Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2021
• 304 pagina's
• Uitgeverij: Ambo I Anthos

Flaptekst

Eerste zin

Dit is het. Hier ben ik. Hier blijf ik voorlopig. In elk geval tot vanavond wanneer ik dat etentje ga afbellen.

Samenvatting

De Nederlandse regisseur Stanley Forbes zit op Oudjaarssdag op de bank in zijn appartement na te denken over hoe hij het etentje bij vriend en schrijver Karl Hermans van vanavond gaat afzeggen, als deze hem appt om te vragen of hij weet waar zijn dochter Sophia is. Ongeveer een week geleden was de geslaagde première van Stanleys film 'Terug naar huis' waarin zij, nog geen achttien, de hoofdrol speelde. Toen Stanley Sophia ontmoette in de tuin van haar ouders, wist hij dat hij haar op het doek wilde zien, en met hem vele anderen, en hij heeft deze film speciaal voor haar bedacht. Stanley wil Karl een geruststellend appje terugsturen en op dat moment komt Sophia in een T-shirt van hem de trap af. In de volgende hoofdstukken lees je hoe ze in het appartement van Stanley terechtgekomen is.

Zoals gezegd heeft Stanley 'Terug naar huis' uit bewondering voor Sophia geschreven. Het is een mozaïekfilm en het staat meteen vast dat zij in een van de verhaallijnen de hoofdrol speelt. Zijn vaste producer David Rottenberg vindt dat er voor de pr naast deze onbekende naam ook een bekende acteur in de film moet en heeft Michael Bender gevraagd. Stanley vindt Michael een verschrikkelijke acteur, later in het verhaal kom je erachter dat hij hem bij zijn vorige Nederlandse film over de Tweede Wereldoorlog min of meer eruit geëdit heeft vanwege zijn slechte accent en mimiek, maar hij wil zijn producer tegemoet komen en vraagt Michael zelf. Die zegt toe.

Tijdens de opnames in Australië verrast Michael Stanley met zijn authentieke accent. De scenes met Sophia en hem zijn zeer geslaagd, maar als Stanley hem met haar ziet flirten, probeert hij daar een stokje voor te steken. Hij stopt zelfs met de opnames als Michael beschermend een arm om haar heen slaat en Michael hoeft daarna niet meer te komen. Vervolgens besluit hij tijdens het editen om meer scenes vanuit het perspectief van Sophia te draaien, dus zodanig dat je haar niet ziet maar met haar meekijkt. Op die manier zou het publiek naar haar gaan verlangen, zoals hij dat zelf ook steeds deed. Als hij daar eenmaal mee begint, trekt hij een uiterste conclusie, namelijk om haar hele verhaallijn te schrappen.

Hij ziet ertegen op om haar dit te vertellen maar als hij eindelijk met haar afspreekt, heeft zij nieuws van een heel andere orde: ze is zwanger. Er wordt niet meteen gezegd van wie maar de vader is Michael Bender. Stanley drukt haar op het hart goed na te denken over de vraag of ze het kind wil houden en besluit zowel haar als Michael in de film te houden. De première  van de film is een succes, Stanley voelt aan alles dat zijn film een hit is. Na afloop zoekt hij Sophia en uiteindelijk krijgt hij een blackout en wordt hij wakker op de bank in zijn appartement. Later hoort hij van Sophia dat hij haar wel degelijk gevonden heeft, haar probeerde te zoenen en dat zij hem geslagen heeft.

Ongeveer een week later staat Sophia bij hem voor de deur: ze was thuis geweest toen Michaels vrouw haar had opgezocht en een gesprek met haar eiste. Toen ze niet open deed, was ze gaan schreeuwen en op de deur gaan bonzen. Sophia is naar Stanley gevlucht en komt bij hem op verhaal. Stanley laat haar een filmscene zien met zijn overleden vrouw. Sophia vertelt hem dat Michael met haar wil trouwen en dat ze dat bij het etentje op 1 januari bekend willen maken. Ze willen hem als getuige vragen.

De volgende dag laat Stanley Sophia naar huis gaan met de belofte dat hij er die avond voor Michael en haar zal zijn. Daarna verdwijnt hij met de trein.

