Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2020
• 336 pagina's
• Uitgeverij: Prometheus

Flaptekst

Eerste zin

Je vroeg me hoe het eindigt; zo dus: met stilte.

Samenvatting

Deel 1 begint met Fana (13 jaar) tijdens de biologieles, ze wordt gepest door haar vroegere vriendinnen Noëlle en Isa, en Viko (16 jaar) vlak voor de gymles, die ook gepest wordt. Viko zoekt online naar manieren om niet meer steeds het slachtoffer te zijn en komt uit bij een discussieforum van de Echte Jongens. Samen met hen struint hij sociale media af, zegt overal waar het op staat, is voor de 'sterken' en tegen 'de zwakken' - de serieuzen, de huilers - en laat zich nergens de mond snoeren. Het is een kleine stap naar de schoolwereld, waar hij de docenten met scherpe woorden en grappen aanpakt en waardoor de pesters hem met rust laten. Maar als hij diezelfde jongens iemand anders ziet aanvallen en in elkaar ziet slaan, doet hij niets.
Het is een paar jaar later. Fana heeft van de decaan het advies gekregen om iets dienstbaars te gaan studeren, psychologie bijvoorbeeld, terwijl ze sterrenkunde of luchtvaarttechniek wil doen. Haar zus en vader zijn activisten geworden, onder andere tegen de overheersing van de mannelijke normen. Viko studeert inmiddels biologie en ontmoet de Echte Jongens in het echt. Ze zijn zich het Genootschap van Trots en Eer gaan noemen en er is sprake van een steeds grotere beweging. Ze krijgen geld en aandacht van hoge heren en staan nu voor een nieuwe samenleving, gebouwd op het belonen van kracht en competitie en het afstraffen van zwakheid. Viko krijgt een echte beste vriend hier, Kevin, een 'echte jongen' die wel accepteert dat Viko homoseksueel is.
Weer enkele jaren later studeert Fana inderdaad psychologie. Ze woont op zichzelf maar komt eigenlijk weinig buiten en heeft weinig contact met anderen, wel heeft ze een soort on-night-stand met Viko. Als er in de maatschappij een tweedeling ontstaan is tussen de mensen die de beweging van Trots en Eer tolereren of volgen en de 'onaangepasten', studeert ze af op angst. Haar zus en vader organiseren demonstraties namens de 'onaangepasten'. Viko ontmoet tijdens een discussieavond over kracht - 'We hebben agressie nodig om deze virale infectie van verzwakking tegen te gaan.' (p. 80) - Elias, de jongen die jaren geleden door pestkoppen in elkaar geslagen werd. Ze spreken af voor een koffie die eindigt met een zoen. Later gaan ze samenwonen maar Viko blijft op zijn hoede voor Elias: hij is bang dat hij hem kwijtraakt, als hij verzacht en zichzelf wordt.
Vlak voor de ramp hebben Arissa en de haren zich teruggetrokken in een buitengebied. Ze heeft een soort commune gesticht en ze probeert zelfvoorzienend te leven. Fana gaat werken op de angstafdeling van een geestelijke gezondheidsinstelling. Viko voelt dat zijn relatie met Elias op springen staat. Als hij samen met Elias op straat Kevin en de andere jongens tegenkomt, doet hij mee met het voor schut zetten van Elias en is het echt voorbij. Alleen thuis hoort hij eerst en ziet dan een vloedgolf aankomen.
