Euthanasie

Over de wetgeving vóór de nieuwe wet over euthanasie.

Zoals er eigenlijk eerder vermeld werd, waren er voor 2001 alleen enkele wetten die dokters of andere personen verboden om euthanasie te plegen en dus toe te passen. [ CITATION RMU13 l 1043 ]

Over de nieuwe ingevoerde euthanasiewet

Een belangrijke en dus zeer positieve verandering in de wet over de euthanasie tussen het verleden en het heden is toch wel de verandering van de strafuitsluiting. Deze is zeer gunstig voor patiënt maar degelijk ook voor de arts. Als een arts zich dus wel aan de wet houdt, dus aan de regels zoals die in de wet omschreven zijn is hij dus niet meer langer strafbaar om euthanasie toe te passen. De patiënt mag dus zelf bepalen in welke situatie hij euthanasie wenst.

Er is wel een wilsverklaring nodig die vastlegt dat de patiënt niet verder meer wil leven. Er is ook een schriftelijke wilsverklaring nodig, die verklaring is alleen gebruikelijk wanner de patiënt geen mondeling verzoek om euthanasie uit te voeren zou kunnen doen en of willen doen

Er is in de wet ook een onafhankelijke regionale toetsingscommissie opgenomen. Deze commissie zal moeten beslissen of de arts ethisch verantwoord en goed genoeg is en dus volgens de regels heeft gehandeld. Als dat inderdaad het geval is, gaat hij uiteindelijk vrijuit. In gevallen van twijfel wordt er een soort intern onderzoek ingesteld naar het handelen van de desbetreffende arts tijdens het toepassen van euthanasie. De zaak wordt in dit geval ook doorverbonden met het Openbaar Ministerie in Nederland [ CITATION RMU13 l 1043 ]

Theologische visie

In Nederland, maar eigenlijk overal ter wereld, komen heel veel denkbeelden voor over het ethische vraagstuk euthanasie. Zo’n bepaald denkbeeld ontstaat deels door opvoeding, daarin wordt de beschouwing en de visie van het leven gemaakt. Ook ontstaat de kijk op deze kwestie deels door politieke overtuiging. Dan de laatste en tevens laatste visie die een grote invloed heeft op het totale denkbeeld is de geloofsovertuiging van de persoon, of te wel de religie.

Christendom

In een van de bekendste geloven zijn er verschillende stromingen te onderscheiden en dus ook verschillende denkwijzen te vinden. Euthanasie is een moeilijk onderwerp binnen het christendom en dus ook een onderwerp waar veel verdeelde meningen over bestaan. De Protestantse stroming is sinds circa 1970 steeds meer acceptabel tegenover euthanasie. Maar de katholieke kerk, van de Paus en dus een beetje het algemene beeld van het christendom, is nog steeds heel erg afkeurend tegenover deze ethische kwestie. Binnen de katholieke stroming is ook veel discussie, hoewel de vorige paus afkeurend was tegenover tegen deze discussie kon er nu misschien verandering plaatsvinden met een innovatievere paus Fransiscus.

Een argument tegen de goedkeuring van euthanasie binnen het christendom is te herleiden naar zo’n beetje de algemene normen en waarden. De zesde regel van de ‘Tien Geboden’ speelt een zeer belangrijke rol: ‘Gij zult niet doden’. Een christen mag en zal nooit iemand mogen doden. Niet onnatuurlijk maar ook niet natuurlijk. Volgens de ‘Tien Geboden’ mag een mens dus ook geen hulp verlenen aan wat dan ook dat te maken heeft met het beëindigen. God is degene die het leven gegeven heeft en zal dus ook de enige zijn die in mag grijpen in het leven. Buiten dat leren de christenen hun les uit de historie. Jezus Christus van Nazareth uit Betlehem liep immers ook niet weg voor het lijden toen hij aan het kruis genageld was. Niemand mag het lijden matigen. christenen die van mening zijn dat het lijdende proces niet korter gemaakt mag worden, omdat Jezus toch ook niet wegliep voor het lijden aan het heilige kruis. Hij heeft uiteindelijk schandelijk geleden voor zijn volk.

