Feitelijke gegevens

• 1e druk, 2012
• 208 pagina's
• Uitgeverij: Nijgh & Van Ditmar

Flaptekst

Eerste zin

Voor zijn reis heeft Samarendra Ambani samen met zijn vriendin een nieuwe koffer gekocht. Een grijze rolkoffer. Omdat Samarendra’s vriendin bang was dat hij zijn koffer op de bagageband niet zou herkennen bond ze een lichtgroen haarlint om het handvat.

Samenvatting

Deel 1

Het verhaal begint met een passage van de hoofdfiguur Samarendra Ambani, een jonge Zwitserse architect die door zijn vriendin Nina naar het vliegveld wordt gebracht. Ze heeft een koffer voor hem gekocht en hij moet naar Bagdad omdat hij genomineerd is als mogelijke winnaar van een architectuurwedstrijd een nieuwe opera in Bagdad te bouwen. De opdrachtgever is ene mijnheer Hamid Shakir Mahmoud. 

Samarendra is Zwitsers staatsburger, hoewel zijn vader een Indiase nationaliteit had. Hij was een mislukte uitvinder en is bij een val tijdens een bergwandeling om het leven gekomen. Samarendra heeft ook een vijf jaar jonger zusje (Aida) dat aan een progressieve spierziekte lijdt. Hij verzorgt haar goed, gaat zelfs met haar onder de douche om haar te verzorgen. Zijn grote doel is haar naar Amerika te laten gaan, als hij voldoende geld heeft verdiend. Ze kan daar misschien wel genezen. Aida is op dat moment adolescent (deelt de verteller mee) en dat houdt in dat architect Samarendra ook nog jong is: een middentwintiger.

Nina is Samarendra’s eerste echte grote liefde: ze is werkelijk perfect, ze heeft alleen een snorretje. Ze geeft hem een opschrijfboekje waarin hij aantekeningen van de reis kan maken. Samarendra vliegt op een andere luchthaven dan Bagdad, want dat zou veiliger voor hem zijn. Maar vanaf het begin gaat het eigenlijk mis: vgl.

- De bewakers veranderen steeds: hij weet niet meer wie hij kan vertrouwen.
- Het internet in zijn 'safe house' doet het niet. 
- Zijn kamer is smerig: er zitten hagedissen onder de wastafel. 
- Het eten is smerig.
- Uit zijn nieuwe koffer blijken zijn kleren gestolen te zijn en verruild voor armoedige kledingstukken. 
- Mijnheer Hamid Shakir Mahmoud ontvangt hem helemaal niet; later ziet hij op de televisie dat die bij een aanslag om het leven is gekomen.

Erg veilig voelt Samarendra zich dus niet en hij wil op een zeker moment naar de Zwitserse ambassade. Maar de taxichauffeur brengt hem naar een militair checkpoint en omdat hij zijn paspoort niet kan tonen, wordt hij aangehouden. Hij probeert een officier nog zijn laptop en een geldbedrag aan te bieden, maar de man vat het op als een belediging/poging tot corruptie en slaat met één klap zijn neus in tweeën. Daarna komen er acht gemaskerde mannen binnen en die beginnen op hem te urineren. De schaamte is compleet. 

Het eten is slecht, hij krijgt diarree en hij ligt naakt in zijn cel, totdat hij door leden van het Rode Kruis wordt gered. Ze vragen of de Irakezen hem goed behandeld hebben, terwijl hij er werkelijk niet meer uitziet. Maar hij ontspringt gelukkig de dans. Er is in Irak niemand geweest die iets van het operagebouw afwist. Is hij erin geluisd? De andere genomineerde architect weet namelijk van niets. Nina geeft een welkomstfeestje voor vrienden. Maar het zijn alleen maar haar kennissen die komen, zijn eigen kennissen laten hem in de steek of hebben een smoes. Aan het einde van het feestje vraagt Samarendra of Nina hem een dienst wil bewijzen: ze moet namelijk over hem heen plassen. Nina vindt het wel raar, maar ze doet het toch en Samarendra krijgt er voldoening door. Nina heeft bovendien haar snorretje laten weghalen. Het is nu helemaal de perfecte vrouw.

