Leonardo da Vinci

Leonardo da Vinci Zijn leven en werk als ingenieur en schilder Op 15 april 1452 werd Leonardo da Vinci in het heuvelachtige Toscanië geboren. Hij is vooral bekend geworden om zijn onsterfelijke kunstwerken, waarvan de beroemde 'Mona Lisa' de bekendste is en in het Parijse Louvre jaarlijks talloze bezoekers lokt. Maar Leonardo was niet alleen een begaafd kunstenaar die tekende, schilderde en beeldhouwde. Hij was ook een zeer veelzijdig wetenschapsman, die zijn tijd ver vooruit was. 1. LEONARDO'S LEVENSBESCHRIJVING 1.1 De kinderjaren Op 25 april 1452 werd in het stadje Vinci, temidden van de Toscaanse heuvels, het veelzijdigste genie van de renaissance en misschien wel van alle tijden geboren: Leonardo. Hij was het onecht kind van een vrouw waarover vrijwel niets bekend is, noch haar achternaam, noch haar uiterlijk, haar leeftijd, haar intelligentie of haar ontwik-keling. Zij was enkel gekend als Caterina, waarschijnlijk een boerendochter of dienster in een herberg. Over Leonardo's vader, ser Pietro da Vinci weten we heel wat meer. Hij was notaris en behoorde tot de voorname burgerklasse der landeigenaren. Hij werd 77 jaar oud, had 4 echtgenoten waarvan 3 voor hem stierven en 1 hem overleefde en verwekte 12 kinderen, het laatste toen hij 75 was. Bij de geboorte van de kleine Leonardo zal vader da Vinci ergens midden de twintig geweest zijn. Bastaardij was tijdens de Renaissance een zeer normale zaak en Leonardo werd dan ook door zijn vader erkend en in diens aanwezigheid gedoopt. De eerst vier jaren van zijn leven bracht Leonardo door bij een boerengezin uit de streek, maar daarna werd hij in het huis van zijn vader opgenomen. Vader en zoon zijn nooit echt intiem met elkaar geweest; vele jaren later toen zijn vader stierf, noteerde Leonardo zo kort mogelijk in een van zijn notitieboeken: "Op 9 juli 1504, 's woendags om zeven uur, stierf Ser Pietro da Vinci, notaris aan het hof van de Podesta, mijn vader, om zeven uur. Hij was 80 jaar oud en liet 10 zoons en 2 dochters achter." Leonardo heeft dit blijkbaar verstrooid neergekrabbeld: hij herhaalde "7 uur" en maakte zijn vader 3 jaar ouder dan hij was. Van zijn jongensjaren in Vinci weet men slechts heel weinig af. Hij kreeg de gebruikelijke opvoeding voor een jongen van goeden huize: lezen, schrijven, rekenen en wat Latijn. Met dit laatste heeft Leonardo zijn hele leven last gehad, hij kreeg het nooit helemaal onder de knie en had daarom heel wat last met het begrijpen van boeken die in het Latijn geschreven waren. Zijn handschrift is heel bijzonder: het loopt van rechts naar links over de bladzijde en de letters staan de verkeerde kant op. Zelfs met een spiegel is het moeilijk te ontcijferen. Leonardo's bizarre geschrift is waarschijnlijk te verklaren door het feit dat hij linkshandig was en op die manier gemakkelijker en sneller kon schrijven. Wanneer hij iets opschreef wat andere mensen nog moesten lezen, schreef hij meestal normaal.