Personages

Stanley Forbes

Stanley is een internationaal gevierde regisseur van in de zestig. Hij praat alsof hij alles al gezien en gehoord heeft en een beetje neerkijkt op mensen die dat niet hebben. Mensen bewonderen hem of willen hem zijn, denkt hij: 'Jongens en meisjes, begin twintig, zwijmelend uit ongeremde bewondering. De jongens zagen iets anders dan de meisjes. De jongens wilden mij worden. Ik was hun lichtend voorbeeld. Geen half mislukte regisseur van Nederlandse verzetsdrama’s, maar een in de Verenigde Staten doorgebroken wonderkind.' (p. 42) Hij houdt niet van etentjes omdat hij zichzelf in tegenstelling tot anderen wel kan vermaken. Hij heeft altijd zijn eigen gedachten, zijn fantasie, waarin hij kan verdwijnen. Hij wordt ook wat ouder en kan zich soms iets helemaal niet meer herinneren, zeker niet als hij veel gedronken heeft. Hij kan goed luisteren en doorziet mensen snel. Hij zegt zelf veel gevoel voor humor te hebben. Sophia dacht eerst dat hij afstandelijk was maar later vindt ze hem verlegen en gevoelig. Michael zegt dat hij oud is en het de laatste tijd een beetje kwijt is.

Quotes

"Ik heb deze foto vaak genoeg aangeklikt, ook wanneer ik helemaal geen bericht van Karl Hermans had ontvangen. Ook nu voel ik de aanvechting om op de chat te klikken en vervolgens op de profielfoto. Om hem zo ver mogelijk uit te vergroten – maar dan zal Karl zien dat ik zijn bericht heb gelezen. Ze staat er zo ontzettend goed op, Sophia. Zo helemaal zichzelf. Ik kan er uren naar kijken. Ik héb er uren naar gekeken. Met mijn duim en middelvinger vergrootte ik de foto zo ver uit dat haar vader aan de rechterkant uit beeld verdween en ik alleen nog háár gezicht overhield. Het sluike donkerbruine haar. Haar ogen. Natuurlijk ook haar neus en mond, maar daarna weer haar ogen. Alleen nog maar haar ogen." Bladzijde 10

"Wat mij betreft mag ze daar de komende jaren blijven staan. Maar ik doe mijn uiterste best om niet zo naar haar te kijken. Ik probeer de vaderfiguur in mezelf op te roepen door op luchtige toon te informeren of ze goed heeft geslapen." Bladzijde 14

"En laat nog iets duidelijk zijn: geen van deze jonge actrices die ik mee uit eten nam, heeft ooit níét geprobeerd om mij te verleiden. Met geen enkele actrice van onder de dertig heb ik een gesprek gevoerd dat niet knetterde van de statische elektriciteit. Je kunt je ervoor afsluiten. Ik weet dat er collega’s zijn die dat doen, ik zal geen namen noemen, maar hun films zijn niet de films die we onthouden of nog een tweede keer zouden willen zien. Het is dom om niet mee te flirten. Wanneer je net doet of je neus bloedt, sluit je ze buiten. Flirten is de olijfolie op de tomaat. Het zout en de peper. Niemand zet graag zijn tanden in een tomaat met niks erop. Ze doen iets met hun haar, ze houden hun hoofd een beetje schuin, zodat hun haar naar één kant valt. Ze wriemelen met hun vingers aan een oorbel. Ze leunen over de tafel heen, dichter naar je toe, ze testen hoelang je ze aan durft te blijven kijken zonder je blik af te wenden. En ik zou daar niet op moeten reageren? Ik zou net moeten doen of ik het allemaal niet merkte? Helemaal niets had gezien? Mijn blik afwenden en verlegen mompelen dat we het beter zakelijk konden houden, dat we het nu toch echt eens over de invulling van hun rol moesten hebben?" Bladzijde 40