Deel 2

Samarendra probeert over zijn slechte ervaring in Irak heen te komen door er niet veel over te praten. Het architectenbureau dat hij met zijn partner Dave runt, krijgt een eervolle opdracht vanuit Dubai. Ze mogen een bibliotheek bouwen waarin van elk boek ter wereld één exemplaar wordt opgenomen, maar onder de bibliotheek wordt er tegelijkertijd net zo grote bunker gebouwd. Hij mag contractueel niet over de bunker praten. De eerste keer (januari 2010) gaan Dave en Sam samen naar land, maken afspraken, maar krijgen toch ook nu weer de directe opdrachtgevers niet te zien. Maar aan het einde van hun trip wordt er uit hun hotel een brancard gereden waarop een lijk ligt. De boodschap is dat de man aan een massage is overleden. Ze gaan terug naar Zwitserland om de plannen uit te werken. In de tussentijd ziet Samarendra in Zwitserland een Brit, John Brady, die vraagt of hij in Dubai informatie wil verzamelen. Samarendra trapt er in: hij ziet namelijk nergens kwaad in. Een maand later gaat hij weer naar Dubai. Dave gaat deze keer niet mee, want zijn vrouw is hoogzwanger. Nina vindt het helemaal niet leuk dat hij weer weggaat. Opnieuw gaat het niet zoals het moet gaan, vgl.:

- De gastvrouw die hij ontmoet (Rose) is niet dezelfde als de gastvrouw van de eerste keer. 
- In zijn appartement zitten allemaal minikakkerlakken, die niemand wil weghalen voor hem.
- De schoonmaakster is eigenlijk een masseuse, die hem seksueel wil verwennen, maar Samarendra is een man die trouw is aan zijn partner. Ze vindt dat niet leuk.
- Hij ziet weer niemand die van de 'bunker' op de hoogte is.

Rose nodigt hem uit met een aantal andere expats aan om een avondje te komen pokeren. Hij moet dan wel zijn eigen drank meenemen. Hij koopt illegaal drank, gaat pokeren en enigszins aangeschoten met een aantal flessen alcohol in zijn auto, raakt hij betrokken bij een aanrijding. De politie is snel gewaarschuwd en hij wordt natuurlijk weer opgepakt. Opnieuw heeft hij weinig geleerd, want hij biedt opnieuw geld aan om de politie om te kopen. Hij komt weer in een cel terecht en hij weet werkelijk niet waarvan hij beschuldigd wordt. Maar dan blijkt dat de man die in januari in zijn hotel dood werd weggereden door de Israëlische veiligheidsdienst, de Mossad, was vermoord. Het is de Hamasleider Mahmoud al Mabhouh. Dat is ook in de werkelijkheid gebeurd en men verdenkt Samarendra ervan de 28^e man in het complot te zijn, de man die in de wereld van de spionage de bijnaam heeft van 'de man zonder ziekte.' De Zwitserse ambassade kan niet zoveel voor hem doen, behalve hem wc-papier en een televisie te verstrekken. Zijn Egyptische advocaat lijkt ook in het complot te zitten dat rondom hem gesmeed is. Hij wordt ter dood veroordeeld en dat gebeurt later ook in hoger beroep. Zijn moeder, Aida en Nina komen afscheid nemen. Nina en hij hadden net besloten om aan een kind te gaan werken. Daarom vraagt ze hem of hij het erg zou vinden als ze een kind met een ander zou krijgen. Grootmoedig en fatsoenlijk als Samarendra is, vindt hij dat goed. Het is wel frappant dat zijn moeder met het zwakke dochtertje achterblijft en dat haar zeer gezonde zoon (immers, de man zonder ziekte) al vroeg sterft. Het einde van de roman is dat Samarendra in 'dead mans jail' zit en nog heel fatsoenlijk tegenover zijn bewakers doet.

