Feitelijke gegevens

• 2e druk, 2018
• 381 pagina's
• Uitgeverij: Lebowski

Flaptekst

Eerste zin

Dit verhaal begint met een lied. Hoewel het in 2017 zijn honderdste verjaardag vierde is het nog altijd een van de bekendste liedjes van Nederland, geliefd in alle lagen van de bevolking en vertolkt door stemmen uit iedere generatie: 'Mensch, durf te leven'.

Samenvatting

De vroom joodse ouders van Fijtje Gerritse vinden de muzikale en joodse Joseph Brilleslijper te min voor hun dochter, dus in 1912 vecht Joseph in Amsterdam met haar broers en schaakt het meisje op wie hij verliefd is. Ze trouwen, beginnen een winkeltje en schenken een dochter - Lien - het leven. Vier jaar later wordt ook Janny geboren en nog vijf jaar later zoon Japie. De ouders werken hard en de kinderen groeien op in vrijheid.

Janny wordt min of meer communist en als in 1936 de Spaanse Burgeroorlog begint, is ze als meisje van negentien actief in de illegaliteit. Ze is vooral actief in de Internationale Rode Hulp en leert hier veel andere vrijdenkers kennen. Via Lien leert ze Bob Brandes kennen en ze worden verliefd. Ook Janny vinden Bobs ouders te min maar in 1939 trouwen ze en wordt hun zoon Robert geboren. Ze verhuizen naar Den Haag. Lien woont inmiddels in een kunstenaarscommune en ontmoet daar allerlei vrije geesten. Hier leert ze haar toekomstige partner kennen: de voor het nationaalsocialisme in Duitsland gevluchte musicus Eberhard Rebling.

Ook in Nederland wordt de sfeer steeds grimmiger en op 10 mei 1940 wordt Nederland door de Duitsers ingenomen. Janny maakt zich zorgen, ze loopt niet alleen gevaar als joodse maar ook als Spanje-strijder en communist, maar haar zus is optimistischer. De ariërverklaring en de verplichte registratie van joden volgen: Janny laat zich niet registreren, Lien wel. Steeds openlijker laat de bezetter merken van de joden af te willen, bijvoorbeeld door het verzamelen van alle Nederlandse joden in Amsterdam. Janny verzet zich door samen met Bob verzetskrantjes te drukken, onderduikers in huis te nemen, het stelen en vervalsen van persoonsbewijzen en het stelen en verspreiden van distributiebonnen. Als ze zwanger is van Liselotte, valt de SD hun huis binnen op zoek naar Bob, gelukkig weet hij te ontkomen en hij kan onderduiken. Lien en Eberhard zijn eerst vooral bezig met hun artiestenbestaan maar op een gegeven moment gaat ook Lien verzetskrantjes verspreiden en op zoek naar persoonsbewijzen. En ook zij bevalt van een dochter: Kathinka.

In 1942 wordt Eberhard opgeroepen voor militaire dienst en na een vermageringskuur wordt hij toch voorwaardelijk oorlogsgeschikt verklaard. Uiteindelijk doet hij het aan de buitenwereld voorkomen alsof hij inderdaad naar Duitsland vertrekt maar hij duikt onder in Bergen. Broer Jaap die vanuit zijn fietsenstalling verzetswerk deed moet ook onderduiken en vlucht naar Janny in Den Haag. Omdat de Duitsers hem gemist hebben, pakken ze in plaats daarvan vader Joseph op en hij zit enkele dagen in de cel. Janny haalt haar ouders op en neemt ze mee naar Den Haag, maar ook daar zijn ze niet veilig omdat er voortdurend wanhopige mensen bij haar aanbellen voor hulp. Het hele gezin kan dan onderduiken in Bergen, terwijl Lien en Eberhard zich eerst samen in Amsterdam verstoppen maar uiteindelijk ook daar terechtkomen. In 1942 begint ook de deportatie van de joden, eerst naar Westerbork en daarna naar kampen in Duitsland en Polen. Als iemand geen gehoor geeft aan de oproep zich te melden, is hij in overtreding en wordt direct naar Mauthausen gebracht. Dat geldt dus voor de gehele familie Brilleslijper. Janny gaat vanuit Bergen echter door met haar verzetswerk en reist veel op en neer naar Amsterdam. Eberhard begeleidt kinderen naar onderduikadressen.

