Engelenburcht

Vanaf de renaissance

Julius de Tweede was paus van 1503 tot 1513 en verkoos het wonen in de burcht boven het wonen in het Vaticaan. Daarom gaf hij Giuliano da Sangallo de opdracht om het comfort van de pauselijke verblijven te verbeteren. De loggia met uitzicht op de Tiber en de luxe badkamer worden gebouwd. Onder leiding van Antonio da Sangallo de Jongere voltooit men de Passetto.

Op 6 mei 1527 belegert een leger van ruim 18.000 man onder leiding van Carlo di Borbone de stad Rome. Een golf aan plunderingen van huizen, kerken, kloosters volgt, waarna de huurlingen die gebouwen in brand steken. Zo’n drieduizend mensen onder wie paus Clemens de Zevende vluchten naar de Engelenburcht. Intussen doorzoeken de huurlingen de riolen van de stad omdat ze denken dat de adel daar de kostbaarheden verborgen heeft. Hierdoor breekt de pest uit die velen de dood brengt.

Hoewel de stad is geruïneerd, is paus Paulus de Derde vastberaden om de pracht en praal van de stad te herstellen en start een programma om de stad te restaureren. Ook de Engelenburcht staat op dit programma. De paus geeft Montelupo de opdracht om een luxe appartement te bouwen waarin Perino del Vaga met zijn assistenten voor de fresco’s zorgt. Op pagina 10 leest u hier meer over.

Vanaf de zeventiende eeuw tot aan eind negentiende eeuw wordt de Engelenburcht gebruikt als gevangenis en kazerne. Zelfs in de schatkamer sluit men gedetineerden op – vooral politieke tegenstanders. In het begin van de twintigste eeuw heeft men het mausoleum langzamerhand omgebouwd tot een museum dat je op de dag van vandaag kunt bezoeken.

Interieur en exterieur
Eerste verdieping

Als men het bouwwerk binnentreedt, komt men in een binnenplaats genaamd Cortile del Salvatore (binnenplaats van de verlosser). Deze naam heeft hij te danken aan het marmeren borstbeeld van Christus uit de vijftiende eeuw, Busto del Salvatore. Tussen de muren van het vierkanten plateau en de basis van de cilinderwand loopt een ronde gang waar zich halverwege de Cortile delle Fucilazioni bevindt. De naam betekent ‘binnenplaats van executies’ en verraadt zo dat hier in de oudheid de executies van de veroordeelden plaatsvonden. Aan deze ruimte grenst Capella del Crocifisso (kapel van het kruis) waarin een altaar met een schilderij over de Veroordeelde staat. De kapel kijkt uit over de Cortile dei Condannati (de binnenplaats van de veroordeelde).

Tegenover de ingang van het mausoleum bevindt zich een trap die leidt naar een brede gang drie meter beneden. In deze gang werden de plechtige processies bij begrafenissen gehouden. Het was oorspronkelijk met platen geel marmer bedekt, had een mozaïeken vloer en een met pleisterwerk bekleed gewelf. Aan het eind van de gang stond een kolossaal standbeeld van keizer Hadrianus. Rechts bevindt zich een trap die een volledige omwenteling

maakt in de cilinder en twaalf meter hoger uitkomt in de grafkamer van keizer Hadrianus. Via deze trap begeleidde de rouwstoet de bereisde keizer bij zijn laatste reis. Het had een zwart en witte mozaïeken vloer met een patroon dat waarschijnlijk geometrische vormen of planten moest voorstellen, wat typerend was aan dat tijdperk. Vier schachten in het gewelf zorgen voor de verlichting en ventilatie van de ruimte.

Tweede verdieping

Via de tweede verdieping kunnen we de vier bolwerken van de burcht bereiken. Vanwege de opkomst van vuurwapens nam paus Nicolaas de Vijfde tussen 1447 en 1455 het initiatief om vier bastions te laten bouwen. Zijn architecten slaagden er echter enkel in om drie van de vier geplande bolwerken af te maken. Vijftig jaar later werd de vierde, de Bastione San Matteo (linksvoor), afgerond door Santo di Giovanni in opdracht van Alexander de Zesde. Op de Bastione San Giovanni (rechtsvoor) staat een ronde toren met een dikke muur voor beter uitzicht op de toegangswegen. Aan de Bastione San Luca (rechtsachter) grenst de Armeria di Clemente X (Wapenkamer van Clemens de Tiende) en aan de Bastione San Marco (linksachter) de Passetto. Dat is een 1600 meter lange loopbrug die de Engelenburcht met Vaticaanstad verbindt. In 1277 heeft paus Nicolaas de Derde deze opgericht en diende als vluchtweg voor de pausen als zij in gevaar waren. Het laatste stuk van de gang werd afgesloten met een ophaalbrug die, zodra de paus veilig gesteld was, omhooggetrokken werd. Zo heeft paus Alexander de Zesde in 1494 de vluchtgang gebruikt toen Karel de Achtste Rome binnenviel. Tevens is Clemens de Zevende in 1527 bij de plundering van Rome via de loopbrug ontsnapt. Ook nu wordt de brug nog gebruikt als vluchtweg, maar enkel in de virtuele wereld. In de game Assassin's Creed II namelijk moet de hoofdpersoon Ezio onder andere over deze brug.