Personages

Samarendra Ambani

Samarendra Ambani is een jonge architect die Zwitsers is. Zijn vader is een man uit India, die niet erg succesvol is geweest in zijn leven als uitvinder. Samarendra lijkt succesvoller te zijn: hij is de mogelijke winnaar van het ontwerp van het operagebouw in Bagdad. Maar argeloos als hij is, wordt hij het slachtoffer van een tegen hem beraamd complot. Hij komt in een cel terecht, denkt dat hij zich met geld kan vrijkopen en krijgt het lid op zijn neus. Letterlijk ook, want de officier die hem aanklaagt slaat hem een gebroken neus. De bewakers vernederen hem nog meer door op hem te pissen (denk aan Amerikanen die op de lichamen van Irakezen pissen, volgens de media). Hij verzwakt zienderogen en ligt op de rand van de afgrond wanneer het Rode Kruis hem komt helpen. Thuisgekomen wil hij niet zo veel over Bagdad kwijt, maar hij heeft toch een wat traumatische ervaring overgehouden. Hij wil namelijk dat Nina over hem heen piest. Je zou denken dat Samarendra wat heeft geleerd van zijn ervaring in Bagdad. Hij mag met zijn partner Dave namelijk de bibliotheek van Dubai bouwen. Hij gaat er weer heen, eerst met Dave en dan wordt tijdens zijn verblijf een Hamasleider omgebracht, daarna gaat hij alleen en dan trapt hij door zijn argeloosheid weer in de val. Hij maakt in principe in zijn onschuld dezelfde fouten en wordt weer opgepakt. Deze keer is er geen Rode Kruis om te helpen. Het lijkt erop dat het regime in Dubai een willoos slachtoffer nodig heeft gehad om hun tekort ten opzichte van de daders van de Mossad-aanslag te compenseren. Samarendra blijft een heer in het chaotische “verkeer” en ondergaat lijdzaam het proces, waarin hij in een Kafka-achtige omgeving is geplaatst. Maar omdat het een personaal en dus onbetrouwbaar perspectief is, kan het natuurlijk ook zo zijn dat Sam ons allemaal om de tuin heeft geleid en dus misschien wel een echte spion is geweest.

Nina

Nina wordt in de vertelling beschreven als de perfecte vrouw, die al haar zaakjes voor elkaar heeft. Ze is uiterlijk mooi en intelligent. Het enige wat niet helemaal aan het perfecte beeld van de vrouw voldoet, is haar snorretje, maar ook daarvoor zorgt ze later. Ze scheert het af. Als Sam aan haar na zijn Irakmissie vraagt om op hem te urineren, staat haar dat eerst wel tegen, maar ze doet het toch. Niet een keer, maar uit de suggestie van de verteller kun je opmaken dat het een vast seksritueel bij hen wordt. Ze vindt het vervelend als hij weer weggaat naar Dubai. Ze hebben wel contact en op een zeker moment weet ze wel dat ze kinderen bij Sam wil. Niet meteen, maar over een paar jaar. Als hij in de dodemanscel zit, komt ze afscheid nemen van hem. Ze vraagt of ze kinderen van andere mannen mag nemen. Dat blijft natuurlijk een rare vraag voor de perfecte vrouw. Ze mag van Sam kindjes met andere mannen maken. Als ze dat hoort, wordt ze er eigenlijk boos om.