In 1943 moeten ze weg uit Bergen vanwege de bouw van de Atlantikwall. Ze moeten net als veel gewone burgers op zoek naar een andere woning, terwijl het steeds gevaarlijker voor ze wordt. Steeds meer gewone Nederlanders verraden joodse mensen en de onderduikplekken zijn schaars. Dan komt een vriend met goed nieuws: hij heeft een villa in de bossen van Naarden voor ze gevonden. Bob en Eberhard reizen naar de eigenaressen in Amsterdam om het huurcontract te tekenen en niet veel later trekt de familie Brilleslijper met Bob en Eberhard in 't Hooge Nest. Het huis ligt zo afgelegen dat de bewoners er redelijk vrij kunnen leven, wat Janny uitnodigt om meer mensen een veilige plek te bieden. Al gauw wonen er zeventien mensen vast in de villa en anderen wonen er voor een kortere of langere tijd. Bob werkt bij het levensmiddelendistributiekantoor en brengt het geld binnen. Daarnaast krijgen ze via de verzetskrant 'De Vrije Kunstenaar' geld van bierbrouwerij Heineken. Janny en Lien fietsen door het Gooi om de benodigde levensmiddelen in te slaan. Eberhard en Lien pakken ook het musiceren weer op en treden zelfs weer op. Jaap zorgt voor een alarmsysteem en voor verstopplekken in iedere kamer.

Nederland wordt steeds meer 'judenrein' en het wordt dus steeds gevaarlijker voor de bewoners van 't Hooge Nest. Verzetsvrienden worden geëxecuteerd dus er is steeds het gevaar van verraad. Steeds meer onderduikadressen in de buurt worden verraden. Janny's vader en een vriend raden haar aan voor de veiligheid minder mensen te huisvesten maar Janny weet niet wie ze waar kwijt moet. Halverwege 1944, D-day is net geweest, gaat Janny met Robbie voor een verzetsklus naar Amsterdam, maar haar contact komt niet opdagen. In paniek gaat ze terug naar Naarden maar ze doet nog wel boodschappen en omdat de zak te zwaar wordt om te tillen stuurt ze haar zoon vooruit om hulp te halen. Als hij niet terugkomt, weet ze hoe laat het is en inderdaad: jodenjager Eddy Moesbergen heeft naar aanleiding van een tip van een pensionhoudster 't Hooge Nest gevonden en alle onderduikers worden uiteindelijk gevonden en naar Amsterdam gebracht. Alleen Bob kan ontkomen en het lukt Janny en Lien hun kinderen onder te brengen bij een bevriende dokter.

Al vrij snel wordt iedereen op de trein naar Westerbork gezet, behalve Eberhard en Janny. Zij worden verhoord door Sturmbannfuhrer Willi Lages. Eberhard staat als deserteur de kogel te wachten, maar Janny kan er in de politiebus voor zorgen dat hij kan ontsnappen, wat haarzelf uiteraard nog meer agressie, geweld en pijn oplevert. Dan wordt ook zij naar Westerbork gebracht, samen met het gezin Frank. De Brilleslijpers verblijven daar in de strafbarak, Janny kan zich bij hen voegen en hun vertellen dat ze in de gevangenis hoorde dat Bob en de kinderen veilig zijn. Lien kan het niet geloven maar als ze een pakket met Jiddische liederen ontvangt, herkent ze Eberhards handschrift: Kathinka en hij zijn veilig.

De gezinnen Brilleslijper en Frank worden op het laatste transport van Westerbork naar Auschwitz gezet. Vader en moeder Brilleslijper zijn oud en worden bij aankomst waarschijnlijk meteen gedood in de gaskamers. Jaap sterft ook snel maar Janny en Lien weten bij elkaar en in leven te blijven. Janny lijkt de krachtigste en regelmatig zorgt zij voor Lien. In oktober 1944 worden ze samen met Anne en Margot Frank naar Bergen-Belsen vervoerd en waar dat eerst een opluchting is omdat dat geen vernietigingskamp is, wordt dat later een grote teleurstelling omdat het kamp overvol is en er geen voorzieningen zijn voor de duizenden vrouwen. Er is te weinig eten, te weinig water en er breken ziektes uit. Anne en Margot sterven hier, Janny en Lien ontsnappen net aan de dood. Het kamp wordt in april 1945 bevrijd door de Engelsen en nu knapt Lien sneller op dan Janny. Als ook Janny weer ter been is, vertrekken ze richting Nederland.