1.2 De jongeman Hoe ze ook tegenover elkaar stonden, Leonardo's vader zag wel in dat zijn zoon talent had en toen de jongen 15 jaar was, gaf hij hem de toestemming om in Firenze leerling te worden van Andrea del Verrocchio, een zeer talentvol beeldhouwer en schilder. Leonardo had blijkbaar een zeer goede relatie met zijn leermeester, want ook nadat hij was opgenomen in het St.-Lucasgilde bleef hij bij Verrocchio wonen. In Firenze kon hij ook veel van zijn voorgangers bewonderen, zoals Donatello en Ghiberti en hij leerde er heel wat mensen kennen die bedreven waren in allerlei wetenschappen. Hij stond echter niet op goede voet met de Medici, de bestuurders van Firenze, bij wie hij bekend stond als "briljant, veelzijdig, maar treuzelend en onbetrouwbaar zodat hij best half werk kon laten". In die tijd begon hij zijn eerste wetenschappelijke werken zoals zijn plan om de Arno tot een bevaarbaar kanaal van Pisa tot Firenze te maken en zijn talloze ontwerpen voor koren- en andere molens en voor machines die door waterkracht zouden kunnen worden aangedreven. 1.3 Leonardo wordt onafhankelijk In 1476 begon Leonardo een eigen atelier en kreeg hij zijn twee eerste onafhankelijke opdrachten Het was Leonardo's gewoonte om door de straten van Firenze te dwalen, op zoek naar mooie, lelijke of opvallende gezichten. Hij was soms zo opgetogen als hij merkwaardige gezichten zag, dat hij iedereen die zijn aandacht trok een hele dag kon volgen en daardoor zo'n duidelijke voorstelling van hem kreeg, dat hij thuis de kop tekende alsof de man lijfelijk voor hem stond. Hij had ook altijd een schetsboek bij zich, waarin hij allerlei dingen schetste. In die jaren begon hij ook met taferelen die in veel van zijn schilderijen zouden terugkeren, zoals de tegenstelling tussen het hoofd van een oude, eens krachtige man en een jongen met zachte en vrouwelijke trekken. Zo maakte hij ook verschillende schetsen van de heilige Hieronymus. 1.4 Leonardo in Milaan Waarschijnlijk meende Leonardo dat hij in Lodovic Sforza ;van Milaan een betere beschermheer zou vinden dan in de Medici en daarom schreef hij hem een brief waarin hij zijn interesse en uitvindingen op militair domein uitlegde. In 1482 kwam hij dan naar Milaan, hoewel Sforza eigenlijk weinig interesse had voor Leonardo's uitvindingen en ze vooral gebruikte om ze op feestjes ten toon te stellen aan zijn gasten. De eerste opdracht die Sforza aan Leonardo gaf was het bouwen van een reusachtig paard, waarmee deze meer dan 16 jaar bezig was. Het paard is nooit klaargekomen. Gedurende de tijd dat Leonardo bij Sforza verbleef, overspoelde hij hem met projecten, maar Lodovico bekeek zijn plannen maar amper en gebruikte Leonardo om op zijn hoffeesten de luit te bespelen, te zingen en toneelrequisieten te ontwerpen. In die tijd maakte hij verschillende ontwerpen en schilderijen zoals bijvoorbeeld Het laatste avondmaal. In 1499 deed Karel VIII een aanval op Milaan en werd Sforza als gevangene naar Frankrijk gevoerd. En Leonardo keerde terug naar Firenze. 