Quotes

"Snel gaan ze weer in de douche staan. Sam gaat zitten en houdt zich met beide handen aan haar benen vast. Ze plast op hem. Eerst aarzelend, kleine beetjes plas komen eruit, ze durft zich niet te laten gaan, maar de aarzeling verdwijnt snel. Ze kijkt niet naar hem, terwijl ze plast. Ze kijkt naar de muur." Bladzijde 107

"De officier staat op, bukt zich, neemt Sams kin in zijn linkerhand en zonder dat Sam daar rekening mee heeft gehouden, rekening mee heeft kunnen houden, haalt de officier uit en geeft Sam een vuistslag , recht op de neus." Bladzijde 75

"Ze beginnen over hem te urineren. Daarbij hebben ze het met name op zijn gezicht voorzien. Zoals er mannen zijn die op het urinoir op de vlieg in de pot mikken, zo mikken zij op zijn gezicht. Hij is de vlieg." Bladzijde 79

Thematiek

Noodlot

Het is niet eenvoudig om precies de thematiek aan te geven die Arnon Grunberg in zijn nieuwste roman wil aangeven. Aan de ene kant denk je als lezer onwillekeurig terug aan de Kafka-roman “Der Prozess” waarin de hoofdfiguur in steeds slechtere omstandigheden terechtkomt en veroordeeld wordt terwijl hij niet weet waarvoor. Dat proces van vervreemding is terug te vinden in de roman van Grunberg. De Zwitserse architect Samarendra lijkt alles voor elkaar te hebben (veilig land, geordend, bouwkundige die zelf kan scheppen, de perfecte vriendin onder handbereik) en hij krijgt waarschijnlijk een prijs voor een ontwerp van de opera in Bagdad. Dat is een eervolle opdracht en hij laat zich lokken van het veilige Zwitserland naar het onveilige en chaotische Irak van na de omwenteling. Dat kan niet goed gaan en het gaat vanaf het begin ook meteen mis: zijn paspoort is er niet meer, zijn koffer is gestolen, het appartement is smerig. De mensen in Irak vertrouwen hem niet: hij wordt als een spion gezien mede omdat de man die hem heeft uitgenodigd ook als een terrorist wordt gezien. De gewone man (taxichauffeur) brengt hem aan en hij ondergaat respectievelijk mishandeling (de gebroken neus) en vernedering (pissende militairen). Gelukkig redt zijn Zwitserse staatsburgerschap hem nog in die situatie. Had hij maar van deze geschiedenisles geleerd, dan had hij heel gelukkig kunnen worden met zijn bijna perfecte vriendin Nina die zelfs bereid is om aan zijn extreme seksuele wens om door haar “bepist” te worden gehoor geeft. Maar Sam luistert niet goed: hij gaat opnieuw naar een Midden-Oostenland, zij het een land waar meer reinheid heerst en waar hij en zijn partner een eervolle opdracht krijgen een bibliotheek te bouwen. Maar het gaat de machtshebber natuurlijk om de bunker daaronder: een gebouw waarmee ze wellicht duistere bedoelingen hebben. Opnieuw gaat er van alles fout en is veiligheid een relatief begrip. Opnieuw wordt hij aan de politie overgeleverd en de machthebbers hebben een slachtoffer nodig voor de moord op een Hamasleider. Juist zijn eerlijke antwoorden brengen hem opnieuw in het nauw. In een Kafkaiaans aandoend proces wordt hij veroordeeld en terechtgesteld. Dit alles gebeurt ook weer in een bunker. Het zijn namelijk dingen die het daglicht niet kunnen verdragen. Waar in de Irakmissie zijn Zwitsers staatsburgerschap hem nog heeft kunnen redden, in de Dubaimissie kunnen de Zwitsers niet veel meer voor hem doen dan triviale zaken aan te dragen (wc-papier en een plasma-tv waarop alleen sportzenders te zien zijn). Bovendien vindt Sam zich zelf ook wel schuldig aan bepaalde zaken.

Motieven

Liefde

De liefde tussen Sam en Nina lijkt perfect te zijn. Of is het allemaal maar schone schijn?

Schuld (gevoel)

Sam heeft twijfels over in hoeverre hij daadwerkelijk schuld heeft aan de praktijken waarvoor hij gearresteerd is.

Trivia

Voordat Arnon Grunberg dit boek had geschreven had hij een gevaarlijke reis gemaakt van Istanbul naar Bagdad. Hier ontdekte hij dat je niet neutraal kan zijn over de politieke gebeurtenissen in deze landen en er steeds gevaar op de loer ligt. Hier baseerde hij zijn personage Sam op.