"‘Hoi,’ zegt ze, en dan spreidt ze haar blote armen. ‘Kan dit wel, of moet ik straks thuis nog iets anders aantrekken?’ Ik doe alsof ik mijn blik over het jurkje laat glijden, maar ik kijk niet echt. Of beter gezegd: ik merk dat ik al anders naar haar kijk, anders dan vanmorgen, anders dan gisteravond, dan bijna een jaar geleden – zoals je naar iemand kijkt van wie je al afscheid hebt genomen, naar alle waarschijnlijkheid voorgoed. ‘Natuurlijk,’ zeg ik. ‘Dat is prima zo. Het staat je goed.’ Alles staat je goed, zou ik er nog aan kunnen toevoegen, maar ik doe het niet. De tijd van hele en halve dubbelzinnigheden is voorbij – of misschien is die tijd er wel nooit geweest, dat kan ook" Bladzijde 216

Thematiek

Liefde

Stanley is helemaal vol van zijn liefde voor Sophia en tot en met de laatste pagina van het boek is het voor mij onduidelijk wat voor soort liefde dat is: romantische of vaderlijke liefde? Hij zegt zelf zich bewust op te stellen als een leuke vader of opa maar in de manier waarop hij over haar denkt en schrijft zit ook iets meer (zie de citaten). Hij vindt haar knap, aantrekkelijk, bedenkt een film voor haar en gedraagt zich jaloers als Michael met haar flirt en zij terug flirt. Wil hij haar tegen hem beschermen of wil hij hetzelfde als hem? Wil hij echt niets meer dan de liefde van een dochter voor haar vader of opa of kiest hij die rol omdat hij ziet dat die de meeste kansen biedt? Hij vraagt bijvoorbeeld wel of ze na het filmen en eten nog iets zullen drinken maar ze wijst hem af. En als hij dronken wordt op de première van zijn film, zo dronken dat hij niet meer weet wat hij doet, probeert hij haar te zoenen. Als ze hem dat vertelt, schaamt hij zich wel. Als je Stanley vertrouwt in zijn vaderrol en omdat hij ook over de relatie tussen Sophia en haar vader vertelt en zelfs over die van Amy Winehouse met haar vader, dan zou je hier ook van het thema vader-dochterrelatie kunnen spreken. Het idee uit 'Zomerhuis met zwembad' dat vaders minder bezorgd zijn dan moeders over hun dochter en meer risico nemen komt ook weer terug. En Pauls - 'Het diner' - woede tegenover een leraar die zijn kind onrechtvaardig behandelt, is aanwezig.

Motieven

Lolita-motief

Michael Bender, een oudere acteur, heeft wel duidelijk romantische gevoelens voor Sophia en als hij met haar flirt, beantwoordt ze die. Ze gaat mee naar zijn hotelkamer en ze raakt zwanger van hem. Later komt Michaels vrouw naar haar het huis van haar ouders om verhaal te halen. Michael wil bij haar weg en met Sophia trouwen, Sophia wil dat ook. Omdat Sophia zestien is als ze Michael ontmoet en met hem meegaat en Michael in de zestig, noem je dat een Lolita-motief (naar 'Lolita' van Nabokov).

Kritiek op de nederlandse film- en theaterwereld

Stanley is na het succes van zijn film 'De appelboomgaard' naar Amerika vertrokken, omdat hij niet tegen Nederlandse acteurs in het bijzonder en de film- en theaterwereld in het algemeen kon. Er gaat dan ook geen moment voorbij in het boek, aangezien hij nu weer een Nederlandse film maakt, dat hij daarover tiert. 'Lang geleden, in de prehistorie van mijn filmcarrière, in de tijd dat ik nog subsidieaanvragen indiende, verzon ik de meeste scenario’s binnen een halfuur. Ik wist wat de beoordelingscommissie graag wilde lezen: positief ingestelde karakters, schurken met een klein hartje, alleenstaande moeders die op een groene markt een milieudeskundige ontmoeten die de man van hun leven wordt, een heroïneverslaafde die van zijn verslaving afkomt in een geitenboerdij voor jongeren in de Pyreneeën, werkloze scooterdieven die een buurthuis voor bejaarden opzetten. Je moest ook goed weten welke dingen absoluut verboden waren: iemand met een donkere huidskleur en een migratieachtergrond die een gewapende roofoverval pleegt, een op zich best aantrekkelijke vrouw die haar hele leven alleen blijft omdat ze te dom en te egocentrisch is om een man naast zich te kunnen dulden, een homoseksuele voetballer die voor zijn geaardheid uitkomt maar uit het elftal wordt gezet omdat hij gewoon niet goed genoeg is; er wordt ‘discriminatie!’ geroepen, maar dat is het niet, hij raakt geen bal, hij kan er echt helemaal niks van.' (p. 28)

