Feitelijke gegevens

• 3e druk, 2012
• 172 pagina's
• Uitgeverij: Podium

Flaptekst

Eerste zin

Waar hij vandaan kwam was duidelijk, uit het oosten, waar het land ligt: een droge wind die de huid deed krimpen.

Samenvatting

Aan het begin van het verhaal maken we kennis met een jongeman die richting een beter leven loopt. Hij hoopt een stuk mee te kunnen liften maar maakt blijkbaar een gebaar dat in criminele kringen iets duisters betekent en komt terecht in een auto met twee mannen en een vrouw die een pistool op hem richten en hem in elkaar slaan. De vrouw gelooft dat hij er niets van snapt en hij mag uitstappen.

Hij komt aan in een haven en gaat bij een houtzagerij werken waardoor hij zichzelf in leven kan houden. Dwalend door de stad ontmoet hij een prostituee waar hij zich mag wassen en kan eten. De vrouw wil samen met hem op een boot vertrekken maar daarvoor hebben ze meer geld nodig dan ze samen hebben. De jongeman begint te stelen om meer geld bij elkaar te krijgen en uiteindelijk verhandelt hij ook de prostituee.

Ze vertrekken 's nachts. De jongeman en de prostituee worden gescheiden. Hij wordt met een rubberboot naar een kotter gevaren die weer naar een vrachtschip vaart. Hij moet afdalen naar het ruim van het vrachtschip waar honderden anderen verblijven. Onder onmenselijke omstandigheden varen ze naar het Westen en stranden bij de kust op een zandbank. De bootvluchtelingen worden opgevangen - of opgesloten - in een kamp maar de jongeman kan ontsnappen.

Deel 2 begint in een rustig dorp waar ineens dingen veranderen: er wordt uit de moestuin gestolen, er liggen mensen in bushokjes en portieken te slapen. De inwoners zien steeds meer vreemdelingen door hun vertrouwde straten lopen die ze niet kunnen verstaan. Hoewel ze niet echt iets doen, maakt hun massaliteit de inwoners wel bang maar de burgemeester doet in navolging van de overheid niets en wacht af. Er komen er echter meer en meer en al gauw is de situatie onhoudbaar: de vluchtelingen nemen parken in, stoken vuurtjes, bouwen daar huisjes, gaan voortdurend langs de huizen om eten te vragen, nemen wat ze zien liggen en staan, bewerken de velden en trekken ook in leegstaande huizen van mensen die bijvoorbeeld op vakantie zijn. De gemeente stuurt dan een politieagent en een notabele, de vluchtelingen glimlachen en bieden thee aan en verder gebeurt er niets. De media melden dat er meer en meer vluchtelingen arriveren aan de kusten en de wegen zijn onbegaanbaar. Alle diensten vallen stil en winkels raken leger en leger. De elektriciteit valt steeds vaker uit. Regeringen proberen in te grijpen: het leger wordt ingezet, er worden mijnen gelegd, bruggen worden opgeblazen. Dit veroorzaakt vele gewonden en doden maar lost het probleem niet op.

In het dorp probeert men in eerste instantie te beschermen wat men heeft. Men richt bijvoorbeeld een burgerpatrouille op. Steeds meer mensen zien echter dat ze niets voorstellen tegenover de vele vele vluchtelingen (40.000 tegenover 100.000). Bovendien hebben ze honger en daar valt niets anders tegen te doen dan eten (p. 76). Sommige inwoners besluiten samen te werken met de vluchtelingen: ze gaan bij elkaar wonen, staan hun huis af of laten ze in een schuur wonen. Ook delen ze eten en drinken en de vluchtelingen doen mee aan de patrouilles en delen kruiden als medicijn. De jongeren en kinderen worden vrienden of krijgen relaties. Anderen houden vast aan wat ze hebben. Ze laten hun huis omheinen en stellen bewakers aan. Een inwoner verhuist met zijn gezin naar het centrum, waar een burgerpatrouille de vluchtelingen opgeruimd en weggejaagd heeft en de oorspronkelijke bewoners toegang krijgen met een pasje. Aan het einde van deel 2 lijkt het erop dat deze patrouilles het gehele dorp doortrekken om 'de buurt te zuiveren' (p. 147).