1.5 Leonardo weer in Firenze Na de vernietiging van Sforza's kasteel ging Leonardo weer naar Firenze, waar hij intussen als begaafd kunstenaar werd erkend en heel wat schilderijen maakte in opdracht van particulieren of voor de kerk. Intussen breidde Leonardo's faam zich uit in heel Italië en in Venetië kwam het Cesare Borgia ter ore dat Leonardo da Vinci grote kwaliteiten bezat op het gebied van wapenkunde. Zo kwam het dat Leonardo in 1502 en 1503 gedurende acht maanden dienst nam als militair adviseur bij Borgia, één van de wreedste en verradelijkste tirannen van de Renaissance.Tijdens zijn veroveringenen riep Cesare de hulp van Leonardo in als architect en hoofdingenieur. Leonardo tekende kaarten, maakte schetsen van kanalen en grondplannen voor het fort van Urbino. Nadat Borgia één van Leonardo's vrienden op laffe wijze had vermoord, bood die zijn ontslag aan en vertrok terug naar Firenze. Daar werkte hij voort aan zijn schilderijen en zijn boek "De verhandeling over de schilderkunst" In 1506 werd de toen 54-jarige Leonardo uitgenodigd aan het hof van Charles d'Amboise en Karel VIII, de toenmalige koning van Frankrijk. Daar bleef hij de volgende zes jaar en hij had het er blijkbaar wel naar zijn zin, de Fransen lieten hem grote vrijheid bij zijn werkzaamheden en gaven hem nooit directe bevelen. Tegen 1508 liep Leonardo's schildersloopbaan ten einde hoewel hij nog meer dan 10 jaar te leven had en op zijn zestigste maakte hij plannen voor zijn laatste beeldhouwwerk, een enorm ruiterstandbeeld dat echter nooit werd opgericht. 1.6 Het einde In september 1513 vertrok de vermoeide, 61-jarige, Leonardo naar Rome, waar hij vertrekken in het Vaticaan kreeg toegewezen samen met een kleine vergoeding, net genoeg om van te leven. In Rome werd hij ook ziek en kreeg een lichte beroerte, maar niet ernstig genoeg om hem zijn wetenschappelijke bezigheden te doen opgeven. Toen hij 62 was, maakte hij het enige zelfportret dat er van hem bestaat, getekend met rood krijt. In 1516 bood Frans I, koning van Frankrijk en zoon van Karel VIII, Leonardo een buitenhuis aan met al wat de oude man wenste, niet ver van het koninklijk kasteel. In ruil verlangde Frans niets anders dan het genoegen van Leonardo's conversatie. Dus trok Leonardo naar Frankrijk, waar hij voortdurend bezocht werd door de koning. Later schreef Leonardo's opvolger aan het hof dat "koning Frans zo hevig verliefd was op zijn vele talenten en dat hij er zoveel plezier in had om naar hem te zelfportret luisteren en met hem te converseren, dat hij maar weinig dagen van het jaar van hem gescheiden wasŠHij zei te geloven dat er nooit iemand anders op deze wereld was geboren die zoveel wist als Leonardo en dat niet alleen op het gebied van beeldhouwen, schilderen en bouwkunst, maar ook op het gebied van filosofie." Intussen had Leonardo nog een beroerte gekregen waardoor zijn rechterhand en deel van zijn arm verlamd waren. Toch bleef Leonardo tekenen en wetenschappelijke experimenten uitvoeren, tot aan zijn dood op 2 mei 1519.
2. LEONARDO'S SCHILDERIJEN 2.1 Algemeen Leonardo heeft relatief weinig schilderijen gemaakt, maar des te meer tekeningen en schetsen waarvan er heel wat bewaard zijn gebleven. Bij Verroccchio maakte Leonardo zijn eerste schilderij, hij schilderde één van de engelen en een deel van het landschap bij Verrocchio's Doop van Christus. Het valt duidelijk op dat Leonardo's deel heel wat beter is dan het werk van zijn meester. Niet lang na de Doop van Christus maakte hij een tekening die door sommige kunstkenners "het eerste werkelijke landschap in de kunst" wordt genoemd. Dat is misschien wel wat overdreven, maar het staat in elk geval vast dat Leonardo het landschap van jongsaf niet slechts als een decor zag voor de menselijke figuur, maar hij zag, in tegenstelling tot zijn tijdgenoten, de mens als een onverbrekelijk deel van de natuur. Er zijn heel wat technieken