Derde verdieping

Op de derde verdieping bevindt zich La Sala delle Urne (de Zaal van de Urnen) letterlijk en figuurlijk het hart van het monument. Het ligt namelijk in het midden van het mausoleum en het was bedoeld voor het conserveren van het stoffelijke overschot van de keizer en zijn familie. Kostbaar marmer bekleedde de muren, het had balken van brons en olielampen verlichtten de ruimte. In drie zijden van de kamer heeft men diepe rechthoekige gebogen nissen gemaakt waarin de urnen met de as van Hadrianus, zijn vrouw Sabrina en hun zoon Elio Cesare staan.

Later diende het mausoleum als fort en moest men tijdens belegeringen van de vijand kunnen overleven. Daarom bevond zich op dezelfde etage ook een voorraadplaats voor olie die men als wapen kon gebruiken: een vloed hete olie schrikt aanvallers immers af. Hiervoor zaten drie openingen in de vloer. Ook zelfvoorzienig is belangrijk ten tijde van oorlog dus werden in 1502 onder Paus Alexander de Zesde vijf ronde kuilen gegraven die men gebruikte als silo voor de opslag van granen en tarwe.

Naast deze opslagplaatsen bevonden zich enkele gevangenissen.

Vierde verdieping

Wanneer men door naar de vierde verdieping gaat, komt men uit in een binnenplaats die naar verschillende zalen op deze etage toegang geeft. Deze ruimte heeft verschillende namen gehad. Eerst werd de plaats aangeduid met cortile d'onore, wat 'binnentuin' betekent omdat het de hoofdentree van de pauselijke vertrekken was. Ook noemde men het Cortile della Campana (het hof van de klok) vanwege het geluid van de bel dat de executie aankondigde. Dat kon men hier duidelijk horen aangezien twee verdiepingen eronder de eerder genoemde Cortile delle Fucilazioni (Binnenplaats van de executies) zich bevond. Nu is het vooral bekend als Cortile dell'Angelo (Binnenplaats van de Engel) wegens het beeld van aartsengel Michaël dat ruim tweehonderd jaar, tot 1747, de top van het mausoleum sierde. Doordat het erg beschadigd was, verving men het in 1752 door het huidige bronzen beeld gemaakt door Peter Anton van Verschaffelt. Het oude beeld staat nu op de binnenplaats.

Als eerst komt men in de Sale di Clemente VIII (Zaal van Clemens de Achtste). Deze bestaat uit twee kamers. In één vertrek staat een monumentale schouw en op het plafond staat het familiewapen van de Aldobrandini, de familie van paus Clemens de Achtste. De volgende zaal heet de Sala della Giustizia (Zaal van de Justitie) en functioneerde als rechtbank. Op de muur heeft Perino del Vaga 'de Engel der gerechtigheid' geschilderd. In deze ruimte vonden veel processen plaats die vaak eindigden met het doodvonnis. De humanisten Pomponio Leto en Platina bijvoorbeeld kregen hier de doodveroordeling omdat zij beschuldigd werden van een complot tegen paus Clemens de Achtste.

Vanuit de Sala della Giustizia kan men met een gangetje naar de Sala dell'Apollo. De kamer maakt deel uit van het appartement van paus Paulus de Derde; boven de deur en in de inscriptie van de grote marmeren schouw staat zijn naam. De door Perino del Vaga gemaakte fresco's met scènes uit de mythe van Apollo sieren het gewelf. Ook worden de negen muzen, de begeleidsters van Apollo, weergeven. Aan de korte zijkanten van het gewelf zijn twee emblemen geschilderd: de lelie van Justitie en het motto 'haastige spoed is zelden goed'. Verder hebben leerlingen van Rafaël de zaal gedecoreerd met grotesken. Vooral de gestileerde lelie komt vaak terug, deze bloem stond symbool voor vrede, vergankelijkheid, vruchtbaarheid, geestelijke liefde, onschuld, koninklijkheid, maagdelijkheid en reinheid. De vloer van de zaal had verschillende openingen waarvan één een put van negen meter diep was. Over de functie ervan bestaan verschillende verklaringen. Het zou dienen als valkuil voor ongewenste gasten, als toilet of als put om regenwater op te vangen.