Toch zijn er ook sterke argumenten tegen de interpretatie van de Geboden. Er staat immers in de Hebreeuwse bijbel: ‘’Gij zult niet … doodslaan.’’ Waarin het pauzeteken ruimt geeft om na te denken over de waarde van het leven en over wat je dus niet mag. Het woord doodslaan schept ook veel tegenstrijdigheid met de westerse Bijbel. Met het woord doodslaan wordt ook meteen een link gelegd met het moorden op zich. Euthanasie wordt door velen niet geïnterpreteerd als moorden maar als een uitweg voor mensen. [ CITATION ikl12 l 1043 ]

Islam

In de islam zijn geen soort van algemene regels. Dus er is voor iedereen binnen de islam om heel erg verschillend over te denken en dus zijn er heel veel verschillende beschouwing over de geneeskundige visie. De meeste moslims vinden dat als mensen kunstmatig in leven worden gehouden, dus dat ze zonder de kunde van de technologie van 21ste eeuw niet meer zouden kunnen leven, aanspraak mogen maken op euthanasie. Zij vinden het stopzetten van therapie dus niet ethisch onverantwoord. Het is weer een moeilijk te interpreteren begrip voor moslims. Zo vinden liberale moslims het geen probleem maar vindt de orthodoxe moslim het totaal niet acceptabel.  [ CITATION ikl12 l 1043 ]

Boeddhisme

Voor boeddhisten is traditie veel belangrijker dan bepaalde wetten die op papier zijn gezet, die zijn er ook niet precies binnen het boeddhisme. Daarom is euthanasie alweer, net zoals tot nu toe ook al in de islam en het christendom, een grijs gebied. Toch staan boeddhisten hier wel blanco in, zij zien amper een reden om het toestaan van euthanasie te berispen. Er is binnen het boeddhisme geen echt oordeel over dit subject. De persoon zelf is aansprakelijk voor zijn daden en zijn leven en het leven wat hij nu dus leeft kan dus gevolgen hebben voor zijn volgende levens maar dat is zijn eigen keuze.

Het respect voor leven is het aller belangrijke kopstuk in het boeddhisme. Het doden van een kakkerlak, het doden van een mens maar zelfs verspilling van een stukje papier is een doodzonde in het boeddhisme. Maar toch is de mens zelf uiteindelijk de eindverantwoordelijke voor zijn daden. De mens mag dus ook zelf kiezen of hij wel of geen euthanasie pleegt. 

Volgens de boeddhisten horen pijn en lijden bij het leven, maar het is aan ieder individu zelf om te bepalen waar zijn grens is om het te aanvaarden. Een mens hoeft immers niet iedere vorm van pijn en lijden te accepteren. De boeddhisten vinden dat ze verlossing mogen zoeken van het lijden. Boeddhisten vinden dit aanvaardbaar omdat ze mensen niet snel ergens voor veroordelen. Iedereen maakt zijn eigen keuzes en heeft het recht om zijn eigen keuze te maken. Of dat goed is of niet, dat mag de persoon zelf uitzoeken maar het zal altijd je eigen keuze zijn geweest. Boeddhisten geloven dat er een soort balans is in het leven gevormd door het begrip ‘’karma’’. Daarom geloven zij ook dat alles wat in het leven gebeurt reden heeft, de reden om de balans van karma weer te herstellen. [ CITATION ikl12 l 1043 ]

Politieke visie

PvdA

De Partij van de Arbeid staat redelijk neutraal in de euthanasie discussie. Van de ene kant zijn zij van mening dat iedere vorm van leven beschermd moet worden en gewaardeerd. Van de andere kant zijn zij van mening dat de wens van mensen gerespecteerd moet worden, zelf als die wens euthanasie is, moet er naar geluisterd worden en moet die wens gerespecteerd worden. Als er een bepaalde wetgeving gaat komen, moeten beiden meningen daarin verwerkt worden. Hoe moeilijk dat ook zal zijn.