Titelverklaring

De titel komt enkele keren letterlijk in de tekst voor. Al direct in het begin staat er: “Meer nog dan zijn Indiase uiterlijk - het wekte weleens verwarring, een keer had een man in een café over het gele gevaar gesproken en daarbij nadrukkelijk Samarendra's kant uitgekeken - was dit de kern van zijn identiteit: het gebrek aan ziekte. Hij had geen rolstoel nodig, geen permanente verzorging, hij kon lopen. Zo was hij eerst het kind geweest, vervolgens de jongen en nu de man zonder ziekte; meer dan wat dan ook was hij gezond, zowel geestelijk als lichamelijk.” (blz. 8)

Dat gebeurt vooral om Samarendra af te zetten tegen zijn ziekelijke, vijf jaar jongere zusje Aida, die een progressieve spierziekte heeft.

Maar in deel II verandert het positieve karakter van die naam in een nadeel. De rechter die hem in Dubai wegens spionage moet veroordelen, noemt hem met die naam in de processtukken, waarbij het een soort schuilnaam blijkt te zijn voor een spion. (blz. 204 en 215)

Structuur & perspectief

De roman wordt verteld in twee delen, die onderverdeeld worden in hoofdstukken. Deel I, dat zou kunnen worden aangeduid met de Irakmissie, heeft een erg lang eerste hoofdstuk van bijna 70 bladzijde, waarna nog 6 korte hoofdstukken (alle zonder titel) volgen. Deel II (de Dubaimissie) is anders van opzet. Hier worden 31 korte, titelloze hoofdstukken gegeven.

Deel I en deel II zijn ongeveer even lang. Afgezien van enkele korte flashbacks in deel I (voornamelijk over de voorgeschiedenis van zijn familie) worden beide delen chronologisch verteld.

Het perspectief is een personale verteller, de architect Samarendra Ambani, die in de o.t.t. zijn avonturen in Irak en Dubai beschrijft. Maar er komst steeds een alwetende verteller mee kijken met Sam. Dat is o.a te zien in de ironie van de beschrijvingen.

Decor

Er worden niet veel data en jaartallen in de roman genoemd.

Deel I speelt zich een jaar af voor deel II. In februari gaat Samarendra naar Irak en hij verblijft er enkele weken. Wanneer hij na zijn gevangenschap terugkomt in Zwitserland gaan er enkele maanden voorbij voordat hij nieuwe plannen maakt. In Deel II gaat hij in januari naar Dubai. Daar wordt op 19 januari de Hamasleider Mahmoud al Mabhouh vermoord door de Israëlische geheime dienst, de Mossad. Dat is in 2010. Dat betekent dat deel I in 2009 plaats heeft gevonden. In deel II keert Sam in februari terug naar Dubai waar hij na ongeveer een week wordt opgepakt. Hij wordt snel veroordeeld en terechtgesteld.

Het decor van de roman speelt zich af in drie landen. In deel I vertrekt Samarendra uit Zwitserland naar Irak. Op een kleine luchthaven landt hij (voor zijn veiligheid) maar hij vertrekt daarna naar Bagdad, waar hij gearresteerd wordt. Wanneer hij na zijn vrijlating terugkomt in Zwitserland, is hij nog niet meteen genezen van zijn drang om grote projecten aan te pakken. In deel II gaat hij twee keer naar Dubai, waar hij als verdachte van de moordaanslag op een Hamasleider wordt veroordeeld.

Stijl

De stijl van deze nieuwe roman is typisch voor Arnon Grunberg. Het meest typerend is de ironie waarmee hij gebeurtenissen beschrijft. Kijk daarvoor onder het kopje ”quotes”. Enkele andere voorbeelden.