Men komt vanuit de Sala dell’Apollo in de kapel van paus Leo X Medici. Het Latijnse woord leo en het Griekse woord  betekenen beide 'leeuw': in het midden van de majolica-vloer - een met glazuur bestreken aardewerken vloer - heeft men een gestileerde leeuw en de bollen uit het wapenschild van de Medici familie afgebeeld. Boven het altaar is een reliëf van de Heilige Maagd Maria en haar zoon Jezus. De kapel was gewijd aan de beschermheiligen van de Medici familie, Damian en Cosmas. Een kleine kamer diende als sacristie: een vertrek waarin alles wat nodig was voor de altaardienst werd bewaard.

Vanuit de Sala dell'Apollo kan men ook naar de twee Sale de Clemente VII. Tijdens de plundering van Rome en de belegering van het fort vluchtte paus Clemens de Zevende naar deze kamers waar hij voor zes maanden verbleef. Beide vertrekken hebben net als het Pantheon een cassettenplafond, een plafond met verdiepte vlakken. Het plafond van de Zalen van Clemens de Zevende is echter van hout terwijl dat van het Pantheon vervaardigd is van een soort beton. Op de vlakken heeft men geometrische figuren geschilderd en in het midden van het plafond kan men het wapenschild van de Medici zien. De kamers hebben ook friezen. In de eerste kamer staat de naam van paus Clemens de Zevende die door twee engeltjes wordt vastgehouden. In de tweede kamer heeft men het originele fries vervangen door het embleem van paus Innocentius de Tiende.

De paus baadde in weelde en dat kunnen we zien aan zijn luxe badkamer (zie figuur 5). Een gang naast de twee zalen leidt naar een trapje naar de badkamer van Clemens de Zevende. Op de verdieping boven de badkamer bevond zich een kleedkamer. In de stookplaatsen onder de badkamer verhitte men water dat door leidingen onder vloer werd getransporteerd en zo warm water voor het marmeren bad leverde. De hete lucht uit de stookplaatsen verwarmde bovendien de wanden van de badkamer, net als in de Romeinse thermen gebeurde.

De badkamer zelf heeft een gebogen nis verfraaid met stucwerk en fresco's die Giulio Romano geschilderd had. Elementen die betrekking hebben op water en zee zijn veelvoorkomende motieven. Er is een strook met rechthoeken waarop onder andere dolfijnen, zwanen en plantmotieven te zien zijn. Ook spelen zich een aantal mythologische verhalen op de wand af. De onderwerpen ervan zijn losbandig en speels, bijvoorbeeld over Mars die vanaf de Vulcano Venus bespioneert.

Op een ander fries heeft men zeven tronen van de Olympische goden afgebeeld. Grappig is dat we kunnen herkennen welke troon bij welke god of godin behoort want op hun troon hebben de godheden hun kleding en attributen achtergelaten - wanneer je gaat badderen, ontdoe je je immers van je kleding. We zien een gevleugelde helm en herautstaf; een adelaar en koningsstaf; en een lier en pijl en boog. Deze attributen horen respectievelijk bij Mercurius, Jupiter - waarnaar tweemaal wordt gerefereerd - en Apollo. Ook zijn een jurk, een paar sandalen en een laurierenkroon afgebeeld die zowel bij Venus als bij Nike kunnen horen. Verder verwijzen de helm, de speer, het schild en het harnas bij de ingang van de badkamer naar de oorlogsgod Mars. Tot slot is er nog onleesbare afbeelding. Wellicht is dit het werk van Pluto met zijn kap!

Op de vierde verdieping bevindt zich naast de Cortile Dell'Angelo ook Cortile di Alessandro VI. De binnenplaats heeft de vorm van een halve cirkel en geeft onder andere toegang naar de zalen op deze verdieping. Sommige bronnen, zoals een fresco van GB Montano, vermelden dat er een daktuin was met hoge bomen.