Er is de afgelopen jaren heel erg veel in deze discussie veranderd. Er zijn wetten veranderd en bijgeschreven. Er is een hele procedure gekomen voor euthanasie en een arts moet het ook melden. Dan is hij niet strafbaar. De arts is strafbaar als hij zich niet aan de procedures houdt. De arts moet het dus schriftelijk vastleggen en kan dan niet vervolgd worden. De PVDA vindt het open kaart spelen voor artsen van zeer groot belang en eist nog steeds meer transparantie.

De PVDA aan stimuleert ontwikkeling om de pijn beter te bestrijden en is er ook een voorstander van. De PVDA is tevreden met de ontwikkelingen op dit gebied. [CITATION pvd14 l 1043 ]

VVD

De VVD is vrij liberalistisch wat euthanasie betreft. Zij hebben een paar speerpunten in hun campagne voor euthanasie:

• Het leven beschermen
• Geen verdere vervolging van betrokkenen
• Zorgvuldig zijn
• Transparantie

Zij vinden dat leven ten alle tijden beschermt moet worden. Men moet voorzichtig te werk gaan bij het beëindigen van leven. Daarom moet er veel transparantie zijn en een duidelijke procedure en wetgeving.

Ook vinden zij dat als er voor de dementie aangegeven is dat de persoon in kwestie dan moet euthanasie mogelijk zijn. Zij vertrouwen op de arts dat die ook kan bepalen of de persoon in kwestie in zijn recht staat. Ook vertrouwen zij op de transparantie en eerlijkheid van de arts, maar ook op de goede ethische verantwoording. [CITATION vvd14 l 1043 ]

CDA

Volgens het CDA is euthanasie uiteindelijk onontkoombaar. Het is onmenselijk om mensen te laten lijden als er een oplossing is waar zij zelf mee instemmen. Volgens hen moet de arts met als zijn medische kennis proberen om het leven en te redden en als dat niet mogelijk is om draaglijk te maken. Maar het het lijden moet met alle mogelijkheden voorkomen worden, indien mogelijk. Ook het CDA vindt transparantie en helderheid zeer belangrijk. CDA vindt dat er wel een beperking moet zijn, zij vinden bijvoorbeeld dat kinderen van 18 pas mogen zeggen of ze euthanasie willen of niet.

CDA pleit wel voor veel psychische begeleiding naar deze keuze en naar het ‘’einde’’. Zij vinden dat dit te weinig gebeurt en in de toekomst zal moeten verbeteren. Als de pijn met middelen bestreden kan worden vinden zij dat euthanasie geen optie is, het leven moet gewaarborgd worden. [CITATION cda13 l 1043 ]

D66

De uitgangspunten van D66 zijn dat de wet die vanaf vandaag der dag geldt ook feitelijk is, op enkele kleine wijzigingen na. D66 is dus ook voor euthanasie. Ze vinden het belangrijk dat mensen zorgverlening krijgen. In sommige gevallen is euthanasie helaas de enige stap die nog over is, dat is eigenlijk alleen wanner de patiënt niet meer eervol heen kan gaan. Een echte wettelijke regeling van euthanasie is zeer belangrijk om dergelijke spanning tussen het wettelijk euthanasieverbod van vroeger enerzijds en de aanvaarde praktijken anderzijds te gaan verminderen.

Een tweede maar ook belangrijke reden voor wettelijke regeling is om zorg te dragen voor de wens naar euthanasie binnen onze stijgende samenleving. In het wetsvoorstel zijn daarom ook eisen gesteld dat de arts straffeloos gaat en de patiënt eervol heen kan gaan. Het gaat bij D66 om de keuzevrijheid van de capabele mens en om de aandacht van het nadelen van de arts. [ CITATION D6616 l 1043 ]

Hoofdstuk 3: Argumenten

Argumenten voor euthanasie

Patiënten die geen euthanasie bij zichzelf mogen laten uitvoeren, maar absoluut niet verder willen leven, zullen uiteindelijk wel een andere manier vinden om te sterven, zelfmoord bijvoorbeeld. Dat is veel erger voor de nabestaanden, maar wij vinden eigenlijk ook niet dat er veel verschillen tussen zelfmoord en euthanasie zitten.