Ouderdom

Stanley is een man van in de zestig, net als Michael. Hij lijkt die ouderdom te accepteren, misschien zelfs te omarmen. 'De meerderheid van die collega’s doet zijn best om zo jong mogelijk te blijven. Zowel wat betreft hun kleding als hun uitspraken. Witte gympen, een spijkerbroek met scheuren, een T-shirt met de naam van een hiphopper. ‘Ik voel me niet oud,’ zeggen ze. ‘Ik werk nog net zo hard als vijftig jaar geleden. Het gaat erom dat je nieuwsgierig blijft.’ Ze hebben weliswaar gelijk – bezig blijven is de enige remedie tegen ouderdom – maar ik vind het verstandiger om dit soort zaken voor mezelf te houden. Ik leef van de ene film naar de andere. Langer is het leven op dat moment niet. Ik denk in films, niet in de abstracte getallen die mijn leeftijd aanduiden. De laatste jaren vraag ik me wel vaker af hoeveel films ik nog zal maken. Tussen de ene en de andere film zit gemiddeld een jaar of drie, vier. Zou ik op mijn vijfentachtigste met nog net zoveel plezier op de set staan als nu? Ik denk aan Clint Eastwood en Woody Allen. Aan Roman Polański. Als zij het kunnen, waarom ik dan niet?' (p. 62) Stanley telt dus niet in jaren maar in films en als men hem naar zijn beste film vraagt, zou hij het liefst antwoorden: mijn volgende film. Hij vindt het voortgaan van de tijd niet zo interessant, kijkt ook expres naar het Australische Oud en Nieuw dat tien uur eerder begint dan het Nederlandse en heeft ook niet de behoefte om zich jong te voelen of te gedragen of nieuwsgierig te blijven, want, zo zegt hij, dat was hij altijd al niet. Met als voorbeeld zijn muzieksmaak zegt hij ook dat hij in het verleden is blijven hangen en zelf vind ik dat je hem daarin het meeste herkent als een oude man: het hele boek door heeft hij op alles kritiek en zeurt hij in mijn ogen over alles. Zie ook het Decor (Sydney).

Kritiek op toerisme

'Terug naar huis' gaat over reizen en de teleurstellingen die daarbij komen kijken. Er zitten gedachten en gebeurtenissen in die Stanley zelf heeft gehad en meegemaakt, bijvoorbeeld dat hij in een aquarium in Australië bijna overlopen wordt door een grote groep toeristen uit China. Verschillende keren gaat hij in het boek tekeer tegen het toerisme en hij heeft deze film gemaakt om te laten zien hoe verschrikkelijk het toerisme is: 'Ik zou het monster tonen dat we met z’n allen hebben gebaard. Het monster van de zogenaamde nieuwsgierigheid en het geloof dat we er beter van worden wanneer we ons massaal verplaatsen en ons in eindeloze rijen voor de poorten van de bezienswaardigheden opstellen – dat we er iets van opsteken, van al die tempels, watervallen, kathedralen, scheve torens en kastelen.' (p. 96) Dit is een van de onderwerpen, net als de Nederlandse film en het theater, waar hij herhaaldelijk over klaagt.

Motto

Er is geen motto.

Opdracht

Er is geen opdracht.

Titelverklaring

Regisseur Stanley Forbes wil meteen als hij Sophia ziet, een film met haar maken. Hij verzint een verhaal voor haar en neemt de film op maar gedurende het editproces denkt hij er steeds sterker over om de scenes met Sophia te schrappen. Hierdoor kijk je met haar mee maar zie je haar niet, wat het verlangen naar haar zal doen toenemen. Er is dus sprake van een film met of zonder Sophia. Uiteindelijk besluit hij haar er toch in te laten.