Ook dit binnenplein heeft verschillende namen gehad. Ten eerste noemde men het de Cortile del Pozzo (binnenplaats van de put) vanwege de put met het wapenschild van paus Alexander de Zesde. Een andere naam was de Cortile dell'Olio (binnenplaats van de olie) omdat men vanaf hier naar de opslagplaatsen van de olie en het voedsel kan gaan.

Aangezien er regelmatig toneelvoorstellingen voor de paus en zijn hof plaatsvonden, werd het plein ten slotte ook Cortile del Teatro (binnenplaats van het theater) genoemd. Vooral Paus Leo de Tiende hield van het wereldse leven en op de binnenplaats vonden daarom vaak feesten, feestelijke banketten, dansvoorstellingen, muzikaal entertainment en theater plaats. Deze shows dienden niet alleen voor vermaak maar waren ook prima politieke propaganda en hielpen bij het sluiten van overeenkomsten. Vanaf 1481 kon soms, bij festivals en feesten, ook de gewone bevolking meegenieten van de entertainment. Op de top van de burcht plaatste men dan grote machines die voor vuurwerk zorgden (zie figuur 6). Tot 1886 kon men deze vuurwerkspektakels bewonderen. Toen enkele explosies schade hadden aangericht aan het interieur van kamers eronder, heeft men besloten geen shows meer te houden.

Aan de Cortile del Pozzo grenst een ander binnenplaatsje: het Cortiletto di Leone X. Waarschijnlijk was hier een goed onderhouden tuintje dat zich later heeft uitgebreid naar de Cortile del Pozzo. De binnenplaats was ook bekend als de Cortile del Forno (binnenplaats van de oven) omdat men hier het vuur aanstak om de badkamer boven op te warmen.

Vijfde verdieping

Op de vijfde etage bevinden zich twee loggia's. De loggia aan de noordkant heet Loggia di Paolo III (Loggia van Paulus de Derde). Het gewelfde plafond is gedecoreerd met stucwerk en fresco's geschilderd door een assistent van Perino del Vaga, Girolamo da Sermoneta Siciolante. Boven de gevel loopt een fries met leliereliëf. De buitenwand bestaat uit vijf bogen ondersteund door pilaren.

De tweede loggia, Loggia di Giulio II (Loggia van Julius de Tweede) is een eenvoudig gebouw dat Bramante heeft ontworpen. De gewelfde ruimte is versierd met fresco's. Op het wit marmeren prospectus, dat oorspronkelijk werd bekroond door een geveldriehoek, staan enkele vrijstaande zuilen en twee halve zuilen die tegen de deurpost aanleunen. De zuilen zijn in de Toscaanse orde: een eenvoudige orde die qua eenvoud op de Dorische orde lijkt. De zuilen zijn glad, het kapiteel heeft een simpele vorm en van versieringen is geen sprake. Het bescheiden bouwwerk contrasteert goed met het magnifieke uitzicht op Rome vanuit dit punt.

Vanuit de Loggia di Giulio II gaat een trap omhoog naar de Sala Paolina, een pauselijk appartement genoemd naar paus Paulus de Derde. Deze zaal functioneerde als receptieruimte waar men ambassadeurs en andere belangrijke gasten ontving. Het moest een visuele impact geven op de bezoekers dus het was een rijkelijk versierde ruimte. Perino del Vaga en zijn medewerkers hebben de fresco's geschilderd, die onder andere episoden toonden uit het leven van de apostel Paulus en van Alexander de Grote. Alexander was de doopnaam van paus Paulus de Derde en bovendien liet dit Paulus' passie voor de klassieke cultuur zien. In het midden van de korte zijkanten van de zaal waren Hadrianus en aartsengel Michaël afgebeeld. Een aantal schilderijen met gezichtsbedrog deden de plechtigheid van de hal ietwat verminderen. Zo is rechts in de hoek een schilderij te zien met een halfgeopende deur waarachter een persoon de trap opgaat. Dit schilderij is verbonden met de echte trap die omhoog gaat

vanaf de deur aan het andere eind van de wand. Ook elders in de ruimte zijn dit soort optische trucs te zien, alle bedoeld om de gasten te verbazen.

Aan de Sala Paolina grenzen twee kamers, waaronder de Camera del Perseo (Kamer van Perseus). In het midden van het plafond staat op een blauwe achtergrond de beeltenis van Perseus, versierd met grotesken en verguld stucwerk. Langs de muren worden de mythen over de Griekse held verteld. Ze zijn omringd door guirlandes van bloemen en vruchten, waaruit maskers steken, en sierlijsten, afgewisseld met friezen van vrouwen en eenhoorns. De meubels in de kamer behoren niet tot de originele inrichting.