In deel 2 hebben Fana en Viko beiden de vloedgolf overleefd. Er is sprake van een nieuwe orde: je bent of wordt sterk en leeft/overheerst, of je bent zwak en je wordt gebruikt, verkocht of verplaatst. De overheid houdt van iedereen precies bij wat hem of haar sterk of zwak maakt - bijvoorbeeld je geslacht, je functie, je inkomen en de mate waarin je leven zin heeft - en komt in actie als je te zwak wordt. Fana is zorgverlener bij Menselijk Kapitaal, waar mensen die dreigen af te zakken of gewoon ouder worden, cursussen kunnen volgen om sterker en agressiever te worden. Ze werkt in een gebouw waar elke afdeling in het teken staat van een bepaalde angst. Stiekem gebruikt Fana de informatie die ze op deze manier van haar cliënten krijgt ook om hun ergste nachtmerrie vorm te geven. Als er geen hoop meer is, wordt die in het openbaar vertoond en word je niet alleen voor schut gezet en belachelijk gemaakt maar ook verkocht of verplaatst naar de buitengebieden, waar Arissa en de haren nog steeds leven maar nu in erbarmelijke omstandigheden. Fana weet niet dat haar zus nog leeft maar wel dat haar ouders dood zijn. Ze moet zich laten steriliseren omdat ze niet tot het soort vrouwen behoort dat voor nakomelingen mag zorgen. Ze hoopt binnenkort ingeloot te worden om naar de ruimte te kunnen reizen.
Viko woont op een woonboot. Hij werkt bij Bucketlist Paradise Excursions: een organisatie die excursies organiseert tijdens welke je op met uitsterven bedreigde diersoorten kunt jagen. Zij vader is oud en ziek maar dankzij zijn vriendschap met Kevin die een hoge positie in de regering heeft, mag Viko hem in leven houden. Via Kevin heeft hij ook toestemming om regelmatig naar het buitengebied te reizen waar hij seks heeft met jongens die daar wonen en zich prostitueren voor wederdiensten als eten en kleding.
Op een dag meldt Isa zich voor een van Fana's cursussen, haar vroegere beste vriendin die haar in de steek heeft gelaten. Isa's man wil haar verlaten en ze is hypochondrisch. In een een-op-een-gesprek speelt Fana open kaart en ze laat weten dat ze Isa herkent. Ze gebruikt de herinnering aan hun vriendschap om informatie van Isa te verkrijgen waarmee een echt angstige nachtmerrie gecreëerd kan worden. Isa voelt zich verraden maar later maken ze juist echt contact en groeien ze weer naar elkaar toe. Hierdoor krijgt Fana de kracht om bij haar veilig aanwezig te zijn, daarna het podium op te klimmen en de mensen toe te schreeuwen. Ze wordt opgepakt.
Viko reist weer af naar de buitengebieden maar deze keer blijft hij niet in het 'voorland' van de prostituees maar hij dringt verder door. Hij is ontevreden met zijn leven en is op zoek naar natuur en naar Elias. Dieper in het bos is hij er getuige van hoe mensen een overledene verbranden. Net als hij terug wil gaan, ziet hij Elias en hij besluit te blijven. Als de anderen hem zien, vangen ze hem en snijden zijn tong af. Als ze er in de stad achter komen dat Viko niet is thuisgekomen, komen ze hem halen. Arissa, die nog leeft en nog steeds de leiding heeft, wil de strijd aangaan, maar Elias weet Viko ervan te overtuigen naar de soldaten te vluchten om zo een bloedbad te voorkomen. Toch wordt Arissa gevangen genomen. Ze wordt op een podium gezet voor een soort volksgerecht.
Viko is weer in de stad en gaat naar zijn vader die een week alleen geweest is en niet verzorgd is, omdat Viko's saldo bevroren was. Hij is overleden en Viko begraaft hem in de tuin. Er knapt iets in hem en hij besluit op willekeurige plekken in de stad bloemen te planten. Kevin kan hem niet meer helpen als hij opgepakt wordt. Als straf wordt het oerwoud dat hij op zijn boot gecreëerd had, omgezaagd en -gespit. Kevin wil dat hij de volgende dag weer aan het werk gaat, maar voor Viko is het genoeg en hij pleegt zelfmoord.
In het laatste hoofdstuk lijkt het alsof Arissa en Fana samen gevangen gezeten hebben en nu weer vrij zijn in het buitengebied.