Structuur & perspectief

Het verhaal is verdeeld in vijf delen (wederom een tragedie?) en binnen die delen in genummerde hoofdstukken. Het wordt niet-chronologisch verteld door Stanley in de ik-persoon. 'Het is literair interessant dat de ijsbergtheorie niet alleen voor de lezer geldt, maar eveneens voor de verteller in het verhaal. De regisseur die alle touwtjes in handen lijkt te hebben, wordt zelf ook verrast door de wending die het verhaal neemt.' (Peppelenbos 2021)

Decor

Het verhaal speelt in het heden, want de ontwikkelingen in de filmwereld die hij beschrijft, zijn allemaal erg actueel. Ook noemt hij het jaar 2005 waarin hij zijn laatste Nederlandse film heeft opgenomen. Stanley heeft een appartement in Amsterdam en de film met Sophia wordt opgenomen in Sydney. Hij beschrijft hoe die stad een aantal heel bekende en toeristische trekpleisters heeft, zoals het operagebouw, maar als je dichterbij komt, dan bestaat zo'n gebouw vooral uit oud en vervaagd beton. 'Hoe ver je ook weggaat, beton blijft beton, luidt de boodschap. Op alle pleinen van de  wereld, zowel in Amsterdam als in Sydney, in Barcelona evengoed als in Venetië of Rome, vechten vogels om eten. Vies  eten. Gedegenereerd eten.' (p. 107) Dat past mooi bij de motieven toerisme en ouderdom.

De vertelde tijd in het heden is een halve dag, in het verleden gaat het om zo'n anderhalf jaar.

Stijl

'Forbes is de sarcastische verteller van het verhaal, die hard afrekent met de poppenkast rond de theater- en filmwereld.' (Peppelenbos 2021)

'Tirades, daar stikt het van in Een film met Sophia, dat is typisch Koch. Zijn bespiegelingen over kindvriendelijke restaurants, de toneelwereld met zijn opgepimpte Shakespearestukken en zes uur durende monologen en, serieuzer, over het massatoerisme, zijn geestig en schuren. Tóch verliest Koch soms zijn scherpte, bijvoorbeeld als hij zijn vizier richt op fotograferende Chinese toeristen, of op het met wonderlijke brilmonturen getooide theaterpubliek, dan ligt het cliché op de loer. Sowieso is het ook wel érg veel drift. Een film met Sophia leest als één lange tirade tegen de betutteling en vertrutting, tegen de steeds verdergaande inperkingen van de artistieke vrijheden van de kunstenaar. Het verhaal sneeuwt er enigszins door onder. (Kézér 2021)

Slotzin

Daar is mijn trein. Als hij me langzaam voorbijrijdt en ten slotte tot stilstand komt, zie ik dat hij helemaal leeg is. Ik stap in.

Bijzonderheden

'Een film met Sophia' is geen sleutelroman maar de personages lijken wel op bestaande personen. Zo lijkt Stanley Forbes op Paul Verhoeven en Sophia's vader op A.F.Th van der Heijden. Ik vraag me af of Michael Bender Thom Hoffman zou kunnen zijn.

Beoordeling

Ik vind 'Een film met Sophia' geen leuk boek om aan te raden. Ja, Stanley is sarcastisch en dat geklaag kent zijn leuke momenten maar het is te veel en gaat te lang door. Voor mij werd hij een karikatuur van een oudere man die vindt dat vroeger alles beter was. Ik las door omdat ik vermoedde dat er nog een twist kwam en toen die inderdaad kwam, stelde die teleur. Ik kon me ook niet inleven in de beslissing om Sophia juist om die reden wel in de film te laten, ik vermoed vanwege de publiciteit maar ik vind het vaag.

Recensies

"Je krijgt op het eind zelfs een beetje mededogen met die ietwat mensenschuwe mopperaar. Dat Koch je zo kan manipuleren, ondanks dat je weet dat er altijd een wending in zijn verhalen komt, laat zien dat hij een groot schrijver is." https://www.tzum.info/202...et-sophia/

"Herman Koch tiert en ontregelt nog steeds graag maar het gaat met minder verve." https://www.trouw.nl/cult...~b2936f63/

Bronnen

Coen Peppelenbos - Recensie: Herman Koch – Een film met Sophia

https://www.tzum.info/202...et-sophia/

Lieke Kézér - Herman Koch heeft nog altijd maling aan tere zieltjes

https://www.trouw.nl/cult...~b2936f63/