De andere kamer die aan Sala Paolina grenst, heet Camera di Amore e Psiche (Zaal van Amor/Cupido en Psyche). De kamer was waarschijnlijk de slaapkamer van Paulus de Derde en ontleent de naam aan het verhaal van Apuleius over Cupido en Psyche, waarvan scènes op negen panelen zijn afgebeeld. Het verhaal bevat behoorlijk wat sensualiteit en erotiek. Toch was dit toegestaan in de pauselijke appartementen omdat het thema van de mythe erg belangrijk was: het ging over de boetedoening van een meisje om zo vergiffenis van de goden te krijgen en zo onsterfelijk te worden. Panelen met goud en geschilderde guirlandes van fruit wisselen de scènes af. Grotesken, onder andere eenhoorns en korenbloemen, sieren het houten plafond. In het midden van het plafond is het wapenschild van de familie Farnese afgebeeld.

Aan de westkant van de verdieping bevinden zich verder de historische wapenkamers, vijf in totaal. Hier heeft men een kleine collectie tentoongesteld om zo de geschiedenis van de legers te vertellen en reconstrueren. Een cirkelvormige gang met bogen van metselwerk vormt de buitenrand van de etage. Het rechterdeel van deze gang is genoemd naar Pius de Vierde en het linkerdeel naar Alexander de Zevende.

Zesde verdieping
Centraal op de zesde verdieping staat de cirkelvormige schatkamer, de Sala del Tesoro. Zoals de naam al aankondigt, functioneerde het als de schatkamer van het huis en als opslagplaats van documenten en waardevolle spullen zoals goud en edelstenen. Twee deuren sloten de kamer af en de sleutels werden bewaard door de penningmeester van de paus en door de kardinaal. Tot 1870 bevatten de kasten langs de wanden geheime archieven. In het midden stonden drie zware kisten van hout en ijzer met zes sloten, waarvan verschillende mensen één sleutel hadden.

In de negentiende eeuw heeft men ook deze kamer omgebouwd tot gevangenis. Dit kunnen we zien aan de ‘graffiti’: vanwege verveling lieten de gevangen vloeken achter aan de binnenkant van de kasten.

Een gangetje voert men naar de Sala della Biblioteca (Zaal van de Bibliotheek) vol schitterende schilderijen. De decoratieve stijl van de Domus Aurea (Gouden Huis) van Nero in Rome, herontdekt in het einde van de vijftiende eeuw, is een inspiratie geweest voor de inrichting van deze zaal. Een leerling van Perino del Vaga, Luzio Luzi da Todi, heeft de kamer voorzien van weelderige decoraties, omlijst door stucwerk en grotesken. Het hoofdthema is de analogie tussen paus Paulus de Derde en keizer Hadrianus, dus tussen het christelijke Rome en het Rome uit de keizertijd. Hadrianus was een beschaafde keizer, Paulus de Derde een humanistische paus. Ook waren ze beide kunstliefhebbers. De paus herontdekte de pracht en praal van de oude keizertijd en had de opdracht om de stad te doen herleven na de plundering van Rome in 1527. Daarom draait veel decoratie om de stichting van Rome.

Het marmeren wapenschild van de paus staat in het midden van het gewelf omringd door emblemen van de maagd met de eenhoorn en de lelie. Op de muur rechts boven de schouw zijn twee allegorische figuren van de Kerk van Rome en het pauselijke wapenschild afgebeeld. Aan de korte zijden van het plafond zijn beeltenissen van keizer Hadrianus en aartsengel Michael te zien. Ook diverse Romeinse goden en helden komen op het gewelf voor en er spelen zich diverse mythen af, zoals de mythe over de metamorfose van Daphne in een boom. Verder zijn scènes uit de mythologie over Rome afgebeeld: de stichting van Rome, de bestraffing van Tarpeia die haar vaderstad verraadde, en de verdrijving van Tarquinius Superbus, een koning die een waar schrikbewind voerde. Tot slot kunnen we nog vier episodes uit het leven van Hadrianus bekijken.

De Corridoio Pompeiano (Gang van Pompeius) verbindt de Sala della Biblioteca met de Sala dell’Apollo. De lage doorgang is één meter breed en heeft een gewelfd plafond. Luzio Luzi en Perino del Vaga hebben de wand gedecoreerd. Ook hiervan kan Nero’s Domus Aurea een inspiratiebron zijn omdat die bij de opgraving als een complex van rijk beschilderde tunnels tevoorschijn kwam.