Personages

Fana

Als het boek begint, is Fana dertien jaar oud en net in de steek gelaten door haar beste vriendinnen. Ze voelt zich angstig en alleen. 'Het was haar angst, haar angst voor mensen, die altijd doorschemerde, die zich uitte als ongemak, onhandigheid, het verkeerde zeggen, of te weinig zeggen, het verkeerde doen, en veel te veel laten. ' (p. 17) Fana heeft een Perzische moeder die ingenieur was en een strijdvaardige zus en vader. Ze houdt van verhalen, hoewel die haar geleerd hebben dat mensen niet te vertrouwen zijn, en ze is erg geïnteresseerd in de ruimte, sterren en alles wat daarmee te maken heeft en leest daar veel over. Ze heeft een kleurtje, draagt ruimvallende truien en merkloze broeken. Ze is bang om onaardig gevonden te worden en voor conflicten, dus als ze het advies krijgt om psychologie te gaan studeren, dan doet ze dat braaf, ook al wil ze iets anders. Tijdens een college over angsten voelt ze dat het over haar gaat. Ook het vermijdingsgedrag herkent ze. Ze komt in een maatschappij terecht waar bang zijn niet getolereerd wordt en ze probeert zich juist uit angst zo goed mogelijk aan te passen. Uiteindelijk overwint ze haar angst en komt ze in opstand, maar haar manier van dapper en sterk zijn wordt ook niet geaccepteerd.

Viko

Aan het begin van het boek zit Viko in de bovenbouw, maar hij ziet er nog uit als een jonge jongen: dun en spichtig. Hij woont alleen met zijn vader en ze hebben het niet breed, ook heeft hij astma. Al die eigenschappen maken hem kwetsbaar en voer voor pesters. Viko is geïnteresseerd in de natuur en dieren en leest daar veel over. Hij is ook vegetariër. (Vanuit deze interesse gaat het in het boek hier ook veel over en het gebrek aan natuur en uitsterven van de dieren staan symbool voor de wereld na de ramp = motief.) Hij heeft geweigerd te huilen om het vertrek van zijn moeder, dat harde en sterke zit ook in hem. Door zijn contact met de Echte Jongens verhardt hij nog meer en kan hij intellectueel gezien steeds meer zijn mannetje staan, maar van binnen blijft hij ook zacht en kwetsbaar en maakt hij zich bijvoorbeeld grote zorgen over het uitsterven van verschillende diersoorten. Die zorgen maken hem ook somber. Ook blijft hij van binnen twijfelen over de weg die de Echte Jongens steeds meer inslaan en over zichzelf, hij is bang er eigenlijk niet bij te horen en voelt in zijn vriendschap met Kevin de mindere, iemand die blij mag zijn dat hij Kevin als vriend heeft. Hij is ook bang van de versie van zichzelf die hij aan het worden is, iemand met een brute energie en kracht in zich die ervan geniet als hij dat kan loslaten. Wat voor iemand wordt hij als hij dat doet? Bij Elias kan hij zijn zachtere zelf zijn maar ook tegenover hem is hij bang zichzelf te worden. Uiteindelijk is de harde wereld zonder zachtheid, liefde en groen hem te veel en gaat hij hieraan onderdoor.

Quotes

"'In de jaren voor de vloed kon je het water al voelen naderen. [...] Maar vooral, boven alles, zat het naderen in de mensen. In de manier waarop zij elkaar omverliepen, zonder zich daarvoor te verontschuldigen. De manier waarop zij zich eruit bluften als zij een ander hadden geschaad en diegene verhaal kwam halen. De manier waarop zij tegen elkaar schreeuwden dat zij zich beter moesten gedragen, de ander dan, niet zijzelf. En in hoe ze uiteindelijk alleen nog maar schreeuwden, zonder de hoop dat de ander nog zou verbeteren, enkel schreeuwden om zelf gezien te worden, opgemerkt. Ik sta hier, zien jullie mij?'" Bladzijde 60