die door Leonardo voor het eerst zijn gebruikt of waarvan hij de eerste echte beoefenaar was, zoals het tekenen met rood krijt. Leonardo bezat een enorme opmerkingsgave, iets wat we duidelijk kunnen merken bij zijn schilderij De zondvloed , waarbij hij de beweging van binnenstromend water zo ontzettend nauwkeurig tekende dat het lijkt alsof het niet anders kan dan dat hij het tafereel eerst nauwkeurig heeft bekeken op een sterk vertraagde video. Hij bereidde zijn schilderijen altijd uiterst nauwkeurig voor met een hele reeks schetsen, waarvan er heel wat bewaard zijn gebleven. Zo maakte hij honderden tekeningen van paarden en katten in alle mogelijke posities. Als we Leonardo's schilderijen nauwkeuriger bestuderen, merken we dat al zijn composities volgden op een afgewogen, evenwichtig schema. Ze zijn meestal gebaseerd op spiralen, kegels, trapezia, vijfhoeken en bogen. 2.2 Het laatste avondmaal Het laatste avondmaal is een muurschildering in de refter van het Dominicaner klooster Santa Maria delle Grazie in Milaan. Het beelt de reactie van de apostelen uit op de woorden: "Één van u zal mij verraden." In 1495 kreeg Leonardo van Lodovic Sforza de opdracht om het te maken en hij voltooide het in 1498. Zoals het schilderij oorspronkelijk was, moet het een onbeschrijfelijk mooie indruk hebben gegeven, maar in de eeuwen die volgden is het klooster enkele malen overstroomd en werd Het laatste avondmaal door onbekwame kunstenaars gerestaureerd, waardoor de schoonheid van het schilderij bijna volledig verloren ging. Van 1946 tot 1954 probeerde men nog een laatste keer de fresco te herstellen, wat met verbazend groot succes lukte. Het schilderstuk blijft onherroepelijk beschadigd, maar vandaag de dag verschijnen er details die eeuwenlang bedekt zijn geweest. Zoals de meeste schilderijen van Leonardo, is ook dit opgebouwd volgens een strak meetkundig patroon. 2.3 de Mona Lisa De Mona Lisa is volgens zowat iedereen het mooiste schilderij dat da Vinci ooit geschilderd heeft. Hij heeft er dan ook 3 jaar aan gewerkt. Toch verschilt het oorspronkelijke schilderij een beetje met datgene wat tegenwoordig in het Louvre te bewonderen is. Het is uiteraard hetzelfde doek, maar vroeger stonden er zuiltjes aan weerszijden van het vrouwehoofd, zodat duidelijk werd dat de dame op een balkon zat en niet, zoals het nu lijkt in de lucht zweeft. Ook de gelaatskleur van de Mona Lisa (een samentrekking van Madonna Lisa) is door de vele vernislagen verkleurd. De Mona Lisa is een schilderij dat door talloze kunstenaars is nageschilderd, al dan niet naakt. Toch slaagt bijna niemand erin om de mysterieuze glimlach, zoals op Leonardo's doek juist weer te geven. 3.LEONARDO ALS WETENSCHAPPER Leonardo da Vinci was niet alleen een groot schilder, hij was ook een geniaal uitvinder en wetenschapper. Hij zei ooit dat hij in zijn leven maar één doel had: kennis verwerven. Die kennis paste hij dan toe om allerlei dingen uit te vinden. Op heel wat gebieden betekende Leonardo's werk een echte revolutie, maar zeer weinig van zijn uitvindingen zijn ook echt in zijn tijd in praktijk toegepast. Leonardo was op zowat alle domeinen van de wetenschap actief. Ik zal in dit hoofdstuk de voornaamste bespreken. 3.1 De metaalkundige Leonardo da Vinci ontwierp de voorloper van de moderne smeltoven, waarin de hitte zo wordt geleid dat alle smeltkroezen gelijktijdig kunnen functioneren. Hij ontwierp de oven toen hij in Milaan bij Sforza verbleef.