Aan de noordkant van de Sala della Biblioteca bevinden zich twee kamers. De linkerzaal heet de Sala dell'Adrianeo (Zaal van Hadrianus). Luzio Luzi da Todi heeft de fresco’s in het vertrek ontworpen, Prospero Fontana heeft ze waarschijnlijk geschilderd. In het midden van het fries tegenover de ingang van de zaal is het ideaalbeeld van het mausoleum van Hadrianus weergeven. Afgewisseld met faunen, saters, cupido’s en Sileni zijn langs het fries – theoretische – reconstructies van de monumenten van het oude Rome geschilderd, zoals Meta Romuli, een piramide in Rome, en het Circus van Caligula. In de kamer hangen ook drie schilderijen die als thema de Bacchus hebben. Dit is de god van de wijn die naast dronkenschap ook beschaving en inspiratie in de kunst bracht. Er hangt onder andere een schilderij van de Nederlandse Jacob Jordaens, die vaak over uitbundigheid en ontspanning schilderde.

De Sala dei Festoni (Zaal van Guirlandes) is de rechterzaal. Op de bovenkant van de muren zijn Tritons (meermannen), Nereïden (zeenimfen), mannen en vrouwen en eenhoorns geschilderd. Doordat de kamer zich vlak bij de top van het gebouw bevindt waar men een lange tijd vuurwerk afstak, wat niet altijd veilig verliep, heeft het zijn oorspronkelijke balken verloren.

Ten noorden van de Sala dell’Adrianeo en de Sala dei Festoni bevindt zich de Cagliostra, genoemd naar een kluizenaar en graaf van Cagliostro. Het was een raadselachtige man die helderziend zou zijn en als charlatan wonderdrankjes uit zou delen. In Italië wordt hij gearresteerd vanwege het verspreiden van maçonnieke ideeën. Dat zijn ideeën van vrijmetselaars, mensen die een hoger ethisch en spiritueel niveau willen halen. De plaats waar hij mag wachten op zijn straf, is de latergenoemde Cagliostra in de Engelenburcht. Het is een driedelige ruimte die bestaat uit een kamer en twee kleedkamers. De binnenkant is volledig beschilderd met scènes en landschappen. Een erg luxe gevangenis dus.

Tegenover de Cagliostra, aan de zuidkant van het mausoleum, is in de Appartamento del Castellano (Appartement van Castellano) tegenwoordig het kantoor gevestigd. Het bestaat uit een zevental kamertjes. Twee cabines zijn verfraaid met het wapenschild van de Savelli familie en één kamer met het wapen van paus Benedictus XIV Lambertini. Het heeft zes grote ramen en tussen de middelste twee ramen hing van 1746 tot 1934 een klok.

Zevende verdieping

Tot slot belanden we op de zevende etage. Uit een dikke muur is een nauwe, Romeinse trap uitgespaard die leidt naar de Sala Rotonda (Ronde Zaal). De zaal dankt zijn naam aan zijn vorm en is de eerste kapel gewijd aan aartsengel Michaël. De zaal leidt naar Sala delle Colonne (Hal van de Zuilen) die vernoemd is naar de vier zuilen die de hal versieren. Het heeft twee aangrenzende slaapkamers met houten kasten waarin het wapen van de paus is gesneden. Vanwege het vuurwerk waren de ramen voorzien van afneembare deuren als bescherming tegen de eventuele vuurwerkschade.

Vanuit de Sala Rotonda kunnen we ook naar het dakterras en tevens het hoogste punt van de Engelenburcht, de Terrazzo dell'Angelo. Hierop kijkt aartsengel Michaël uit over de daken van Rome. Het beroemde bronzen beeld van de engel die zijn zwaard in de schede steekt is zeker niet de eerste die de burcht bekroont. Toen het monument nog als mausoleum diende, prijkte een beeld van keizer Hadrianus die in een strijdwagen zat door vier paarden getrokken. In de elfde eeuw stond er een beeld van hout die niet goed bestand was tegen verweer en daardoor al snel aan vervanging toe was. De kopie was gemaakt van marmer. Sterker materiaal dan hout, desondanks overleefde het beeld de belegering van de burcht door de bevolking in 1379 niet. In opdracht van paus Nicolaas de Vijfde maakte Jacomo da l'Aquila in 1453 een derde uitvoering van marmer met een bronzen zwaard en vleugels. Waarschijnlijk stond Jupiter dit beeld niet aan want in 1479 vernietigde een bliksemschicht zowel de Engel als de toren. Ook het vierde standbeeld van verguld brons had geen gelukkig lot: in 1527 werd Rome geplunderd en tijdens de daarop volgende belegering van de burcht werd het beeld omgesmolten tot kogels voor de geweren. Het vijfde beeld, van Raffaello da Montelupo, heeft van 1544 tot 1752 op de top gestaan en kan men nu bewonderen in de naar het beeld vernoemde binnenplaats Cortile Dell'Angelo op de vierde verdieping. De Vlaamse Peter Anton Verschaffelt heeft de huidige Engel gemaakt die vooralsnog een dergelijk ongelukkig lot als dat van zijn voorgangers bespaard is gebleven.