Mensen vinden dat iedereen recht heeft op een uiteindelijke waardige dood, maar ook een pijnloze dood. Het is uiteindelijk de keuze van de patiënt zelf en als die dus door euthanasie wil sterven, dan vind men dat ze dat ook mogen, i.p.v. dat ze bijvoorbeeld zoveel pijn lijden. [ CITATION kri14 l 1043 ]

Als je weet wanneer je gaat sterven kan je ook beter en fijner afscheid nemen van je vrienden en familie. Je familie is er dan als het ware op voorbereid, en dat is fijner voor de rouwverwerking. Als iemand in je eigen familie heen gaat is het natuurlijk altijd fijner, als je aan hem denkt, te denken dat hij eervol en rustig maar ook zonder pijn is gestorven.

Er is zelfs een groep predikanten die voor euthanasie is. Ze hebben het volgende gezegd:

De euthanasie wet is een soort uitdrukking van de liefde van God. God wil helemaal geen lijden en deze wet geeft iemand, die vreselijke pijn heeft en dus lijdt, de mogelijkheid om eervol heen te gaan en te wederkeren in Gods handen. [ CITATION Bet14 l 1043 ]

Men vindt dat als dit 100% vaststaat dat de patiënt toch uiteindelijk zal overlijden, dat euthanasie dan zeker toegepast mag worden. Bijvoorbeeld als iemand in coma ligt of enkele andere ernstige gevallen dat de artsen zeker weten dat de patiënt niet meer bij komt. [ CITATION kri14 l 1043 ]

Argumenten tegen euthanasie:

Het belangrijkste argument tegen is natuurlijk dat God moord verboden heeft en dat is ook in de wet beschreven. Euthanasie is eigenlijk in feite een soort moord. [ CITATION Bet14 l 1043 ]

Soms vindt men dat euthanasie toepassen teveel zelfwaarde heeft en dus egoïstisch is. Je hebt namelijk een soort van verplichtingen aan je vrienden en familie. En het doet pijn als je uiteindelijk iemand verliezen zal, die zelf voor de dood gekozen heeft. [CITATION kri13 l 1043 ]

Euthanasie is dus een soort eigen moord. Iemand sterft een onnatuurlijke en onmenselijke dood. Je kiest zelf dus bewust voor euthanasie, dus je kiest bewust voor je sterven, en dat vind men passen bij moord. Ook al doe je het zelf niet eens maar een ander. Dus is er eigenlijk ook nog sprake van een dergelijke moordenaar bij betrokken, het is alleen nooit duidelijk wie dat is, de arts of de patiënt zelf?

De pijnbestrijding tegen ziektes is beter geworden in de loop der jaren. Men heeft bij ziektes dus veel minder pijn dan men vroeger had. Men hoeft dus ook nooit meer bang te zijn voor teveel pijn want dat is soms de reden dat men voor euthanasie kiest. Conclusie is dus dat euthanasie niet altijd nodig is. [CITATION kri13 l 1043 ]

Voor- en nadelen euthanasie

Zie bijlage voor afbeelding met schema.

Hoofdstuk 4: mening en citaten/uitspraken deskundigen

Professor dr. Férnandez d’Espinoza

Professor dr. Férnandez d’Espinoza op een congres in Mönchengladbach:

‘De capabele mens moet het leven waarborgen, maar als de tijd rijp is zal de ziel voor altijd voortbestaan.’

Professor dr Férnandez d’Espinoza, veelvuldig spreker op exposities, congressen en bijeenkomsten met allemaal een zelfde thema: euthanasie. De 56-jarige Catalaan spendeert de warme dagen in Spanje in een bergdoprje Setenil de las Bodegas, waar hij zijn tijd volmaakt met lezen en schrijven over euthanasie.

