Santa Maria in Cosmedin

Santa Maria in Cosmedin: Bocca della Verità - de mond der waarheid Links in het voorportaal van de Santa Maria in Cosmedin worden wij geconfronteerd met een van de vreemdsoortigste antiquiteiten: een enorme ronde steen, plat maar niet dik, die het gelaat van een man toont waarvan de mond gulzig opengesperd is. Sommigen beweren dat de steen deel heeft uitgemaakt van een fontein, anderen dat het voorwerp een deksel van een rioolput is. Men heeft de steen aangezien voor een beeld van de god Pan, of de god Okeanos, of misschien wel de Zonnegod zelf. Hoe het ook zij, iedereen kent het beeld thans als de Bocca della Verità - de mond der waarheid - en zijn legende leeft nog onder de Romeinen voort. De Romeinen zouden voor de Bocca hun eden hebben gezworen, waarbij zij de hand in de open muil staken. Was hun eed vals, dan beet de mond de hand af. In de middeleeuwen werd de Bocca gebruikt als godsoordeel. Lieden die van meineed werden verdacht, werden voor het beeld gesleept en moesten hun rechterhand in de mond steken. Nu klinkt het misschien in onze nuchtere oren vreemd, als beweerd wordt, dat er gevallen zijn geweest, dat een hand inderdaad werd afgebeten, maar haal je schouders niet op, want onze voorouders waren vindingrijke lieden. De steen bevond zich vroeger namelijk op een andere plaats en wel een eind van de muur af, zodat er iemand achter plaats kon nemen, zonder gezien te worden ... en als die man nu eens toevallig een scherp zwaard in de hand had om de gang van de gerechtigheid wat sneller te doen verlopen, wanneer men hem van hogerhand daartoe een wenk gaf? Simpel toch ? Dit gebeurde nu bijna met een jonge vrouw, een schone Trasteveriaanse. Haar man was veel ouder dan zij en vaak weg voor zaken. De schone vond dan troost bij een Don Juan, die haar slechts des nachts opzocht en dan alleen nog gemaskerd. Het geroddel van de buurt kwam de echtgenoot spoedig ter ore, doch toen hij zijn vrouw op 't matje riep, ontkende deze iedere vorm van echtelijke ontrouw. Maar het gerucht is even hardnekkig en onuitroeibaar als onkruid. Ten einde raad daagde de man zijn vrouw uit haar onschuld te bewijzen bij de Bocca della Verità. De ontrouwe zag zich voor een groot dilemma geplaatst: als zij weigerde op de uitdaging in te gaan, dan zou zij daardoor haar schuld bekennen; de handschoen opnemend echter ... niemand weet wat er dan had kunnen gebeuren. Voorlopig bleef ze halsstarrig volhouden dat zij haar man niet bedrogen had en dus geen reden zag naar het gevreesde godsoordeel te gaan; maar intussen raadpleegde ze haar minnaar, en samen bedachten ze een list, die geen slechte figuur in een opera buffa had geslagen. Zij stemde uiteindelijk toe zich naar de Bocca te laten brengen. Toen de gewichtige dag was aangebroken, trok het gezelschap van Trastevere naar de Cosmedinkerk, gevolgd door een schare nieuwsgierige buren, die vol verwachting het schouwspel wilden meemaken. De jonge minnaar had zich, zonder masker, onder de menigte gemengd en toen de vrouw op het punt stond naar de Bocca te stappen, duwde hij zijn weg door het volk en, terwijl hij haar hartstochtelijk omhelsde en kuste. riep hij uit: "Zij is zo mooi en jong; zo iemand kan toch geen leugen hebben geuit!" Met een glimlach van begrip liep la bella Trasteverina naar de Bocca, plaatste haar hand in de open mond en zei resoluut : "Ik zweer dat ik nooit door iemand anders dan mijn man en deze Jongeling ben gekust!" Behoef ik u nog te vertellen, dat het mooie handje onbeschadigd uit de muil te voorschijn kwam? Maar intussen moet de Bocca della Verità wel indruk hebben gemaakt, want nu nog dreigen de Romeinse moeders hun leugenachtige spruiten naar de grote muil te zullen brengen, als ze de waarheid niet spreken. Per fiets over antieke verkeersader Door E. Kieckens