Het laatste deel wordt weer door de jongeman uit deel 1 verteld. Hij zwerft door het land zonder schoenen en komt langzaam vooruit. Soms maakt hij deel uit van een groep, soms is hij alleen. Op een gegeven moment trekt hij in een schuur in een dorp, maar na een paar maanden ziet uit een ander dorp rookwolken opstijgen. De mensen uit dat dorp zijn op de vlucht en zijn schuur wordt ook in de brand gestoken, waardoor hij ook weer moet vertrekken.

Personages

De vluchtelingen

De vluchtelingen worden in het boek afgeschilderd als een anonieme massa, zij krijgen geen eigen gezicht of stem, ook al kijk je in deel 1 en 3 mee met een van hen. Hij is slechts een naamloos voorbeeld van vele anderen. De enige die wel een naam krijgt, is Sandor: hij is professor en leert snel de taal, waardoor hij met de inwoners kan praten en kan dienen als tolk en bemiddelaar.

De dorpelingen

De dorpelingen krijgen wel een naam maar geen karakter. Zij zijn typetjes. Schijvers en zijn vrouw staan symbool voor de oude mensen die alles uiteindelijk alleen maar over zich heen kunnen laten komen en dan uiteindelijk baat hebben bij de zorg van de vluchtelingen. Brackx staat symbool voor een persoon die je in iedere wijk hebt: een mopperaar die alles in de gaten houdt en op geen enkele manier water bij de wijn wil doen. Tim en Sam staan symbool voor jongeren die veel gemakkelijker contact leggen met de vreemdelingen dan hun ouders. Tims ouders staan voor de mensen die het niet eens zijn met wat er gebeurt maar er geen verantwoordelijkheid voor willen nemen. Sofie en haar gezin (o.a. Lucas) en vrienden (Ward en Sigrid) staan symbool voor mensen die zich willen inleven in de vluchtelingen en er samen met hen het beste van willen maken. De burgemeester en zijn medewerkers zijn de afwachtende overheid die veel te laat reageert. Vanoost en Hugo staan voor mensen die alleen aan hun eigen gezin denken. Erik en de man van An staan symbool voor mensen die in eerste instantie van de verslechterde situatie lijken te profiteren maar uiteindelijk degenen zijn die de klappen krijgen. Er is een ondernemer die alleen maar aan zijn zaken denkt en een slaatje uit de nieuwe situatie hoopt te slaan. Walter staat symbool voor de politie die welwillend is maar niets kan beginnen. Vaak is er een 'hij' of 'zij' aan het woord en weet je eigenlijk niet wie dat is.

Quotes

"In tegenstelling tot wat de vrijheid, die er ook voor mij is, zou doen vermoeden ging ik niet waar ik wilde: ik moest me houden aan door anderen afgebakende paden." Bladzijde 7

"De Tour was roemloos ten einde gereden, de ritten door de Pyreneeen waren geschrapt, niemand kon of wou een veilig verloop garanderen, de politie was op andere plaatsen nodig dan bij een sportwedstrijd, over de bergpassen trokken meutes mensen die niet te controleren vielen, ze doken op, maakten een bivak, zetten plots, midden op de dag, hun tocht verder, verdwenen, doken elders weer op, het leger werd ingezet om de wijnvelden te beschermen, toeristen zaten vast in verkeersopstoppingen, in sommige steden verdriedubbelde, vervierdubbelde de bevolking meermaals in een paar weken, sommige aankomstplaatsen werden onbereikbaar, de publiciteitskaravaan kalfde af, om de haverklap moest het parcours worden aangepast, toprenners gaven op, het kostte soms uren om na de aankomst het voorziene hotel te bereiken, omringd door dolenden en daklozen, de slotrit in Parijs werd geannuleerd, de winnaar won een wedstrijd zonder glans." Bladzijde 74

"'Ja,' zei hij, 'een ellende dat is het, voor ons, voor hen, maar voor hen is het gewoon, wij moeten het leren.'" Bladzijde 80

"Met zo'n snelheid werden beslissingen genomen die hen niet aangingen, dit eindje straat was opgegeven. Hier voltrok zich alles met een snelheid die je te voet kon volgen." Bladzijde 117