Thematiek

Angst

Fana heeft een notitieboek met daarin een opsomming van haar angsten, het ergste wat er kan gebeuren. Het lijstje loopt van minst erg en waarschijnlijk - 'Dat geesten echt bestaan en je kwaad willen doen' - tot ernstig erg en waarschijnlijk - 'Dat mam, papa en Arissa allemaal omkomen bij een ongeluk'. (p. 15) Zij is niet de enige met angsten: de beweging die begint met de Echte Jongens is bang voor zacht- en zwakheid, bang om zelf als zwak gezien te worden en het onderspit te delven en daarom naarstig op zoek naar mensen die ze zelf zwak kunnen noemen: onder andere vrouwen en mensen met een andere achtergrond. Deze beweging groeit zodanig dat het college van professor Kamienska over angsten verstoord wordt door een studente die aangesloten is bij Trots en Eer, zoals de beweging inmiddels heet, en mensen met angsten aanstellers vindt die gesteriliseerd moeten worden. Volgens Kamienska is een angststoornis juist de meest voorkomende afwijking en zij stelt een vraag die Fana zich al als puber stelde: 'Wat is het ergste wat er kan gebeuren?' (p. 69) Zij waarschuwt voor een samenleving waarin iedereen zich sterk moet houden, omdat er dan steeds meer mensen onder de criteria van een angststoornis zullen vallen. Fana studeert af op angst - een noodzakelijk want levensbeschermend gevoel maar problematisch als het opkomt in onschuldige situaties - en een van haar conclusies is dat de maatschappij een belangrijke rol speelt in bepalen waarvoor iemand terecht en onterecht bang is. Zo hebben de mannen van Trots en Eer in het kader van machtsbehoud bepaald dat mensen bang moeten zijn van vreemdelingen, terwijl het logischer zou zijn ze bang te maken voor luchtverontreiniging. Na de vloedgolf zetten ze deze afkeer van vreemdelingen, zwakkeren en 'onaangepasten' door en er ontstaat een maatschappij zoals de professor die al voorspeld had: waar de nadruk ligt op sterk zijn, vallen steeds meer mensen onder het etiket 'zwak'. Fana heeft haar beroep gemaakt van deze angsten: aan de ene kant leert ze mensen ermee omgaan in een gebouw waar elke verdieping in het teken staat van een bepaalde angst, en aan de andere kant gebruikt ze ze om hun ergste nachtmerries vorm te geven volgens de vraag: wat is het ergste wat er kan gebeuren? Uiteindelijk overwint ze haar eigen angst.

Motieven

Pesten

Fana en Viko worden op de middelbare school gepest. Viko vindt daar op internet het volgende over: 'Wie het hoogste staat, de alfahen, pikt alle anderen. Wie onderaan staat, de omega, wordt door iedereen gepikt. Kippenboeren zien dat als natuurlijk gedrag, een genetisch vastgelegde oerdrift. Het wordt pas een probleem, voor de boer, als de kippen zo losgaan in hun gepik dat ze niet meer alleen op de kop richten, maar de lagergeplaatsten overal aanvallen: verenpikkerij. Dat kan zo uit elkaar lopen dat de hennen elkaar, als bezeten bacchanten, doodpikken en opeten.' (p. 20) Dat is wat er min of meer in de nieuwe wereld gebeurt. Maar eerst maakt Viko kennis met de Echte Jongens, die dan nog niet gaan voor daadwerkelijke dominantie maar voor intellectueel overwicht. Met elkaar snoeren ze op internet anderen - zachte mensen, huilers, zwakkeren - de mond om zichzelf beter te voelen. Na de vloedgolf wordt hun manier van denken en doen de nieuwe norm: als je prettig wil leven, dan ben je hard, agressief en oordeel. Je valt aan voordat een ander dat doet. Mededogen en inlevingsvermogen zijn zwak, daar overleef je het niet mee. Viko is van binnen zacht, maar doet alsof hij hard is. Pas in het buitengebied herinnert hij zich een citaat uit een film: 'Zolang een boom groeit, is hij zacht en teer, als hij droog en hard is, sterft hij.'(p. 273) Hopelijk betekent dat dat een dergelijke pestersmaatschappij niet kan overleven.