‘Men vergeet het doel van het leven vaak, waar leeft men voor?’
'Geld, geluk, liefde?’
‘Doch is mijn opinie dat men een waardig leven heeft geleden mits men de sterveling zal memoreren.’
‘Zo heb ik op een congres in Mönchengladbach ooit gezegd:

'De capabele mens moet het leven waarborgen, maar als de tijd rijp is zal de ziel voor altijd voortbestaan!’ [ CITATION Fernandez l 1043 ]’

‘Ik ben nog altijd verzekerd van mijn denkwijze, mits men een gedienstig leven heeft geleden zullen er voldoende generaties zijn die hem zullen memoreren’
‘Desalniettemin moet men meer dan een ongecompliceerd waardig voortbestaan lijden om eeuwigdurend in de geest van zijn volgelingen te blijven.’

[ CITATION Fernandez l 1043 ]

Marc-André Jacobszoon

‘Euthanasie is als een nachtkaars, soms is het tijd om de kaars uit te blazen en eervol te gaan slapen.’ [CITATION Jac14 l 1043 ]

Marc-André Jacobszoon is eigenlijk een onbekende op het gebied van euthanasie. De 46-jarige Drentenaar woonachtig in Buinerveen raakte in 2013 in opspraak toen hij een aantal vurige brieven stuurde naar het dagblad van het Noorden. In de rubriek ‘’ingezonden brieven van kijkers’’ stuurde hij enkelen weken achtereenvolgens brieven. Hij pleitte voor een algemene acceptatie van euthanasie.

‘’Mensen die enkel geloven dat god het leven mag ontnemen omdat enkel hij de ene is die het leven kan geven, mogen van mij terug gaan liggen onder de steen waar zij gelegen hebben.’’ ‘’We leven in de 21ste eeuw waar eenieder individu de verantwoordelijkheid over zijn eigen reinheid en zelfstandigheid kan nemen en zal moeten nemen.’’ ‘’Volledige autoriteit is nou eenmaal de homo universalis van de 21ste eeuw, daarbij hoort ook suprematie van het eigen leven en dus ook van de eigen dood.’’

Hierop kwam enige consternatie vanuit een kamp dat best voor de hand ligt. De Chirstenen, die geloven in creationisme, voelden zich hierdoor zwaar beledigd. Er ontstond een heus relletje tussen Jacobszoon en enkele christenen, gelukkig werd deze alleen verbaal uitgevochten. De algemene mening van de christenen die zich aangesproken voelden door de directe aantijgingen van Jacobszoon luidde als volgt: ‘’We leven inderdaad in de 21ste eeuw waar iedereen zijn eigen opinie mag hebben, doch is dit geen disculpatie van het simpel honen van een bepaalde sectie.

Marc-André Jacobszoon verontschuldigde zich in een opeenvolgende brief in dezelfde rubriek ‘’ingezonden brieven van kijkers’’. ‘’Ik excuseer mij voor de bewoording in de uitlatingen van gepasseerde week, desalniettemin zal ik mij nimmer verontschuldigen voor de overduidelijke feiten die ik verkondig in mijn denkbeelden.’’ ‘’Euthanasie, past bij dit epoque, de mens mag altijd over zijn eigen leven beslissen.’’ ‘’Het is onmenselijk en niet passabel om een mens te laten lijden terwijl er een verlossing is waarin de familie en tevens de persoon in kwestie zich in kunnen vinden.’’ ‘’Hiermee sluit ik deze discussie af, maar blijf ik hoop koesteren dat ik een aantal enkelingen hebben kunnen overreden met mijn standpunt en minstens een aantal enkelingen heb doen peinzen.’’