Na een langzame en mistroostige reis komen ze aan in Enschede. Iedere keer opnieuw moeten ze ontluisd en geregistreerd worden. Een kennis van een vriend - een tandarts - biedt hen aan naar huis te rijden en daar vinden ze in eerste instantie een briefje op de deur met de nieuwe woonplekken van Bob en Eberhard. Janny wordt met Bob en haar kinderen herenigd aan de Amstel. Lien moet verder naar Oegstgeest en komt aan midden in een concert van Eberhard.

 

Personages

Marianne - Janny - Brilleslijper

Janny en Lien zijn twee mooie meiden: klein, donker, rechte neus, hoge jukbeenderen, wenkbrauwen als vossenstaarten en een onder in de nek vastgebonden zwarte haardos. Janny is nuchter, soms gereserveerd, ze heeft een ijzeren wil zoals haar moeder. Janny houdt het niet uit op het naaiatelier, ze is ongeduldig en opstandig, gelovig maar niet religieus en ze komt terecht op een laboratorium waar ze allerlei cursussen kan volgen.

Rebekka - Lientje - Brilleslijper

Lien is spontaan, extravert, lichtvoetig van aard zoals haar vader en met het hoofd snel in de wolken. Ze werkt overdag als naaister, heeft 's avonds danslessen en toont 's nachts haar kunsten in clubs. Ze zingt ook.

Quotes

"Je leeft maar heel kort, maar een enkele keer En als je straks anders wilt kun je niet meer! Mensch, durf te leven! Vraag niet elke minuut van je korte bestaan Hoe hebben m'n pa en m'n opa gedaan Hoe doet er m'n neef en hoe doet er m'n vrind En wie weet, hoe of dat nou de wereld weer vindt En wat heeft het fatsoen voorgeschreven Mensch, durf te leven! Je kop in de hoogte, je neus in de wind En lap aan je laars hoe een ander het vindt Hou een hart vol van warmte en van liefde in je borst Maar wees op je vierkante meter een vorst Wat je zoekt kan geen ander je geven Mensch, durf te leven!" Bladzijde 13

Thematiek

Wo ii: verzet

Natuurlijk verzetten de joodse Janny en Lien zich gedurende de Tweede Wereldoorlog tegen de fascisten maar dat is niet het enige verzet dat zij tonen. Hun adagium komt denk ik dicht in de buurt van het lied 'Mensch, durf te leven' van Dirk Witte. Ze verzetten zich tegen alle soorten onrecht, van het feit dat Janny te min wordt bevonden door Bobs ouders, tot het feit dat mensen uit een lagere sociale klasse minder rechten zouden hebben dan mensen uit een hogere sociale klasse tot het feit dat een vrouw vanwege een communicatief misverstand naar de gaskamers gestuurd zou worden. Vooral Janny heeft een groot rechtvaardigheidsgevoel en ze kiest altijd voor wat in haar ogen rechtvaardig is, ookal moeten zij en de haren daaronder leiden. De Franse gevangenen in Auschwitz zouden zeggen de zussen 'esprit' hebben.

Motieven

Zussenrelatie

Het is heel bijzonder dat de familie Brilleslijper gedurende de oorlog zolang bij elkaar kan blijven. Het gezin wordt gedragen door de kracht van de zussen Brilleslijper, die als ze jong zijn als een front vormen, hoe verschillend ze ook zijn. Als ze verraden zijn en opgepakt worden, zijn ze een tijdje gescheiden en Lien lijdt daaronder. Ze moeten hun moeder dan ook beloven bij elkaar te blijven als ze naar Auschwitz gaan. Dat doen ze: ze blijven bij elkaar, letten op elkaar en zorgen voor elkaar, op die manier overleven ze. Helaas geldt dit niet voor de zussen Frank, die ook bij elkaar bleven, maar als Margot ernstig ziek wordt, steekt zij Anne die niet van haar zijde wil wijken, aan. In de kampen lijkt Janny krachtiger dan Lien en haar overeind te houden, na de kampen, onderweg naar huis, zijn de rollen omgedraaid.

Tweede wereldoorlog

Alle andere aspecten van de Tweede Wereldoorlog - naast verzet als thema - spelen ook in dit boek een rol: de algemene geschiedenis ervan, de verschrikkingen, de jodenvervolging en het kinderleed.