De Engelenbrug
Figuur 10 De Engelenbrug

De Engelenburcht is verbonden met de andere oever van de Tiber door de Engelenbrug. Keizer Aelius Hadrianus wilde een rechtstreekse verbinding van zijn mausoleum naar de stad en gaf daarom Demetrianus, de architect die ook de Engelenburcht heeft gebouwd, de opdracht om een brug te bouwen. In 134 was de brug klaar en had aanvankelijk de naam Pons Hadrianus of Pons Aelius. Travertijn, een soort marmerachtig kalksteen, was het materiaal van de brug en de bogen werden gebouwd van peperino, een soort tufsteen. De brug was bijna elf meter breed en had acht bogen: in het midden drie grote bogen met een diameter van ongeveer 18 meter; links daarvan drie kleinere bogen van circa 3, 3,5 en 7,6 meter; rechts daarvan twee bogen van ongeveer 3,8 en 7,6 meter.

Vanwege de eerder genoemde legende over aartsengel Michaël werd de brug vanaf 590 Ponte Sant’Angelo genoemd. Een andere naam is Pons Sancti Petri (brug van Sint Pieter). De brug functioneerde namelijk als de belangrijkste toegangsweg naar het Vaticaan waardoor het de drukste brug van Rome was. Zo druk, dat in 1450 er een catastrofe plaatsvond. Het muildier van kardinaal Barbo, die later paus Paulus de Tweede werd, schrikt en begint te trappen. In de commotie die ontstaat, sterven ruim tweehonderd pelgrims doordat ze vertrapt of in de Tiber geduwd worden. In 2010 gebeurt iets soortgelijks bij de Loveparade in Duitsland. 21 mensen komen om door het gedrang en meer dan 501 mensen raken gewond. De oorzaak van de ramp is dezelfde als die van een half millennium geleden: te veel mensen, te weinig ruimte. Daarom sloopte men de oude triomfboog en wat woningen bij het bruggenhoofd om de straat te verbreden.

De brug functioneerde niet alleen als toegangsweg maar ook als plaats voor de doodstraf. Bij het rechterbruggenhoofd heeft men honderden jaren terechtgestelden geëxecuteerd. Hun lijken werden vervolgens op de brug tentoongesteld om andere mensen af te schrikken. In 1527 plaatste men in opdracht van Paus Clemens de Achtste ook standbeelden van Petrus en Paulus. Niet als afschrikking natuurlijk, maar ter verering. Petrus was namelijk voor de katholieken de eerste paus en Petrus heeft een belangrijke rol gespeeld in de groei en verspreiding van het vroege christendom. Later heeft men beelden neergezet van de evangelisten, aartsvaders en Abraham, Adam, Noah en Mozes. Doordat ze in 1668 door verweer en verval aan vervanging toe waren, gaf paus Clemens de Negende de architect en beeldhouwer Bernini de opdracht om de brug te voorzien van tien engelenbeelden. Tevens moest hij wegens gebrek aan ruimte de brug verbreden en uit te rusten met leuningen.

Twee van de tien ontwerpen van de Engelenbeelden heeft Bernini manu propria uitgevoerd: de Engel met de doornenkroon en de Engel het kruisopschrift. De paus vond ze zo mooi en vreesde voor verweer. Daarom liet hij ze door replica’s vervangen. De originele beelden staan nu in de S. Andrea delle Fratte. De overige acht beelden hebben zijn leerlingen gemaakt.