Faravahar

Fana's moeder draagt een zilveren hanger van een oude man met vleugels die de Faravahar heet. De oude man rijst op uit een ring of zit daarin vast en die ring verbindt het goede van zijn beide vleugels met het slechte in zijn staart: 'We hebben allemaal kwaad in onze staart, het gaat erom dat je erbovenuit probeert te stijgen.' (p. 36) In zijn linkerhand houdt de man een kleinere ring vast die staat voor trouw: 'Goed vasthouden, anders verlies je het.' (p. 39) In de nieuwe orde is het de bedoeling het kwade in je staart te voeden omdat woede en agressie je sterk maken en macht geven. Fana probeert zich zo goed mogelijk aan te passen maar uiteindelijk overwint de liefde, voor vrienden en familie, en kan ze vasthouden aan wat belangrijk is. Deze hanger is een leidmotief bij het motief pesten.

Feminisme

In een maatschappij waar geen plek meer is voor zwakheid is ook geen plek meer voor vrouwen. In eerste instantie vechten de jongens van Trots en Eer niet tegen vrouwen, juist omdat ze zwakker zouden zijn, maar als de vrouwen wel tegen hen vechten, beslissen ze dat het niet uitmaakt. Vrouwen mogen zich schikken in hun ondergeschikte rol of verdwijnen naar de buitengebieden. Vrouwen die niet meer voldoen, worden verkocht als slaven. Fana's zus is een van de vrouwen die hiertegen strijdt: 'Ze zijn bang voor de chaos en zo, en de chaos, dat ben ik, dat ben jij, dat is iedereen die zich niet wil schikken. Wij zijn de chaos, de onaangepaste chaos! De chaos is vrouwelijk, die is altijd vrouwelijk geweest, iets met menstruatiebloed en nieuw leven kunnen scheppen, baarmoedernijd - weet ik het, het is niet makkelijk te denken zoals zij.' (p. 94)

Klimaatverandering

De opkomst van de Echte Jongens, de beweging van Trots en Eer en de afkeer van zwakkelingen gaat gepaard met het aftakelen van het milieu, de opwarming van de aarde en het uitsterven van dieren/insecten. Uiteindelijk ontaardt dit in een vloedgolf, waarna men niet tot bezinning komt maar de eerder gekozen weg nog harder inslaat. Er komt een tweedeling tussen de stad en het buitengebied en alleen daar is nog natuur. Viko als bioloog speelt hierin een belangrijke rol. Zijn laatste daad van verzet is het planten van bloemen op straat.

Motto

Mensen worden steeds agressiever. Kijk maar naar het buitenland. Kijk maar naar hier. Het gaat steeds door. Het begint nu al. O, jongen. Bestaan we ovr twintig jaar nog? Ik wil niet gevangen worden door de angst. Hij is er wel. Dat weet ik. Er zit een bepaalde angst. En hij komt steeds dichterbij.

• Nederland Nu (2017), samengesteld door Jantine Wijnja

 

And they will break you down

Till everything is normal now, I know

And they will break you down

Till everything is normal now, I know

 

If that's what normal now

I don't want to know

• Arcade Fire, 'Normal Person' (Reflektor, 2013)

 

With complexity, comes fragility.

• David Attenborough, Kingdom of Plants (2012)

 

Al deze motto's slaan op de zogenaamd zwakkere personen in de maatschappij die in dit boek geschetst worden: de personen met angsten, de van de norm afwijkende mensen en de gecompliceerde mensen. Voor deze personen is in deze maatschappij eigenlijk geen plek meer.

Opdracht

Voor iedereen die bang is en dapper

Titelverklaring

Fana houdt in een notitieboekje bij wat haar angsten zijn, later doet de overheid dat voor al haar burgers, niet om ze ermee te helpen, maar als middel om van ze af te komen als ze niet meer bij kunnen dragen.