3.2 De stedebouwkundige In de 15e eeuw waren de Italiaanse steden chaotische opeenhopingen van duizenden woningen, gescheiden door nauwe steegjes en zonder hygiënische voorzieningen wat het uitbreken van besmettelijke ziekten in de hand werkte. Leonardo ontwierp de ideale stad zoals hij die voor ogen had. Het was een bijzonder revolutionair plan, dat voorzag in de aanleg van brede straten, gerieflijke huizen en een riolering. Om ruimte te winnen ontwierp hij huizen met verdiepingen. Ook zijn straten bestonden uit twee lagen, de onderste voor de voertuigen en de bovenste voor de voetgangers. Hij heeft honderden plannen getekend voor woonhuizen, kastelen, kerken, tuinen en kanalen. De kanalen deden dienst als verkeersaders, maar vooral voor het afvoeren van afval. Veel van zijn stedebouwkundige ideeën zijn in onze dagen nog altijd actueel en bruikbaar. 3.3 De wapenkundige Leonardo hield zich ook bezig met het bedenken van militaire voorzieningen in de periode dat hij aan het hof van Sforza werkte en toen hij in dienst was bij Cesare Borgia. Eén van zijn bekendste uitvindingen op oorlogsgebied, is de overdekte aanvalswagen, de voorloper van de huidige tank. Dit voertuig was kegelvormig en bedekt met metalen schubben, om de kogels weg te kaatsen. Het kon worden voortgedreven door mannen of door paarden. Uit het voertuig staken geweerslopen die alle richtingen konden uitschieten. Toch zit er een fout in Leonardo's constructie: Zoals hij het tekent, zullen de wielen in tegengestelde richting draaien. We zullen wellichtig nooit weten of hij zich hierbij domweg vergiste of dat dit een weloverwogen beslissing was van een gewetensvol man om misbruik te voorkomen. Verder bedacht hij ook allerlei ladders, touwladders en andere manieren om de muren van een vijandelijke burcht te beklimmen en een manier om stormladders van de vijand weg te duwen. Hij ontwierp ook een aantal noodbruggen, waaronder deze gebogen. Leonardo kon zijn tijdelijke brug zo sterk maken door zijn kennis van drukverdeling en de relatieve sterkte van materialen bij het maken van boogconstructies. Hij bedacht ook ontzettend veel soorten kanonnen. In zijn tijd werden kanonnen alleen bij belegeringen gebruikt, want om te dienen bij veldslagen waren ze te log en te weinig beweegbaar en het duurde ook veel te lang om ze te herladen. Hier wilde Leonardo wat aan veranderen en daarom ontwierp hij kanonnen op wielen, enkele met verschillende lopen en een aantal types die herlaadbaar zijn. De kanonnen zoals Leonardo ze tekende werd vooral gebruikt tijdens de Amerikaanse burgeroorlogen, drie eeuwen na zijn dood. 3.4 De scheepsbouwkundige Na de tijd die hij doorbracht aan het hof van Ludovica Sforza, verbleef Leonardo een tijdje in Venetië, waar hij een grote belangstelling kreeg voor water. Zo ontwierp hij een baggermolen en een radarboot. Beide moesten echter wel door mensenkracht worden aangedreven, vermits er in Leonardo's tijd nog geen motors of iets dergelijks bestond. Verder is hij op het gebied van waterkunde vooral bekend van zijn ontwerpen voor duikpakken en "waterschoenen". Zijn duikpak was ook vooral voor militaire doeleinden ontworpen. De pakken zijn ook echt te gebruiken en hebben een goed ademhalingssysteem. De duiker ademt door twee buizen die in het pak zijn vastgemaakt en doorlopen tot boven het wateroppervlak. Daar zitten ze vast in een grote kurkplaat, waardoor ze boven water blijven. Leonardo's waterschoenen of drijvers zijn 2 houten planken waarop men de voeten zet en 2 stokken, eveneens met 2 houten planken eronder bevestigd. Met de voeten op de planken en de stokken in de handen, kan men zich dan voortbewegen op het water. Het systeem werkt, maar is tamelijk onhandig en wordt alleen voor recreatie gebruikt. 