De beelden zijn in barokstijl. Ze zijn erg dynamisch door de gewaden die lijken te wapperen in de wind, het lijkt wel of ze net vanuit de hemel op aarde geland zijn. Ook is er sprake van pathos door de theatrale houdingen en gezichtsuitdrukkingen. De tien engelen dragen de lijdenswerktuigen van Jezus Christus waarmee hij de verlossing behaalde. Ze duiden op deze manier de kruisweg aan die de pelgrims leidde naar hun doel, de Sint-Pieter, en houden de christenen de waterdichte waarheid van het evangelie voor. Respectievelijk dragen de engelen een troon, zwepen, een doornenkroon, een zweetdoek, een kledingstuk en dobbelstenen, de nagels, het kruis, een inscriptie, een spons met azijn en een lans (zie onderstaande figuur). Elk beeld is bovendien voorzien van een Latijns opschrift.

Omdat de Tiber regelmatig overstroomde, besloot in 1892 het bestuur van Rome dat er iets aan gedaan moest worden. Langs de rivier bouwde men metershoge kades om zo voortaan het wassende water te weren. Omdat men beide bruggenhoofden moest reconstrueren, zijn enkel de drie middelste bogen van de brug nog origineel.

Bronnenlijst

Websites:

 http://castelsantangelo.beniculturali.it/index.php?it/2/visita-i-livelli

 http://de.wikipedia.org/wiki/Michael_(Erzengel)

 http://en.wikipedia.org/wiki/Aldobrandini_family

 http://en.wikipedia.org/wiki/Castel_Sant%27Angelo

 http://en.wikipedia.org/wiki/Cupid_and_Psyche

 http://en.wikipedia.org/wiki/Passetto_di_Borgo

 http://en.wikipedia.org/wiki/Ponte_Sant%27Angelo

 http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/3242-rome-de-engelenburcht-castel-sant-angelo.html

 http://maps.google.com/maps?q=rome&ll=41.902982,12.466049&spn=0.006584,0.010060&t=k&hl=en

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Arma_Christi

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Aureliaanse_Muur

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Bacchus_(mythologie)

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Cassette_(architectuur)

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Drama_tijdens_Love_Parade_in_Duisburg

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Jacob_Jordaens

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Lijst_van_bouwwerken_van_Hadrianus

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Lucius_Tarquinius_Superbus

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Marozia

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Meta_Romuli

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Muur_van_Hadrianus

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Muzen

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Paulus_(apostel)

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Peperino

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Petrus

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Petrus

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Plundering_van_Rome

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Regina_coeli

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Tarpe%C3%AFsche_rots

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Toscaanse_orde

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Triton_(mythologie)

 http://nl.wikipedia.org/wiki/Trompe-l'oeil

 http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Gazetteer/Places/Europe/Italy/Lazio/Roma/Rome/_Texts/PLATOP*/Mausoleum_Hadriani.html

 http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?ID=4707

 http://www.architectenweb.nl/aweb/archipedia/archipedia.asp?id=7051

 http://www.castelsantangelo.com

 http://www.ccel.org/s/schaff/history/6_ch06.htm

 http://www.ditisrome.nl/bezienswaardigheden/engelenburcht

 http://www.dodenakkers.nl/woorden/index.php?option=com_content&view=article&id=544

 http://www.italyguides.it/us/roma/bridge_of_castel_st_angelo.htm

 http://www.leliepromotie.nl/Over_de_lelie

 http://www.meertens.knaw.nl/voornamen/vnb/index.php?act=zoeken&id=11404

 http://www.oldandsold.com/articles13/travel-189.shtml

 http://www.religieuserfgoed.nl/objecten.aspx

 http://www.romeartlover.it/Vasi85a.htm

 http://www.woorden.org/woord/cipres

Literatuur:

 Beliën, H., Koper, R., Rome Napels. Latium, Campanië, Capri. Haarlem, 19861 [1986]. Dominicus Reeks 1986-3, Gottmer, 9-0257-1925-2.

 Hintzen-Bohlen, B., Sorges, J., Rome. Kunst & Architectuur. W. Werkman, L. Staal, T. Scholten e.a. Keulen, 20051 [2005]. Könemann, 3-8331-1578-5.

 Verkuyck, L., SPQR. Anekdotische reisgids voor Rome. Amsterdam, 20034 [2001]. Athenaeum, 9-0253-5875-6.

 Roma. Stadswandelingen. Oosterhout, 2012. Sint-Oelbertgymnasium.

 Hupperts C., Jans, E., Synopsis. De klassieke cultuur en haar doorwerking. Leeuwarden, 20052 [1999].Eisma Edumedia bv – 90-76589-74-7.