 

Structuur & perspectief

Het verhaal is verdeeld in twee delen: deel I heet 'Wachten op het ergste'. Dit deel is verder verdeeld in hoofdstukken en de titels van die hoofdstukken tellen af naar de rampdag. Deel II heet 'Nieuwe orde' en dit deel is verder verdeeld in hoofdstukken die als titel een aanduiding van de plaats en de tijd hebben. Het verhaal wordt chronologisch verteld. Het boek begint en eindigt met een soort pro- en epiloog waarin een mogelijk einde geschetst wordt.

Je kijkt mee met verschillende personages maar vanwege de aftellende hoofdstukken en de uitgebreide beschrijving van de setting kies ik toch voor een alwetende verteller.

Decor

Deel 1 begint in 2016 en duurt tien jaar lang. Er is al sprake van opwarming van de aarde, het is bijvoorbeeld warm in de herfst. In deel 2 is sprake van een nieuwe orde en het is nog eens zeven jaar later - toekomst dus. De stad is een vesting geworden die beschermd moet worden tegen de inwoners van het buitengebied. Daar kom je terecht als je te zwak bent voor het leven in de stad en niet meer voldoende kunt bijdragen.

Stijl

'Ditmaal leunt Koopman sterk op sciencefictiongemeenplaatsen (de ongerepte enclave waar de ‘onaangepasten’ zich terugtrekken – geen Nederlandse toekomstroman kan dit jaar zónder) en haalt het genre niet het beste in Koopmans taalgevoel naar boven (je treft nu lelijke actiefilmanglicismen als: ‘Arissa leeft. Voor nu’). De zachte krachten – zorgvuldigheid, oorspronkelijkheid – delven enigszins het onderspit, wat misschien des te duidelijker maakt waarom Het boek van alle angsten als ideeënroman wel degelijk overtuigt.' (De Veen 2020)

Slotzin

Ze grijnzen naar elkaar, geven een zachte stomp tegen elkaars schouders, en draaien zich naar het spektakel van zonlicht en zwavel, waar de vogels dwars doorheen snijden. Zwenkend, vallend, wervelend; totdat ze oplossen in het niets, alsof ze er nooit zijn geweest.

Beoordeling

Aan de ene kant vond ik het verschrikkelijk om 'Het boek van alle angsten' te lezen, want het verhaal raakt aan angsten die ik zelf over de maatschappij heb. Aan de andere kant kon ik er niet mee stoppen en had ik het binnen drie dagen uit. Het is een dystopisch en realistisch verhaal dat niet anders kan dan je aan het denken zetten. Heel geschikt voor scholieren maar wel voor de wat meer maatschappijkritische en gevorderde lezers.

Recensies

"Met al die lijntjes naar onze huidige maatschappij, kun je Het boek van alle angsten echt een voortbrengsel van onze tijd noemen. Wat er speelt in de toekomst van de roman is welbeschouwd wat ons vandaag de dag heel erg bezighoudt in onze oude wereld. Koopman komt niet met ongedachte nieuwe maatschappijontwikkelingen, wel met een veelheid aan variaties op wat we anno 2020 zien gebeuren of vrezen." https://www.tzum.info/202...e-angsten/

"Die nadruk op het decor, op het collectief, leidt er in Het boek van alle angsten wel toe dat de tekening van de personages aanvankelijk wat achterblijft. De hoofdpersonages zijn, à la Paolo Giordano’s succesdebuut De eenzaamheid van de priemgetallen, aanvankelijk vooral slachtoffers zonder sterke wil of wens. Dat mag precies zijn wat Koopman wil vertellen, maar de roman komt zo, zonder een echte motor, wel traag uit de startblokken. Ik schreef over haar debuut Orewoet (2016) dat Koopman geen dwingende plot nodig had, omdat er al voldoende spanning zat in de personages, hun tijd en hun omgeving – dat is ditmaal anders." https://www.nrc.nl/nieuws...n-a4012533

Bronnen

Thomas de Veen - In de pestkopmaatschappij is geen plek voor zwakkelingen

https://www.nrc.nl/nieuws...n-a4012533