Muziek

Lien zingt en danst en woont op een gegeven moment in een kunstenaarscommune waar ze allerlei vrije geesten ontmoet die ook in het verzet gaan. Janny en zei ontmoeten op deze manier ook hun partners. Zingen en muziek maken blijft altijd een belangrijke rol spelen: als ze ondergedoken zitten in 't Hooge Nest geven ze weer voorstellingen, ze helpen het verzetskrantje 'De Vrije Kunstenaar' verspreiden en zowel in Auschwitz als in Bergen-Belsen maken ze vrienden met het zingen. Zingen geeft hoop en verbindt. Het is dan ook niet gek dat Eberhard Lien weer in zijn armen sluit tijdens een optreden.

Torenvalk

In de buurt van 't Hooge Nest leeft een torenvalk. Deze vogel gaat net als Janny iedere dag op jacht en komt iedere dag weer thuis. Als ze 's nachts iets hoort en uit bed gaat, is ze gerust als ze de torenvalk in zijn nest ziet. En op de dag dat ze thuiskomt en de inwoners van 't Hooge Nest verraden blijken te zijn, is de torenvalk er ook niet.

Motto

Bij Deel 1:

'Wanneer er gevochten moet worden, moet er maar gevochten worden. Je kunt jezelf niet ontrouw worden. Je kunt jezelf ook niets wijsmaken. We stonden ervoor. We hebben gedaan wat we moesten doen, wat we konden doen. Niet meer en niet minder.'

Janny Brandes-Brilleslijper

 

Bij Deel 2

'Het huis heette 't Hooge Nest en was gelegen aan de Driftweg. Een heel groot huis met een groot terrein en een stuk bos, het liep bijna tot aan het water. Daar hebben we alle mogelijke avonturen met onze onderduikers beleefd die een mens mogelijkerwijze kan beleven.'

Janny Brandes-Brilleslijper

 

Bij Deel 3:

'We waren zo mistroostig, we waren moe, we waren koud, we hadden dagen niet te eten gehad, we rammelden - we wisten eigenlijk niet meer of we honger hadden of niet, want het gaat over, ik weet niet of je 't ... Gelukkig zal je het nooit ervaren, o god, laat je 't nooit ervaren.'

Janny Brandes-Brilleslijper

 

Trivia

In 1988 kwam 'De laatste zeven maanden' van Willy Lindwer over Anne Frank uit. Hierin komt Janny Brilleslijper aan het woord: https://www.youtube.com/watch?v=5YEbjXfYgLc Naar aanleiding van het verschijnen van ''t Hooge Nest' kwam Roxane van Iperen samen met Janny's zoon Robert en Liens dochter Kathinka bij 'De Wereld draait door': https://dewerelddraaitdoor.bnnvara.nl/media/579971

Titelverklaring

De titel verwijst naar de onderduikplek van de familie Brilleslijper in de Tweede Wereldoorlog: zie Decor/Tijd. Deze naam is aan het huis gegeven door Dirk Witte, een eigengereide liedjesschrijver uit Zaandam.

Structuur & perspectief

Het verhaal kent een woord vooraf, een hoofdstuk voorafgaand aan het daadwerkelijke verhaal 'Mensch, durf te leven', het daadwerkelijke verhaal dat in drie delen is verdeeld en vervolgens in hoofdstukken met titels, een hoofdstuk na het daadwerkelijke verhaal dat terugverwijst naar het eerdere hoofdstuk 'Mensch, durf te leven', een hoofdstuk waarin verteld wordt hoe het met iedereen is afgelopen, een bronnenlijst en een dankwoord.

In de hoofdstukken 'Mensch, durf te leven' gaat het over liedjesschrijver Dirk Witte, een Zaandammer die leefde van 1885 tot 1932 en schrijver van het levenslied 'Mensch, durf te leven'. Hij heeft het huis 't Hooge Nest laten bouwen.

Het eerste deel van het daadwerkelijke verhaal heet 'Oorlog', daarin wordt verteld wat de familie Brilleslijper doormaakt voordat het naar 't Hooge Nest vertrekt. Het tweede deel heet ''t Hooge Nest' en vertelt over de familie als die in 't Hooge Nest verblijft. Het derde deel heet 'Overleven' en gaat over het leven in de gevangenis en de kampen.

Het verhaal wordt vooral chronologisch verteld, alleen aan het begin van het verhaal is er een flash voorwoord naar de dood van verzetsman Gerrit Kastein, een vriend van Jenny en Lien.

Er is sprake van een alwetende verteller die ook over de geschiedenis in het algemeen vertelt en vooruitwijzingen doet. Deze alwetende verteller kijkt vooral mee met Janny.