Proffesore gianluca di Angili

Di Angili op een expositie voor getalenteerde dichters in Vancouver

‘La vita è il dono più grande che ci sia. La vita è bella quando ci si diverte, ma si deve pensare a se stessi.' [ CITATION Angili l 1043 ]

Proffesore gianluca di angili is tijdig wonende in Bern. Oorspronkelijk uit een kleine familie in het pittoreske San Baronto. Hij heeft gestudeerd in Turijn en is een veelbelovende dichter. In Italië is er niet veel discussie over euthanasie. Doch zijn er wel deskundigen en dichters die er hun uitgebreide mening in kwijt kunnen. Verder is vrijheid van meningsuiting anders dan in Nederland. De rechten zijn namelijk anders verdeeld maar daar gaat dit verslag niet over.

In Italië gaan veel dichters en deskundigen uit van het christelijke geloof. Wij hebben een nog onbekende dichter in opkomst gevonden en zijn mening hierover. proffesore gianluca di angili was een driehonderd etmalen geleden op een expositie voor getalenteerde dichters in Vancouver. Hier liet hij zijn mening weer vallen over euthanasie.

‘De euthanasie moet worden gevonden in de mens zelf. Ieder persoon is anders maar elk persoon, volgens het christendom, zou als eerwaardig persoon voort moeten leven. Wanneer het leven tegen zit en men het niet meer ziet zitten is er geen andere uitweg. Helaas zijn sommige mensen het niet eens met het eervol en zonder pijn te gaan slapen. Ik kan er zelf niet bij en de enige manier om van het lijden af te komen is de euthanasie. Het is pragmatisch voor de patiënt maar ook voor de familie. Men moet niet alleen aan zichzelf denken maar ook aan de personen en de verwanten/’ [ CITATION Angili l 1043 ]

Proffesor Alphonso Nicostrato di Vespasiano:

‘La vita è come un orologio che decine di stagioni , toccare decine albe . Ma un giorno l’orologio si fermerà . Il tempo è scaduto .’

(Het leven is al een klok die tientallen jaargetijden, tientallen zonsopkomsten tikt. Maar ooit zal hij stoppen, de wijzer blijft stilstaan en hij zal nog een keer tikken als een zonsondergang. De tijd is op.)

Proffesor Alphonso Nicostrato di Vespasiano, een hoogleraar aan de Universiteit in Milaan is bekend over zijn uitspraken en zijn felle mening over euthanasie. Alphonso geeft twee maal per week lezingen en colleges over de visie op het leven en vooral gekeken naar het christelijke geloof. Hij liet vaak zijn mening vallen over euthanasie. Het was namelijk erg persoonlijk en dichtbij. Een goede kompaan van Nicostrato was ernstig ziek geworden maar mocht geen euthanasie uitvoeren want dit was niet toepasselijk. De familie van deze kompaan was woedend want ze zagen hun lieve zoon liever niet lijden.

Hij vergelijkt het leven met de klok, vandaar zijn citaat. Hij draagde de citaat voor tijdens een bijeenkomst voor familie , vrienden en naasten. Deze lofrede was echter zeer emotioneel. De dag des doods was bekend en hij leverde een bijdrage aan deze assemblage, hij hief het glas en sprak zijn befaamde zin uit.

’La vita è come un orologio che decine di stagioni , toccare decine albe . Ma un giorno l’orologio si fermerà . Il tempo è scaduto.' [ CITATION Nic08 l 1043 ]

Het is spijtig dat mijn goede kompaan en vriend deze ernstige ziekte niet zal overwinnen. Niet getreurd, hij zal uiteindelijk in il cielo geraken en daar mooi voortleven. Helaas moest deze man lijden en mocht hij euthanasie niet toepassen. Het is jammer maar het is wat het is. We hebben allen het beste met hem voor. [CITATION Nic08 l 1043 ]

Hoofdstuk 5: conclusie

De conclusie van ons project is dat euthanasie een moeilijke kwestie is waar veel haken en ogen aanzitten, Er zijn zoveel partijen die hier betrekking op hebben, eigenlijk iedereen, dat het moeilijk is om iedereen te horen. Daarbij maakt het nog moeilijker dat er ook partijen bijzitten met heel extreme meningen die weinig tot staat zijn in het bijdraaien van hun standpunten, denk bijvoorbeeld aan het christendom.