“Een keer per week rookte ze een sigaret had ze hem verteld, en nadat hij haar gezoend had in die steeg in Rome rookten ze samen een sigaret, hoewel hij roken eigenlijk smerig vond. Was dat niet liefde? Dat alles wat smerig was lekker werd, dat alles wat onheilig was geweest, heilig was.“ (blz. 16)

“En Nina was ook zeer hygiënisch. Voor ze zijn geslachtsdeel in haar mond nam, veegde ze het af met een vochtig billendoekje, dezelfde billendoekjes die de familie Ambani gebruikte om Aida mee schoon te maken." (blz. 17)

“Nina houdt van kunst en gelooft in matiging: niet te veel van dit, niet te veel van dat. Daarom houdt ze ook niet van politiek. Tijdens het vrijen schreeuwt Nina wel. Sam vermoedt dat dat komt omdat ze in een damesblad heeft gelezen dat je dat moet doen. En aangezien ze verder nooit schreeuwt, ook niet als ze boos is, vindt hij dat niet erg. Alleen als hij weet dat haar huisgenoten thuis zijn, legt hij liefdevol een hand op haar mond." (blz. 17)

Slotzin

Als de bewakers thuiskomen en hun vrouwen vragen: "Hoe ging het?", dan zullen ze antwoorden: "Prima. De gevangene heeft meegewerkt. Een sympathieke man!"

Beoordeling

“De man zonder ziekte” is een compact geschreven roman over vervreemding, (schijn)veiligheid en waarheid. Deze keer heeft Grunberg geen dikke roman nodig om zijn boodschap over te brengen, zoals in Tirza, Onze Oom, de Joodse Messias. In een heel heldere roman die dieper graaft dan je op het eerste gezicht zou vermoeden, leidt de schrijver je van de schone oppervlakte (operagebouw en bibliotheek resp. de zetel van de muziek en de literatuur) naar de donkere krochten van de onderwereld (de cel en de bunkers). De boodschap van de auteur dat het leven niet zo mooi is als die op het eerste gezicht lijkt.

De avonturen van Samarendra zijn leuk om te lezen, wat door de ironische maar deze keer kraakheldere stijl van de auteur komt. Je krijgt niet eens medelijden met de man die tot twee keer toe in de val van de chaos van de wereld om hem heen valt. Eigen schuld, dikke bult. Had je maar in Zwitserland moeten blijven, denk je dan als lezer.

Niettemin, een lekker (goed te lezen) nummer voor je literatuurlijst. Amusementswaarde voor havo en vwo-scholieren: goed. Niet te dik ook: hier toont zich de meester in de beperking.

Literaire waardering: drie punten.

Recensies

"Wanneer kan ik de volgende Grunberg lezen! Heerlijk verslavend." http://www.8weekly.nl/art...-slak.html

"In zijn nieuwe roman leidt Grunberg zijn lezer met vaste hand naar de onvermijdelijke afloop. De man zonder ziekte is een politieke allegorie waarin hij korte metten maakt met de Westere naïviteit." http://maartendessing.blo...iekte.html

"Dit boek wordt allerwegen bejubeld, en dat lijkt me terecht." http://marc-las.blogspot....iekte.html

"Exemplarische roman van haast aforistische helderheid, die humanistische clichés genadeloos blootlegt." http://www.trouw.nl/tr/nl...uren.dhtml

"Toch is Grunberg's boek voor Nederlandse begrippen een alleraardigst boek, waar ironie, spanning, vervreemding en een beetje leedvermaak voor een grijns op je gezicht zorgt." http://www.volkskrant.nl/...iekte.html

"Spel met schijn en werkelijkheid brengt ons uiteindelijk naar een ontluisterende ontknoping in nieuwe roman van Arnon Grunberg." http://www.twenteuitdekun...ini-bagdad

"De kwestie is intussen allang niet meer of Grunberg grote en mooie literatuur schrijft maar hoe diep en pijnlijk hij in onze humanistische gemeenplaatsen boort." http://www.nrclux.nl/de-m...rokeninnrc