3.5 De waterbouwkundige Eveneens in Venetië kwam Leonardo op het idee om rivieren als natuurlijke verdedigingslinie te benutten. Zo ontwierp hij een systeem om in nood een heel gebied onder water te kunnen zetten, een tactiek die men aan de IJzer ook heeft toegepast om tijdens de Eerste Wereldoorlog de Duitsers tegen te houden. Verder verbeterde hij de bestaande sluizen en liet bewegende bruggen construeren, zodat ook grote schepen door de rivieren konden varen. Hij ontwierp ook nog enkele kanalen. 3.6 De luchtvaartpionier Van Leonardo's wetenschappelijke projecten zijn z'n vliegtuig- en helikopterontwerpen waarschijnlijk wel de bekendste. Hij was de eerste die zich serieus heeft verdiept in de kunst van het vliegen. Hij bestudeerde uiterst nauwkeurig de vlucht, de bouw van de vleugels en de spieren van vogels en insekten en probeerde zo een toestel te vinden dat de mens in staat zou stellen te vliegen. Hij maakte echter één grote fout en dat is dat vogels meer dan 50% van hun spieren gebruiken bij het vliegen en dat de mens dat nooit zal kunnen evenaren. In het begin van zijn onderzoekingen ontwierp hij daarom toestellen met bewegende vleugels, later bedacht hij er enkele met vaste vleugels. Maar zonder motor is het nu eenmaal niet mogelijk om te vliegen en zijn toestellen kunnen nooit zijn opgestegen. Leonardo heeft waarschijnlijk nooit zelf gevlogen, maar tijdens zijn leven zijn er wel enkele proefvluchten geweest met zijn vliegtuigen die jammer genoeg meestal mislukten. Hij ontwierp ook het basisprincipe voor de helikopter, de luchtschroef. Dit voorwerp moest zich draaiend de lucht inschroeven. Het toestel zou niet echt de lucht de in kunnen gaan, maar heeft de man die de eerste echt vliegende helikopter ontworp, Igor Sikorsky, waarschijnlijk wel beïnvloed. Wel succesvol was zijn parachute, een piramidevormige doek die met behulp van koorden onder de armen van de parachutist zou worden vastgemaakt. Leonardo's ontwerp is echter niet gebruikt bij het ontwikkelen van de hedendaagse parachutes, vermits zijn tekening pas op het einde van de 19de eeuw werd gevonden.
3.7 de natuurkundige Leonardo tekende heel wat planten en dieren in zijn schilderijen en wilde dat dan ook uiterst nauwkeurig doen. Hiervoor bestudeerde hij heel nauwgezet de natuur. Ook zijn tekeningen op het gebied van stromend en neervallend water waren een echte revolutie, zie ook 2.1. Hij had een tijd lang onderdak in het Santa Maria Nuova ziekenhuis in Firenze, waar hij regelmatig de lichamen van overledenen kon gebruiken om onderzoek op uit te voeren. Zo kon hij een groot aantal tekeningen maken over het spier- en zenuwstelsel van de mens. Ook maakte hij als eerste juiste schedeltekeningen. Waarschijlijk kreeg hij ook de kans enkele zwangere vrouwen te onderzoeken en kon daarom heel precies de positie van een foetus in de baarmoeder tekenen, een schets die nog altijd in een medisch handboek kan gebruikt worden. Dit is een zeer bekende tekening, steunend op de wet van Vitruvius en dus niet door Leonardo zelf bedacht, zoals soms verondersteld wordt. De wet van Vitruvius luidt zo:"De navel staat in het midden van het menselijk lichaam en als een circel beschreven wordt rond een man die op zijn rug ligt met arman en benen uitgestrekt, zal deze zijn vingers en tenen raken. Het is niet slechts met een circel dat het lichaam zo kan omschreven worden, maar ook met een vierkant. Men zal zien dat de lengte van het lichaam gelijk is aan de breedte van het lichaam wanneer men de twee armen uitstrekt." 