"Voorbij het volgende huis, dacht ik, voorbij de volgende weg, voorbij de volgende horizon. Als ik niet zo onweerlegbaar wist dat ik leefde, de honger, de begeerte, de pijn in mijn benen, het stof en het licht in mijn ogen en 's nachts het donker en de kou, nam ik er genoegen mee dat ik het allemaal had van horen zeggen." Bladzijde 165

Thematiek

Toekomstproblematiek

Wat gebeurt er met onze westerse samenleving als die wordt overspoeld door vele vele vluchtelingen? Kan onze overheid dat aan? Blijft onze organisatie bestaan? En onze normen en waarden? Dat zijn voorbeelden van vragen waar deze parabel je over laat nadenken. De antwoorden die het verhaal zelf geeft zijn vooral negatief: de vluchteling komt aan in een ander land maar vindt daar geen bestaan maar moet opnieuw vluchten. Ook de inwoners van dat land lijken op de vlucht te moeten slaan voor het geweld dat ontstaat. De vraag is wat jij zou doen: met welke type mens kun je je identificeren?

Motieven

Liefde en vriendschap

Liefde en vriendschap lijken er niet goed vanaf te komen in dit verhaal hoewel er hoopvolle uitzonderingen zijn. De vluchtende jongeman vindt genegenheid bij een prostituee maar verhandelt haar als hij dat nodig acht. Sam krijgt een relatie met een van de vluchtelingen maar als zij zwanger is, houdt zijn vader de boot af. De vluchtelingen zoeken elkaar op maar vooral omdat ze alleen nergens zijn. Dat geldt ook voor de inwoners: zij gaan samenwonen omdat dat noodzakelijk is maar het lukt ze wel. En de vluchtelingen die bij Schijvers intrekken, zorgen ook voor het oudere echtpaar. Vanoost moet niets van de vluchtelingen hebben maar zijn vrouw ziet ineens wel een heel andere echtgenoot, iemand die van zijn gezin houdt en alles doet om dat te beschermen.

Overeenkomsten en verschillen

De verschillen tussen de vluchtelingen en de inwoners lijken duidelijk maar zijn ook verrassend: 'De inwoners kon je er gemakkelijk uithalen, met hun degelijke pakken, hun modekleuren, hun doel voor ogen, ze wisten welke straten ze wilden inslaan, welke deuren ze wilden binnengaan, maar hun gezichten waren vertwijfeld, hun wegen overhoop gehaald, ze ergerden zich aan de vreemdelingen, aan de autoriteiten, aan de hitte, aan alles wat niet draaide zoals het moest. De vreemdelingen liepen er vredig bij, ze wisten dat ze zochten, dat ze zouden vinden en dat ze het zouden krijgen, ze zagen met hun eigen ogen dat het allemaal aanwezig was, ... (p. 77) De inwoners hebben meer dan de vluchtelingen maar ze zijn vergeten ervoor te vechten en lijken zelfs ontevredener. Er zijn ook overeenkomsten: iedereen wil onderdak en eten. Uiteindelijk verbindt dat. Omdat er niet duidelijk is waarom en waarvandaan de mensen vluchten, speelt ook geloof geen rol als iets wat zou kunnen verschillen van de inwoners. Daarnaast ontstaat er een tegenstelling binnen de inwoners zelf (zie hiervoor het decor, de personages en de samenvatting).

Teken

Bij de in de ik-persoon vertellende jongeman speelt 'het teken' een grote rol. In het begin maakt hij onbewust een teken dat voor criminelen iets bekends is en waardoor hij door een auto wordt opgepikt. In het park ontmoet hij waarschijnlijk een mensensmokkelaar die denkt dat hij een teken ziet en bij de houtzagerij, denkt iemand ook dat hij een teken maakt. Ook de winkelier weet dat hij het teken kent. Ik vind dit vage teken dat hij steeds onbewust lijkt te maken en waar anderen zoveel betekenis aan geven, symbool staan voor de vage wereld waarin je terechtkomt als je vlucht en afhankelijk bent van bijvoorbeeld mensensmokkelaars. Je weet niet waar je aan toe bent, wie je kan vertrouwen, wat er van je verwacht wordt. Alles kan iets of niets zijn.