Toch vinden wij dat het menselijke aspect in deze kwestie de overhand heeft, wie of wat het leven ook heeft geschapen en wie of wat het leven mag beëindigen. Er blijft een vraag in ons hoofd priemen. Waarom zou je een mens laten lijden als er een uitweg is waar iedereen die er iets mee te maken heeft voldaan mee is, euthanasie.

Wij vinden dat Nederland, dat altijd een vooruitstrevend en dissident land is geweest doch neutraal is gebleven in cruciale tijden, de goede weg is ingeslagen met de euthanasiewetgeving en daarmee een paradigma is voor vele landen. Wij zijn trots op Nederland als land en denken dat deze wetgeving voor vele mensen een soelaas zal zijn. Ook hebben wij er vertrouwen in dat de desbetreffende artsen voor een aantal cruciale doch laborieuze kwesties zullen komen te staan. Desalniettemin hebben wij de convictie dat de prudente artsen de juiste keuze zullen maken in deze kwestie.

Wij hebben veel geleerd van dit werkstuk. Wij merken dat dit een moeilijke kwestie is die eigenlijk iedereen aanspreekt, omdat iedereen er mee te maken heeft. Doch hebben wij een goed beeld kunnen verwerven van zowel de voor- als de tegenstanders van de legalisatie van euthanasie. Tevens hebben wij veel prudentie opgedaan en hebben wij onze woordenschat bijgeschaafd.

Bibliografie

• Andre-Marc, J. (2013, 6 oktober). Euthanasie. (W. de Goede, Interviewer)
• Angili. (2015, 23 juli). La vita. (P. Massimo, Interviewer)
• Betavak. (2014, 18 augustus). Argumenten voor en tegen de evolutie. Geraadpleegd op 3 maart 2016, op Argumenten voor en tegen de evolutie: http://www.betavak.nl/biologie/evolutie.htm
• CDA. (2015, 18 september). standpunten. Geraadpleegd op 18 juni 2016, op standpunten cda: https://www.cda.nl/standpunten/standpunt/euthanasie/
• D66. (2016, 23 februari). Bescherming van leven geen monopolie christenpolitici. Geraadpleegd op 25 juni 2016, op D66 standpunten: https://d66.nl/bescherming-van-leven-geen-monopolie-christenpolitici/
• d'espinoza, F. (2013, 13 oktober). Geld geluk liefde. 13. (J. D'arc, Interviewer) M.
• Eerste kamer. (1999, 6 augustus). Wet toetsing levensbeëindiging en hulp bij zelfdoding. Geraadpleegd op 23 mei 2016, op Eerste Kamer: https://www.eerstekamer.nl/wetsvoorstel/26691_wet_toetsing
• ik-leef. (2012, 14 april). geloven over euthanasie. Geraadpleegd op 23 juni 2016, op ikleef : http://www.ik-leef.nl/sterven/wat-vinden-religies-van-euthanasie/
• knmg. (2012, 13 augustus). euthanasie. Geraadpleegd op 23 juni 2016, op dossiers knmg: http://www.knmg.nl/Dossiers-9/Dossiers-thematrefwoord/Levenseinde/Euthanasie-1.htm
• kritische houding. (2014, 7 oktober). De 10 argumenten tegen euthanasie. Geraadpleegd op 27 juni 2016, op kritische houding euthanasie: http://www.kritischehouding.nl/2012/04/de-tien-argumenten-tegen-euthanasie.html
• kritische houding. (2014, 2 oktober). De 10 argumenten voor euthanasie. Geraadpleegd op 26 juni 2016, op kritische houding euthanasie: http://www.wetenschapsforum.nl/index.php/topic/23771-argumenten-voor-euthanasie/
• Nicostrato. (2008, 8 november). Il orologio. (Festa, Interviewer)
• NWE. (2013, 23 oktober). Wat is euthanasie. Geraadpleegd op 12 juni 2016, op nve: https://www.nvve.nl/wat-euthanasie
• PvdA. (2014, 8 februari). pvda standpunten. Geraadpleegd op 23 juni 2016, op pdva: http://www.pvda.nl/standpunten/Zorg+en+gezondheid/Euthanasie
• RMU. (2013, 23 maart). juridische aspecten euthanasie. Geraadpleegd op 27 juni 2016, op rmu gewetensbezwaar: http://www.rmu.nu/gewetensbezwaar/euthanasie/juridischeaspecteneuthanasie
• VVD. (2014, 3 oktober). vvd standpunten. Geraadpleegd op 23 juni 2016, op vvd: http://www.vvd.nl/standpunten/gezondheid/medisch-ethisch/231/euthanasie