De Via Appia is al 2313 jaar springlevend. Ooit aangelegd om de Pax Romana in Zuid-Italië op te leggen, nu een haast idyllische weg die teruggaat naar de beginjaren van het christendom. De Via Appia begint volgens het gemeentelijke straatnaambord net buiten de antieke stadsmuur van Rome. ”Via Appia Antica” staat op het bord, om de weg te onderscheiden van de parallel lopende Via Appia Nuova (Nieuwe Appiaweg), een drukke verkeersweg door een twintigste-eeuwse woonwijk. Ooit startte de Via Appia op het Forum Boarium, de oude beestenmarkt van Rome, op de plek bij de rivier de Tiber waar volgens overlevering Remus en Romulus in een mandje aanspoelden. Op die plek stromen tegenwoordig toeristen toe. Hier staat nu de kerk Santa Maria in Cosmedin, met in de voorhal de Bocca della Verità (Mond van de Waarheid), een riooldeksel uit de antieke tijd in de vorm van een masker, een van de bekendste toeristische attracties van Rome. In de Middeleeuwen ontstond het bijgeloof dat de hand van een leugenaar werd afgebeten of verschroeid als hij deze in de gapende mond stak. Op de hoek met het Circus Maximus komt de Archeobus langs, een luxe busje dat sinds kort het klassieke traject van de Appia in Rome aandoet. Renbaan
Van het circus, dat in de eerste eeuwen na Christus 300.000 toeschouwers kon bevatten, is niet meer over dan een langwerpige kuil waarop gras groeit. Op de renbaan volgen de thermen van keizer Caracalla, nu een enorm ruïnecomplex, dat ooit plaats bood aan 1600 personen. De beter bedeelde Romeinen brachten, vooral vanaf de tweede eeuw, een groot gedeelte van de dag in dergelijke thermen door, om te baden, te sporten of om in een van de bibliotheken te studeren. Dan leidt de weg naar de stadspoort Porta San Sebastiano. Achter de stadsmuur begint heden ten dage de Via Appia Antica, die op zon- en feestdagen is gesloten voor gemotoriseerd verkeer. Dit zijn de mooiste momenten om erheen te gaan. Na het passeren van een verkeersbrug ligt rechts de school voor gladiatoren, opgericht na het succes van de film De Gladiator. Zo'n 200 meter verderop heeft de gemeente een informatiepunt ingericht. Hier zijn onder andere fietsen te huur. We pakken tegen zo'n 2,5 euro per uur een moderne tweewieler. De Via Appia doe je bij voorkeur met de fiets als je het gehele traject tot aan de grote ringweg (”grande raccordo anulare”) binnen redelijke tijd wil afleggen. Natuurlijk was de Regina Viarum, de Koningin der Wegen, niet voor wielrenners aangelegd, maar voor marcherende legers om oorlog en vrede in Zuid-Italië te brengen. Met de bouw van de weg werd in 312 voor Christus begonnen door de censor Appius Claudius Caecus. De weg liep eerst van Rome naar Capua (bij Napels), later werd die doorgetrokken via Taranto naar Brindisi in Apulië. Het was de voornaamste verkeersader van Zuid-Italië, en een van de oudste wegen van het Romeinse Rijk. Vooral vanaf het beginpunt tot aan de ringweg van Rome is het traject vrijwel geheel intact. Kruisdood
