweest. Dit betekende dus dat nu ruim 28% van de Amsterdammers (toentertijd 155-duizend kiezers) tegen het voorstel had moeten stemmen. Referenda op (inter)nationaal niveau Maar dit is nog maar op gemeentelijk/lokaal niveau. Wat nu als de Nederlandse regering met een voorstel komt waar de meerderheid van de bevolking tegen is? In het antwoord op deelvraag 1.3 heb je gelezen dat er verschillende landen
met bindend referendum zijn. Denemarken doet niet mee met de euro, omdat het volk er niet mee akkoord ging. *2 Maar goed, stel Nederland had wel een referendum over de euro gehouden. Stel je dan eens voor dat 51% van de Nederlandse bevolking tegen de komst van de Euro was geweest en de Nederlandse regering zou besluiten de mening van het eigen volk te negeren. In hoeverre zou de regering de wet dan achter zich hebben gehad? De overheid kan inderdaad de wil van het eigen volk 'gewoon' negeren Op dit moment staat de Nederlandse regering altijd in haar gelijk wanneer zij de (niet-bindende) uitslag van een referendum negeert. Onder Paars-II kwam hier bijna een einde aan. In het regeerakkoord hadden de coalitiepartijen VVD, PvdA en D66 besloten een wetsvoorstel tot verandering van de Grondwet om referenda mogelijk te maken in te dienen bij de Tweede en vervolgens Eerste Kamer. D66 aasde al langere tijd op de invoering van een correctief referendum en nu de coalitiepartijen 2/3e van het aantal zetels bezetten, kon eindelijk de Grondwetswijziging ingediend worden, toch ging het niet door. *3 (zie deelvraag 1.2). De wetgeving wat betreft referenda in Nederland is dus nog precies hetzelfde als voor de periode Paars-II. Het correctief referendum lijkt hiermee voorlopig van de baan. D66, naast de SP de grootste voorstander van een bij wet geregeld Volksreferendum, lijkt niet terug te komen in het nieuwe kabinet. Het Wetsvoorstel komt binnenkort wel weer terug in de Tweede Kamer, maar met de CDA aan de macht lijkt een 2/3e meerderheid voor dit voorstel nagenoeg onhaalbaar.  
Deelvraag 2.1 Wat voor verschillende soorten referendums bestaan er? ((niet-)bindend - landelijk/lokaal) Er zijn veel verschillende soorten referenda. Hier even allemaal op een rijtje (*4): Correctief referendum:D66 opperde het idee om de Grondwet te wijzigen, hetgeen als gevolg zou hebben dat men voortaan in Nederland een correctief referendum zou hebben. Een correctief referendum zou plaats moeten vinden (aldus D66) indien de Nederlandse regering met een voorstel komt, waarbij het aannemelijk genoemd kan worden dat een groot gedeelte van de bevolking er tegen zou zijn. Bestaat (nog) niet in Nederland. Gem. Referendum op Burgerinitiatief:Een gemeentelijk referendum vindt doorgaans plaats als
uitzonderlijke gunst aan de burger. In de praktijk komt het er op neer dat deze referenda alleen plaatsvinden als er massaal protest blijkt te zijn tegen bepaalde beslissingen. De uiteindelijk besluitvorming blijft bij de gemeente. Invloed van de burger nihil. Burgemeestersreferendum:Er is hier niet echt sprake van een referendum, maar meer van burgemeestersverkiezingen. D66 en LPF zijn met name met dit punt erg begaan. Beide partijen willen zelfs een 'premierreferendum'. Redelijke invloed van de burger. Kandidaat met de meeste stemmen wordt meestal burgemeester, maar hier kan van afgeweken worden. Raadplegend referendum:Bij deze referenda ligt het initiatief niet bij de burger, maar wordt het referendum georganiseerd door de (lokale) overheid zelf. Dit referendum is niet-bindend en slechts een methode voor de overheid om burgers te raadplegen. Burgers kunnen geen rechten ontlenen aan de uitkomst van dit soort referenda, dit is eerder een soort enquête. Invloed van de burger nihil. Uiteindelijke besluit ligt bij de overheid. Voorbeeld: Mening peilen van de bevolking over het eventueel inzetten van kernwapens. Raadgevend referendum:Het raadgevend referendum is hetzelfde als het raadplegende referendum, met enkel het verschil dat dit referendum aangevraagd wordt door de bevolking zelf (na handtekeningenprocedure). Niet-bindend. Invloed van de burger laag. Volksinitiatief:Een volksinitiatief is een stemming over nieuwe, door burgers aangedragen onderwerpen. In tegenstelling tot een raadgevend/plegend referendum behoeft men niet eerst een handtekeningenprocedure te starten, maar wordt het volksinitiatief geïnitieerd door de overheid zelf. Hoofdvraag 3 In hoeverre zijn referenda gewenst door het Nederlandse volk? (voor- en nadelen) Het is lastig om vast te stellen hoeveel behoefte het Nederlandse volk heeft aan referenda. Acht jaar geleden, bij de verkiezingen, zette D66 bij monde van Van Mierlo hoog in met 'volksreferenda' als een van de belangrijkste punten in het verkiezingsprogram. D66 behaalde 24 zetels, werd daarmee de vierde partij van het land en ging regeren.