3.8 De voertuigen Leonardo da Vinci maakte ook een heel aantal ontwerpen voor voertuigen die het meest lijken op een auto, maar dan zonder motor. Éen van zijn meest nuttige uitvindingen op dat gebied is de wagen met veermotor. Deze wagen kan zonder spierkracht werken, maar rijdt door de kracht van veren. Het voorste wieltje is bedoeld om te sturen. Qua voertuigen vond Leonardo nog iets zeer bijzonder uit, voor mij zijn meest wonderbaarlijke ontdekking: de fiets. Hij vond namelijk een voertuig uit dat zeer sterk gelijkt op datgene waarmee ik elke dag naar school kom. Zijn fiets heeft 2 wielen, een ketting, trappers, een zadel,Š Alleen is het frame op een andere manier gevormd, waardoor sturen een stuk moeilijker zou zijn. Remmen en versnellingen had hij ook nog niet, maar Leonardo legde wel de basis voor het systeem van versnellingen, namelijk een aantal tandwielen naast elkaar. Had hij nog wat langer geleefd, zou hij vast nog wel een paar technische snufjes voor zijn fiets hebben bedacht. 4. LEONARDO ALS SCHRIJVER Een merkwaardige kant van Leonardo's schrijverstalent komt tot uiting in zijn fabels. Ze zijn soms heel hoogdravend, dan weer spontaan en allen zijn ze heel kort, zoals deze over de Lelie: " De lelie ging op de oever van de rivier de Trinico staan. Toen kwam de stroom die de oever meesleurde, met de lelie erbij." In al zijn fabels komt een sterke moraal terug voor mensen die de natuurwetten niet kennen of, zoals hij het zelf zegt: "O, armzalige stervelingen, opent uw ogen!" Nog 2 voorbeelden van zijn fabels: De muis en de kat Een muis werd in zijn holletje belegerd door een wezel, die met ijzeren geduld op zijn kans wachtte. Wanhopig gluurde de muis naar het bloeddorstige dier dat hem opgesloten hield. Toen kwam een kat langs, die de wezel besprong en hem met huid en haar opat. De muis dankte Jupiter voor zijn tussenkomst en offerde een deel van zijn voedselvoorraad op aan de god. Daarna verliet hij zijn holletje om van de herwonnen vrijheid te genieten. Die was hij meteen weer kwijt, en zijn leven ook, want buiten werd hij onmiddellijk door de begerige kat gegrepen en verslonden. De krab
De krab had een vast plekje onder een rots gezocht om de vissen te vangen die zich daar eveneens waagden. Toen kwam de vloed opzetten, die andere steenklompen meevoerde en onder die steenklompen werd de krab bedolven. 4 . BRONNENLIJST -Robert Wallace; De wereld van Leonardo da Vinci (The world of Leonardo da Vinci, uit het Engels vertaald door Dr. G.C. Mohr-Horsman); 1976 Time-Life International (Nederland) -Leonardo da Vinci [geen andere informatie te vinden] -Charles Wentinck; Kunstschatten in Europa; 1974 Smeedts Drukkerij Weert -Charles Gibbs-Smith; De uitvindingen van Leonardo da Vinci (The inventions of Leonardo da Vinci, uit het Engels vertaald door Wiard Smid); 1978 Unieboek bv, Bussum -G. Ciceri, V. Fortunato, G. Gualazzini, N. Jacono; Ontwikkelingen in de medische wereld en vele andere onderwerpen (Conoscere iere oggi domani); 1978 Lekturama, Rotterdam -Enzo Orlandi; Leonardo da Vinci; 1968 De geïllustreerde Pers N.V., Amsterdam