Niet ver van de fietsverhuurder staat het kerkje Domine Quo Vadis (Heer, waarheen gaat Gij?). Volgens Origenes en Ambrosius zou Petrus, nadat hij uit Rome vluchtte, deze woorden tot Jezus hebben gesproken, toen Die hem hier verscheen. Het antwoord van Jezus luidde: „Ik ga naar Rome om weer gekruisigd te worden.” Hierop keerde Petrus zelf terug naar Rome om door keizer Nero tot de kruisdood te worden veroordeeld. In de kerk loopt een groep katholieke pelgrims achter een mis aan. Schuin tegenover de kerk voert een weg omhoog naar de catacomben van Calixtus, een van de ruim vijftig catacomben waar de eerste christenen hun doden begroeven. Onder begeleiding van een gids, een ongeveer 80-jarige Salesiaanse pater uit België, dalen we naar de koelte van beneden. We zien talloze nissen waarin vroeger de doden werden geschoven én de eerste symbolische afbeeldingen die de christenen gebruikten, zoals de ichtus. Vlak bij deze catacomben ligt de kerk Sint-Sebastiaan, met eronder ook weer catacomben. Over de kerk zwaait in naam de rooms-katholieke kardinaal Willebrands de scepter. Aan de linkerhand bevinden zich de resten van Circus Maxentius. Keizer Maxentius gaf in 311 opdracht tot de bouw van het circus en op 28 oktober 312 vierde hij er de verjaardag van zijn troonsbestijging. Het feest werd wreed verstoord toen het bericht kwam dat zijn tegenstander Constantijn de slag bij de Milvische brug begonnen was. De val van Maxentius kwam, en Constantijn bracht vrijheid van godsdienst voor de christenen. Nu, zoals elke zomer, staan in het circus plastic stoelen voor een enorm scherm dat films in de openlucht toont. Iets verder ligt op een hoogte het grafmonument van Cecilia Metella, met een doorsnede van 20 meter. Aan het einde van de dertiende eeuw werd dit monument tot een vesting omgebouwd en kreeg het de naam Ossenkop (capo di bove), naar de ossenschedels aan de kroonlijst. Karrenspoor
Vanaf hier zijn de Sabijnse en Albaanse bergen, en de ruïnes van grafmonumenten en resten van aquaducten te zien. En hier wordt de weg weerbarstig. De grote onregelmatige stenen doen de fietser uitwijken naar de zijkant van de weg. Daar, op de verhoogde berm kijken we nog eens machteloos naar de kaarsrechte weg die naar de horizon loopt. Grote platte stenen met hier en daar een veeg van een uitgesleten karrenspoor, de kantstenen en de berm waarlangs pijnbomen staan en monumenten uit de antieke tijd. Een lekke band betekent afzien. Geen materiaalwagen zoals in de Tour de France of Giro d'Italia bij de hand. Dat weerhoudt een groep wielrenners niet om met hoge snelheid over het wegdek te zoeven. En ook een kudde schapen neemt het pad voor lief als ze door de herder richting het aquaduct van Claudius worden geleid. Wie zijn wij dan om bedenkingen te hebben op het pad waar volgens overlevering zowel Petrus als Paulus overheen zijn getrokken? Bocca della verità Bert Heffels Prof. dr. W. Grossouw De apostel Paulus, die de verlosser zelf niet meer heeft meegemaakt, wordt gedoodverfd als de grondlegger van het universele christendom dat het antieke heidendom om zeep hielp. Hij is in het christelijk theater altijd een moeilijk te doorgronden personage geweest. In hem worden al de tegenstellingen zichtbaar van een maatschappij in gisting. Zijn thuisland was Klein-Azië, het huidige Turkije, op het snijpunt van oost en west. Hij was als Romeins burger Griek en Jood, die voordat de verlosser hem in Damascus neerbliksemde, zeer onzachtzinnig omsprong met diens volgelingen. De problemen die hem na zijn bekering bezig hielden zijn dus zo ongeveer vergelijkbaar met die van een moslim-allochtoon van de tweede of derde generatie die na Jehova-getuige te zijn geweest een Nieuwe-Tijds goeroe omhelst. Wel, hoogleraar Willem Grossouw (1906-1990), tot 1977 dertig jaar lang exegeet van het Nieuwe Testament aan de kun , was 2000 jaar na dato, een vurige fan van deze apostel. Paulus bond in Jezus' naam de strijd aan tegen de rigide wetten van het jodendom waaraan de oer-christenen in