Ramp

In het boek worden verschillende beelden gebruikt om uit te drukken hoe grootschalig het probleem van de vluchtelingen is. Brackx vergelijkt ze met een plaag van coloradokevers die je tenminste nog fijn kon knijpen. De burgemeester vergelijkt het probleem met een vulkaanuitbarsting: 'Niemand noemt een vulkaanuitbarsting een probleem als de lava huizenhoog donderend en schroeiend zijn weg zoekt door het plots wakker geschudde dorp. [...] Het probleem doet zich voor wanneer de uitbarsting verwacht wordt.' (p. 62) Ik moest hierbij ook aan Wilders 'tsunami' denken die bijna al gemeengoed geworden is. Ondanks de omvang van het probleem/de ramp wordt er echter niet gereageerd. De gemeente wacht af omdat de overheid afwacht en uiteindelijk worden de burgers aan hun lot overgelaten.

Motto

Het boek bestaat uit drie delen die alle drie een eigen motto hebben.

Deel 1:

Als het volk geen brood heeft, laat het dan koek eten.

(Marie-Antoinette)

Dit is een cynische uitspraak van de Franse koningin tijdens de Franse Revolutie voorafgaand aan deel waarin een jongen in de ik-persoon over zijn vlucht vertelt en het duidelijk wordt hoe weinig mensen zoals hij nog hebben.

 

Deel 2:

In mijn land wil eenieder tarwebrood eten.

Geen wil tarwe zaaien.

(Paul van Ostaijen)

Van Ostaijen is een Vlaamse auteur. Dit motto gaat vooraf aan het deel waarin de Europeanen gevolgd worden. Voor mij gaat het motto over wel iets willen hebben maar er geen moeite voor willen doen. Dat slaat in dit deel op de Europeanen die vergeten zijn hoe goed alles geregeld is in hun land en verbaasd zijn over alle moeite die de vluchtelingen willen doen.

Deel 3:

Molenstenen moeten malen; als het maalgoed op is

beginnen zij elkaar te slijpen, onverbiddelijk.

(Lars Gustafsson)

Gustafsson is een Zweedse schrijver en zijn motto slaat op het einde van het verhaal waarin beide bevolkingsgroepen - de autochtonen en de allochtonen - elkaar aanvallen.

Opdracht

Er is geen opdracht.

Titelverklaring

Met 'De ontelbaren' worden de stromen vluchtelingen bedoeld die het Westen overspoelen. Zij komen niet alleen met velen maar ze krijgen ook geen eigen gezicht.

Structuur & perspectief

De roman bestaat uit drie ongelijke delen die weer zijn onderverdeeld in genummerde hoofdstukken. De delen verspringen chronologisch van scene naar scene.

Deel 1 wordt in de ik-persoon verteld door een jongeman die op de vlucht geslagen is. Hij maakt bizarre dingen mee, vooral de bootreis bleef in mijn hoofd zitten, en die komen door het ik-perspectief goed binnen. In deel 2 kijk je mee met enkele inwoners van een waarschijnlijk Belgische gemeenschap maar er is sprake van een alwetende verteller die ook algemene uitspraken doet, bijvoorbeeld 'In een maand tijd waren alle diensten vastgelopen. [...] Het plein krioelde van de mensen, er stonden nog maar weinig auto's.' (p. 77) In deel 3 pakt de ik-verteller zijn verhaal weer op.

Decor

In deel 1 komt de jongeman aan in een havenstad van waaruit hij zich laat inladen op een schip dat hem naar het Westen vervoert. Hij komt aan op een strand en loopt verder naar een land dat erg op Belgie lijkt en dat het decor wordt van deel 2. Er worden in de loop van het verhaal ook andere Europese (hoofd)steden genoemd. In deel 2 ontstaat er in het dorp een tegenstelling tussen het stedelijke deel of het centrum en het meer landelijke deel. In het landelijke deel probeert men steeds meer samen te leven met de vluchtelingen omdat er niets anders op zit. Mensen trekken bij elkaar in en helpen elkaar. In het centrum besluit men echter om alle vluchteling op te ruimen en weg te jagen.

De tijd is het heden maar er is geen sprake van internet of mobieltjes. De vertelde tijd in deel 1 is denk ik enkele dagen. Die in deel 3 is een paar maanden. Omdat deel 3 volgens mij gelijk loopt met deel 2 maar alleen vanuit een ander perspectief verteld wordt, denk ik dat de vertelde tijd ook enkele maanden is.