Bibliografie

• Andre-Marc, J. (2013, 6 oktober). Euthanasie. (W. de Goede, Interviewer)
• Angili. (2015, 23 juli). La vita. (P. Massimo, Interviewer)
• Betavak. (2014, 18 augustus). Argumenten voor en tegen de evolutie. Geraadpleegd op 3 maart 2016, op Argumenten voor en tegen de evolutie: http://www.betavak.nl/biologie/evolutie.htm
• CDA. (2015, 18 september). standpunten. Geraadpleegd op 18 juni 2016, op standpunten cda: https://www.cda.nl/standpunten/standpunt/euthanasie/
• D66. (2016, 23 februari). Bescherming van leven geen monopolie christenpolitici. Geraadpleegd op 25 juni 2016, op D66 standpunten: https://d66.nl/bescherming-van-leven-geen-monopolie-christenpolitici/
• d'espinoza, F. (2013, 13 oktober). Geld geluk liefde. 13. (J. D'arc, Interviewer) M.
• Eerste kamer. (1999, 6 augustus). Wet toetsing levensbeëindiging en hulp bij zelfdoding. Geraadpleegd op 23 mei 2016, op Eerste Kamer: https://www.eerstekamer.nl/wetsvoorstel/26691_wet_toetsing
• ik-leef. (2012, 14 april). geloven over euthanasie. Geraadpleegd op 23 juni 2016, op ikleef : http://www.ik-leef.nl/sterven/wat-vinden-religies-van-euthanasie/
• knmg. (2012, 13 augustus). euthanasie. Geraadpleegd op 23 juni 2016, op dossiers knmg: http://www.knmg.nl/Dossiers-9/Dossiers-thematrefwoord/Levenseinde/Euthanasie-1.htm
• kritische houding. (2014, 7 oktober). De 10 argumenten tegen euthanasie. Geraadpleegd op 27 juni 2016, op kritische houding euthanasie: http://www.kritischehouding.nl/2012/04/de-tien-argumenten-tegen-euthanasie.html
• kritische houding. (2014, 2 oktober). De 10 argumenten voor euthanasie. Geraadpleegd op 26 juni 2016, op kritische houding euthanasie: http://www.wetenschapsforum.nl/index.php/topic/23771-argumenten-voor-euthanasie/
• Nicostrato. (2008, 8 november). Il orologio. (Festa, Interviewer)
• NWE. (2013, 23 oktober). Wat is euthanasie. Geraadpleegd op 12 juni 2016, op nve: https://www.nvve.nl/wat-euthanasie
• PvdA. (2014, 8 februari). pvda standpunten. Geraadpleegd op 23 juni 2016, op pdva: http://www.pvda.nl/standpunten/Zorg+en+gezondheid/Euthanasie
• RMU. (2013, 23 maart). juridische aspecten euthanasie. Geraadpleegd op 27 juni 2016, op rmu gewetensbezwaar: http://www.rmu.nu/gewetensbezwaar/euthanasie/juridischeaspecteneuthanasie
• VVD. (2014, 3 oktober). vvd standpunten. Geraadpleegd op 23 juni 2016, op vvd: http://www.vvd.nl/standpunten/gezondheid/medisch-ethisch/231/euthanasie