Jeruzalem zich zo rond '60 na christus weer dreigden te onderwerpen. En hij wilde dat doen zonder zijn volk af te vallen. Grossouw bewonderde in Paulus 'de controvers-theologische, dialectische betoogtrant', die deze man zich in dit gevecht eigengemaakt had. Dat leverde, buiten een aantal kleffe uitspraken, een massa spits theologisch proza op. Grossouw verzette zich fel tegen de wijdverbreide opinie dat Paulus een rabiate kuisheidsridder was die vrouwen en homo's haatte. Wie dat zegt snapt van Paulus geen moer, vond Grossouw, die verder helemaal geen jaren-zestig progressieveling was. Hij bepleitte even fel en even vergeefs als Frits van der Meer de bijbelse vroomheid en een kerkliturgie die stijl had. Maar de persoonlijke vrijheid in geloof en zeden ging hem boven alles, omdat 'de eerste taak van de mens is zichzelf te worden'. Nadat hij zich in de jaren zestig onttrokken had aan de beperking van het celibaat, noemde hij Paulus' 'vrouwenhaat' een mythe en wist hij zeker dat de 'apostel van de christelijke vrijheid' een celibaatswet onverdraaglijk zou hebben gevonden. De Russische dichter en Nobelprijswinnaar Joseph Brodsky zei in 1991 'dat een van de treurigste dingen die onze beschaving ooit zijn overkomen de confrontatie was tussen het Grieks-Romeinse veelgodendom en het christelijk monothesme waarbij het polytheïsme het onderspit dolf'. Wat niet nodig was geweest, want er was ruimte genoeg voor beide credo's. Door die nederlaag werd volgens hem de geschiedenis gereduceerd van 'stereo tot mono'. 'Ze is', zei hij, 'in feite een afdeling van het christendom zelf geworden, een geloof dat tenslotte in het teken staat van de gemeenschap.' Met de mens als centrum van een heelal, dat door een verborgen wet, die god heet, geordend wordt. Brodsky's stelling is wijdverbreid maar niet helemaal juist. Men vergeet dat de idee van de om de mens heen geordende kosmos niet zozeer een joods, maar meer nog een Platonistisch, dus Grieks idee is, dat stamt uit de klassieke tijd van rond 400 voor christus, toen de goden in feite al gestorven waren en Plato con amore zijn leven in dienst steldevan het Ware, het Goede en het Schone. Die Een zijn. Dus het monotheïsme met in zijn kielzog het idee van de ene waarheid, was al gemeengoed lang voordat Paulus aan zijn bekering van de toenmalige wereld begon. Hij hoefde het alleen maar te christianiseren. Grossouw vindt daarom in zijn leer geen deterministische trekken. Hij noemt hem zelfs de apostel van de vrijheid, die de Thora, de wet door Mozes opgetrokken rond de ene Jahweh, als heilswet verwierp. De Thora werkte volgens haar aanhangers als een beschuttende omheining om het Joodse volk en werd in Paulus' tijd - onder invloed van het Platonisme? - zelfs gezien als de verborgen wet die de kosmos ordent. Maar daar was Paulus, die overigens als Griek en Jood een dubbel gecodeerde monotheïst was, fel tegen omdat de thora de mens in zijn kosmos opsloot. En ook Grossouw was iedere inperking van de menselijke vrijheid een gruwel. Het wonderlijke is nu dat deze erudiete bijbelkenner de meeste faam heeft verworven door zich te bekennen voor de emancipatie van vrouwen en homo's in zijn kerk, de groepen die Paulus volgens zijn haters zou gediscrimineerd hebben. Dat deed hij dus door het celibaat daadwerkelijk te doorbreken en door als getuige à decharge op te treden in het beroemde ezelsproces dat tegen Gerard Reve, onze geliefde volksschrijver en homo-emancipator, in 1966 werd aangespannen. Die had geschreven dat hij zijn God wilde bezitten in zijn geheime openingen en dan graag in de gedaante van een ezel 