Decor

Het verhaal speelt zich af van 1912, als Joseph Brilleslijper Fijtje Gerritse schaakt en tot zijn vrouw maakt, in datzelfde jaar wordt Lien geboren, tot 1945, als Janny en Lien terugkeren in Amsterdam en met hun partners en kinderen herenigd worden.

De vertelde tijd is dus 33 jaar.

Het verhaal speelt zich af in Amsterdam, waar zowel Joseph als Fijtje, als hun kinderen Lien, Janny en Jaap geboren en getogen zijn, in Den Haag, waar Lien en Janny heen verhuizen om vrijer te zijn, in gevangenissen, in Westerbork, in Auschwitz en in Bergen-Belsen en natuurlijk vooral in 't Hooge Nest, een villa in de bossen van Naarden. Het huis is op een eigenwijze manier gebouwd: het staat met de achterkant naar de weg en de ingang ligt aan de achterkant. Het heeft ramen met ossenbloedrode luiken. Het biedt de familie Brilleslijper en de andere onderduikers een veilige en zelfs zonnige plek, in tegenstelling tot alle andere plaatsen in het boek.

Stijl

Van Iperen heeft geprobeerd dit boek beeldend te schrijven, als lezer voel je hoe de Brilleslijpers steeds dieper in hun overlevingsstrijd gezogen worden. In eerste instantie wilde ze een journalistiek boek schrijven, waardoor het eerste deel veel cijfers, feiten, jaartallen etc bevat. Bij het tweede en derde deel zit je echter meer in het hoofd van de zussen. 'Vooral het derde deel, dat in Westerbork, Auschwitz en Bergen-Belsen speelt, was loodzwaar. Hoe het was in de treinen, bij de selecties door Mengele, hoe het voelde om altijd jeuk te hebben van de luizen of in de ziekenbarak te liggen: het moest in een vloeiende beweging geschreven worden en mijn stijl mocht dat verhaal op geen enkele manier in de weg staan. Ik heb dat deel geschreven in zes weken van zeven dagen van 6 uur ’s ochtends tot 11 uur ’s avonds. Daarna was ik de weg kwijt. Je kunt niet te lang met de gruwelen van de kampen bezig zijn zonder gek te worden. Dat ik het op deze manier gedaan heb, heeft ook te maken met, ja: Janny Brilleslijper. Ik ben weg van die vrouw. Voel ik me onzeker, dan kijk ik gewoon even naar een filmfragment van haar op Youtube. Die vrouw had ruggengraat.' (Van Baars 2019)

 

Slotzin

Ik zou Dirk willen vertellen hoe Janny en Lien zijn woorden in het door hem gebouwde huis tot leven hebben gebracht. De herinnering aan de oorlog lijkt te vervagen, maar hun onverschrokkenheid zit voorgoed in de stenen van 't Hooge Nest gebeiteld. En lap aan je laars hoe een ander het vindt! Mensch, durf te leven.

Beoordeling

Hoewel het verhaal over 't Hooge Nest en natuurlijk vooral over de zussen Brilleslijper me erg aanspreekt, heb ik het niet met plezier gelezen. Dat is niet vanwege de inhoud maar vooral vanwege de stijl. Hoewel Van Iperen vooral geprobeerd heeft beeldend te schrijven, vond ik dat er te veel feiten en uitleg in het boek stonden, feiten en uitleg die volgens mij iedereen wel bekend zijn en niet nodig zijn voor een goed begrip van dit verhaal, bijvoorbeeld waar de naam 'Auschwitz' vandaan komt of hoe Westerbork in elkaar zat, bovendien worden die feiten herhaald. Ik heb die ergernis niet gehad bij 'Sonny boy' van Annejet van der Zijl. Aan het einde was ik vooral erg blij dat de zusters de oorlog overleefd hebben en ik vind hun lef erg inspirerend, waardoor ik de stijl van het gehele boek met liefde zou willen bagatelliseren.

Recensies

"Roxane van Iperen heeft met haar boek ’t Hooge Nest (Lebowski) de Opzij Literatuurprijs van 2019 gewonnen." https://www.tzum.info/201...-van-2019/

"U bent er goed in geslaagd om lezers te laten voelen hoe de Brilleslijpers steeds dieper in hun overlevingsstrijd gezogen worden." https://www.trouw.nl/cult...ogle.nl%2F

Bronnen

Laura van Baars - Roxane van Iperen schreef over de vroegere bewoners van haar huis, onder wie twee Joodse verzetsvrouwe

https://www.trouw.nl/cult...ogle.nl%2F