Stijl

'

Elvis Peeters hanteert een gedreven stijl met veel korte zinnen. Mede door de scenische opbouw handhaaft hij daarmee een hoog verteltempo. Zijn stijl verraadt een grote ontvankelijkheid voor zintuiglijke indrukken, voor stank en lawaai (zie de beschrijving van de overtocht per boot!), voor pijn en natuurgeweld. Met zijn korte zinnen bewerkt hij ook een grote precisie. Eén voorbeeld om die verschillende elementen te illustreren, een passage over de doofstomme vrouw die haar paspoort zoekt: 'Ik rook het zweet dat smolt in haar kleren. Ik legde mijn hand op haar knie, op de zoom van haar rok. Ze stond op, haar rok kleefde aan haar billen. Ze liep naar de tafel, ze trok de lade onder de tafel open. Achter in de lade lagen papieren, ze nam haar paspoort eruit. Ik las haar naam, haar geboortedatum. Zo oud was ze dus, zo jong. De foto gaf haar redelijk goed weer. Ze nam een stoel, liep naar de deur, ging op de stoel staan, wrikte aan de lijst. Ze gaf me het geld' (p. 32).

Afzonderlijke vermelding verdienen de zeer plastische beelden die soms scherp contrasteren met de onderkoelde, vaak staccato-achtige stijl. Drie voorbeelden. De typering van doordringende kou: 'De zon weigerde halsstarrig meer te geven dan licht' (p. 11-12). De omschrijving van de bliksem bij zwaar onweer: 'de bliksem, een brandende tak die met sissende vingers over de stad schoot' (p. 169). Een detail van de afschuwelijke moordpartij bij het 'ontluizen' van een stadswijk: 'Door de deur naar de bijkeuken stak het blad van een bijl waaraan haren kleefden en bloed. Het werd teruggetrokken, de haren bleven steken tussen de splinters' (p. 147). Het is maar een vrij willekeurige greep uit een rijk stilistisch arsenaal.' (Kraan 2020)

Slotzin

We vertrokken. Een voor een, in kleine groepjes, in alle richtingen.

Bijzonderheden

Elvis Peeters is het pseudoniem van Jos Verlooy en zijn vrouw Nicole van Bael.

In 2015 is dit boek verfilm als 'Brak' (Fallow).

In 2016 is dit boek genomineerd voor de Libris Literatuur Prijs.

Beoordeling

'De ontelbaren' stond al lang op mijn leeslijst maar vanwege de sombere sfeer in Peeters' andere boeken verschoof het steeds weer een plekje naar beneden. Somber is dit boek ook maar ik vind het heel indrukwekkend geschreven. Ik heb meestal de behoefte om me op de een of andere manier met de verteller of een ander personage te identificeren maar dat lukte in dit boek niet. Toch raakt het verhaal je en is het erg meeslepend en voor mij zelfs beangstigend. Ook qua formaat en actualiteit vind ik het een aanrader voor scholieren. Omdat het ook gaat over de reis zou je het samen kunnen lezen met 'De weg naar het noorden' van Naima El Bezaz of Rodaan Galidi's 'Hoe ik talent voor het leven kreeg'. Deze boeken hebben echter niets van het dystopische van 'De ontelbaren'.

Recensies

"De ontelbaren heeft de allure van een allegorische roman, die duidelijk maakt dat bij het uitblijven van een erkenning van het probleem zullen de gevolgen onvoorspelbaar en onvoorstelbaar zullen zijn. Engagement en existentiële vervreemding komen hier samen tot een eigentijds, knap geschreven verhaal dat de lezer op een frappante manier confronteert met zijn eigen bestaan." http://www.letterenfonds....ontelbaren

"‘Elk woord is er een te veel gevraagd.’ Deze versregel uit Wat overblijft is het verlangen is typerend voor het oeuvre van de veelzijdige Vlaamse schrijver Elvis Peeters. Ook in zijn nieuwe roman De ontelbaren weert Peeters alle barok uit de taal, die net als de rest van het boek krachtig en gebald is. De ontelbaren is een hoogtepunt in Peeters' unieke oeuvre." https://www.dbnl.org/teks...1_0142.php

Bronnen

Reyer Kraan - De ontelbaren

https://uittrekselbank-nb...ail/295005