*1 Uiteraard is niet te achterhalen of de meeste mensen die toentertijd op D66 stemden, ook daadwerkelijk dat deden vanwege de referenda. Bovendien staat D66 inmiddels weer op 8 zetels, dus het lijkt alsof de hype voorlopig voorbij is. Een goed voorbeeld waar referenda zeer populair zijn, is Amsterdam. De laatste tien jaar heeft de Amsterdamse bevolking de gemeenteraad dikwijls 'gecorrigeerd'. *2 Denk maar eens aan het referendum vanwege de 'Stadsprovincie Amsterdam', waar 93% tegen bleek. Enkele maanden later stemde 87% tegen de verbouwing van 'De Vrije Geer'. Ondanks deze voorspoed nam de populariteit van het referendum snel af. Zowel bij referenda om de Noord-Zuid metrolijn, als die om het IJburg-project, werd de kiesdrempel niet gehaald. Voor en nadelen Er zijn verschillende voor en nadelen te verbinden aan het gebruik van referenda. We noemen er een aantal. Het eerste voordeel is dat een volksraadpleging voor een oplossing kan zorgen bij een lastige kwestie. Als de volksvertegenwoordigers er zelf niet meer uitkomen, kan het laatste woord aan het volk overgelaten worden. Bovendien zijn referenda de hoogste vorm van democratie. Je kan voorkomen dat politici die niet weten wat er onder het volk speelt, allerlei dingen beslissingen die totaal tegen de mening van het volk indruisen. Als een burgemeester aangesteld werd, was dat nogal eens iemand uit de politiek 'die zo'n functie verdiende', niet de man of vrouw die het volk graag op die plaats zag en ook geen bekende in die gemeente. Dat een burgemeester aangesteld wordt die het volk niet kent of wilt, leidt tot vervreemding. Er kleven ook verschillende nadelen aan referenda. *3 Het is maar de vraag of een referendum een goed beeld geeft van de mening van het volk, als slechts de helft op komt dagen. Tevens is het geen prettig idee dat de mening van een minderheid van 45% genegeerd wordt. Daarvoor is die groep te groot. Een ander nadeel is de ondeskundigheid van het volk. Waar volksvertegenwoordigers de kennis in huis hebben om een goed overwogen besluit te nemen, heeft het volk dat niet. Stel, er zou een referendum komen over de kwestie-Joint Strike Fighter, die nog steeds speelt. Moet Nederland meedoen aan het produceren van de JSF of niet? Hoe moet Jan Modaal daar nou over beslissen? Er zijn maar weinig mensen in Nederland die voldoende kennis van zaken hebben om daar een goed oordeel over te geven. Daarnaast kan de besluitvorming nog meer vertraging oplopen als het volk overal stokjes voor steekt.
Hoofdvraag 4 Conclusie: Wat is de toegevoegde waarde van een referendum voor de democratie? De toegevoegde waarde van een referendum lijkt vrij duidelijk. De politici hebben het mandaat van het volk gekregen om voor dit volk het land te regeren. Normaal gesproken is de volksvertegenwoordiging een juiste afspiegeling van de bevolking en worden er geen dingen besloten die het volk absoluut niet wil hebben Toch zijn er gevallen waarbij de politici niet juist de belangen van het volk vertegenwoordigen en zo over de rug van hen een beslissing neemt die het volk niet zint. Als je bedenkt dat de politici de mening van het volk verwoorden, dan gebeurt er dan dus iets wat totaal niet door de beugel kan. Dankzij een referendum zouden de dames en heren politici dan teruggevloten kunnen worden. Je kan er ook op een andere manier tegen aankijken. Het volk hebben de politici aangesteld om het land te regeren. Dat doen ze goed, daar nemen ze de verantwoordelijkheid voor, dan moet je hen ook laten beslissen. Zij hebben de deskundigheid in huis, het volk zelden. Bovendien wil het volk graag en en, terwijl het meestal of of is. Voorbeeld. Als je Nederlanders vraagt: willen jullie allemaal minder belasting betalen? Dan zal vrijwel iedereen zeggen: Ja! Maar leg je ze de vraag voor: willen jullie een slechtere gezondheidszorg? Dan zal vrijwel iedereen zeggen: Nee! De bevolking wil het liefst, en weinig betalen, en een goede gezondheidszorg. Toch zijn er veel landen die al decennia lang met referenda werken. Dat gaat hartstikke goed. Waarom zou dat in Nederland dan niet kunnen? Is het referendum een versterking van de democratie? Ja. Maar is het daarom gewild? Dat is nog maar de vraag. Noten Hoofdvraag 1 *1http://www.nrc.nl/W2/Lab/Referendum/L990519.html *2http://www.nrc.nl/W2/Lab/Referendum/080399c.html *3http://www.referendumplatform.nl/hetreferenduminhetbuitenland.html Hoofdvraag 2 *1 Regeren in Nederland, blz. 141; home.planet.nl/~leoplat/referendum.htm; www.ping.be/jvwit/witw797referenduitsl.html *2 Regeren in Nederland, blz. 279 *3 Regeren in Nederland, blz. 70,71; www.d66.nl/documenten/ls/democraat/dem994-6.html; home.planet.nl/~leoplat/referendum.htm. *4
http://www.referendumplatform.nl/soortenreferenda.html Hoofdvraag 3 *1krant.telegraaf.nl/krant/actueel/verkiezingen/ ep99/uitslagen/ep99.nederland.html *2www.ping.be/jvwit/witwreferendumnederl.html *3http://www.collegenet.nl/studiemateriaal/verslagen.php?verslag_id=2915&site=