'met omzwachtelde hoefjes'. Een godsbeeld dat een massa gelovigen en ongelovigen toen verbijsterde, maar waar de rechter uiteindelijk toch niets op tegen kon hebben, omdat een ieder nu eenmaal de vrijheid heeft zijn eigen god zo te ontwerpen dat hij hem het best kan liefhebben. Vond Grossouw. Paulus' vrijheidsgevoel omschreef hij in 1969 als een mix van 'durf, vrijmoedigheid, openheid en openbaarheid'. Die mix droeg hij zelf al in de jaren dertig uit als student in Rome, waar men hem toen al 'bocca della verità', de mond van de waarheid, noemde. Maar die waarheid was evenals het godsbeeld op het eind van zijn leven een stuk controversiëler geworden dan toen hij aan de verkondiging ervan begon. Bocca della verita Bocca della varita is van origine een putdeksel. Hij werd gebruikt als een soort leugendetector. Men moest zijn hand erin steken, en dan werd er een vraag gesteld. Als de beschuldigde dan loog, werd zijn hand erafgebeten, door het deksel. Dat kan natuurlijk niet, dus stond er iemand achter dat deksel, om de hand eraf te hakken. Ze deden dit natuurlijk alleen als ze zeer zeker van hun zaak waren. Bocca della verità Roy Potijk
Nabij het vroegere Forum Boarium dat als veemarkt fungeerde, nu Piazza della Bocca della Verità, bevond zich een gevangenis en plaats van terechtstelling, Doliola. In de achtste eeuw na Chr. stond hier ook een gevangenis, die naar de 'olifantenfontein' in die buurt Carcer ad Elephantum heette. In de vorige eeuw werd het plein tenslotte voor openbare terechtstellingen gebruikt. Gezien de lange historie van gevangenissen en terechtstellingen is het niet verwonderlijk dat men voor de omgeving van het Forum Boarium een bijgelovige vrees ging koesteren. Dit bijgeloof richtte zich in de middeleeuwen vooral op de Bocca della Verità, de mond van de waarheid. De Bocca della Verità staat in de voorhal, porticus, van de S. Maria in Cosmedin. De Bocca is van oorsprong een putdeksel, in de vorm van een gezicht met een open mond; men vermoedt dat het gezicht een riviergod voorstelt. De Bocca della Verità, zoals die te zien is in de porticus van de S. Maria in Cosmedin

Al sinds de achtste eeuw gaat het verhaal dat de Bocca gebruikt kan worden al een soort godsoordeel om te kijken of iemand de waarheid sprak, dit gold vooral voor vrouwen die ontrouw waren geweest. Volgens de legende zou als iemand zijn hand in de mond van de Bocca stak en een leugen sprak, de mond zich sluiten en de vingers van de leugenaar afbijten. Het verhaal gaat, dat een Engelsman zijn hand in de mond stak, erop los loog, en plots begon te gillen van de pijn; er had zich in de mond een schorpioen opgehouden. Giuseppe Gioacchino Belli, schreef rond 1830 het volgende gedicht over de Bocca della Verita: Je steekt je hand tussen de lippen, En ben je eerlijk als je praat, Dan laten ze je vingers glippen, Maar liegt iemand tegen de klippen
Op, als hij daar te oreren staat, Dan - hap! - kan hij van de pijn verhippen. Aan de overkant van de zeer drukke weg de Santa Maria in Cosmedin met zijn volgens sommigen mooiste klokkentoren van Rome en zijn volgens anderen mooiste basiliek-interieur. Liefhebbers van bijvoorbeeld een mooie zgn. Cosmatenvloer kunnen hier naar binnen, maar houdt er rekening mee dat er een Dienst aan de gang kan zijn. Net als de meeste toeristen zijn wij al tevreden met het voorportaal. Hier staat namelijk de Bocca della Verità (plaatje), een antiek putdeksel waaraan magisch krachten worden toegeschreven. Op deze plek krijgen jullie prachtige verhalen te horen en, kleine jokkenbrokken en pathetische leugenaars, weest gewaarschuwd!