De thermen van Diocletianus

De eerste thermen werden gebouwd onder Agrippa, de adviseur van Augustus. Ze waren kosteloos en trokken een bijzonder uiteenlopend publiek aan. Ook stonden de makers ervan in hoog aanzien bij het volk. De thermen van Caracalla, waar de thermen van Diocletianus veel op lijken, waren al eerder gebouwd, maar die waren veel te ver weg voor de mensen die woonden in het district van de Viminalis en de Quirinialis. Deze twee gegevens waren voor Diocletianus de redenen voor de bouw van een nieuw thermen complex. Ze zouden de grootste worden die er ooit gemaakt zijn. Diocletianus zocht voor zijn thermen een plek in het platte gedeelte van de Alta Semita, wat rijk en gezond was en bovendien geen dure onteigeningen en sloop van andere monumentale gebouwen was niet nodig. De thermen van Diocletianus liggen nu tussen de Viminalis poort en de Coline poort in Rome. Ze worden begrensd door de Piazza dei Cinguecento, de Via Viminale, de Via Torino, de Via XX Settembre en de Via Volturno. In het midden van deze stadswijk lagen de thermen zelf, omgeven door een park met vele fonteinen. Ze zijn begonnen met het bouwen ervan in 299 na Christus en het was klaar in 305. De thermen van Diocletianus zijn nu nog steeds een van de bekendste thermen ooit gebouwd. Dat vond ik erg interessant en ik wilde weten waarom dat zo is, daarom is mijn hoofdvraag: Waarom zijn de thermen van Diocletianus nu nog steeds een van de bekendste thermen ter wereld? Aan de hand van de volgende twee deelvragen wil ik daar achter komen: -Hoe zagen de thermen van Diocletianus eruit? -Wat is er gebeurd met de thermen van Diocletianus? Keizer Diocletianus (245- ca. 313), keizer van 284-305
Zijn volledige naam was Caius Aurelius Valerius Diocletianus. Hij was van zeer nederige Dalmatische afkomst en heette eigenlijk Diocles. Nadat hij het onder Aurelianus en Probus geleidelijk tot consul en tot proconsul van Moesia heeft gebracht, ondernam hij met Carus een veldtocht tegen de Perzen. Na de dood van Carus’ zoon Numerianus werd hij door het leger tot keizer uitgeroepen (284) en na enige moeilijkheden met de broer van Numerianus, Carinus, bleef hij als enige heerser in het rijk over.(285) Hij luidde meteen een nieuwe regeringsstijl in: de macht van de senaat werd flink beperkt en er kwam een strenge alleenheerschappij: het dominaat. Ook stelde hij een zogenaamde collegiale keizerschap in. Maximianus werd in 285 tot Caesar en in 286 tot Augustus benoemd. Er kwam een tweedeling in het rijk, Diocletianus regeerde het Oosten en Maximianus het Westen. In 293 werd een nieuwe keizerlijke macht doorgevoerd: de tetrarchie. De beide Augusti duidden ieder een Caesar aan als medewerker en opvolger die zij als zoon adopteerden. Diocletianus koos Galerius en Maximianus koos Constantius Chlorus. Hoewel het de vier regeerders elk wel een eigen grondgebied kregen kan men niet spreken over een echte splitsing van het Rijk, want elke beslissing werd in naam van alle vier uitgevoerd. Vanwege de staatsuitgaven, zoals de bouw van de thermen, moest Diocletianus wel overgaan tot een nieuw belastingstelsel. Er werden nieuwe munten in omloop gebracht en nieuwe munterijen opgericht. In 305 legde Diocletianus zijn ambt neer en beval Maximianus hetzelfde te doen. Hij trok zich terug bij Salonae waar hij een prachtig paleis had laten bouwen. Uit de ruines van dit bouwwerk zou later de stad Spalato groeien, (nu Split in Kroatië) De thermen van Diocletianus worden zo genoemd omdat ze op zijn bevel gebouwd zouden zijn. Later bleek alleen dat Diocletianus niet de opdrachtgever was geweest, maar Maximianus. De thermen zouden dus eigenlijke de thermen van Maximianus moeten heten. Toch was Diocletianus nog steeds de machtigste keizer en werden de thermen naar hem genoemd. Hoe zagen de thermen van Diocletianus eruit? De bouw van de thermen is in 299 na Christus begonnen. Maximianus ging geen enkele moeite uit de weg om de thermen een van de mooiste en grootste ter wereld te laten worden. De thermen waren erg belangrijk voor het volk van Rome en daarom moest er een complex gebouwd worden. Ze werden gebouwd om de mensen in Rome van hun behoefte te voorzien, maar vooral om de keizers aanzien te laten krijgen en om hen geliefd bij het volk te maken. Het totale thermencomplex zag er in grote trekken net zo uit als de Thermen van Caracalla. Het hoofdgebouw van het badhuis lag in een grote tuin van sportvelden die omgeven was door muren en gebouwen

De thermen hadden een oppervlakte van 13 hectare en de totale dakbedekking besloeg meer dan 30000 vierkante meter. De zijkanten zijn 356 meter en 316 meter lang en liggen tussen het huidige Piazza dei Cinquecento, via viminale, via torino, via XX Settembre en de via volturno. De bouwtekeningen van de thermen lijken nogal op die van de oudere baden van Trajanus en die van Caracalla Dit schema resulteerde in een compromis tussen de echte baden, zoals die van bijvoorbeeld agrippa, en een gymnasium wat voor het eerst geïntroduceerd is bij de thermen van Nero. Het hoofdgebouw bevatte gebouwen die altijd aanwezig zijn in een thermen, het caldarium, het frigidarium en het tepidarium, die zo groot waren dat er wel 3000 mensen tegelijk konden baden. Het calidarium, dat nog steeds bestond in de late 17de eeuw, besloeg half huidige Piazza dell’Esedra en was gericht op het zuidwesten, de beste richting voor de ouderen die gewoonlijk een bad namen na hun siësta. Het had een rechthoekige vorm, in tegenstelling tot de thermen van Caracalla. Het tepidarium te vinden in een afgeronde achthoekige kamer met een gewelfd plafond, die diende als een passage van het calidarium naar de hoofdkamer dat nu geïdentificeerd is als het overdekte frigidarium. Deze enorme kamer, waarvan men eerst had gedacht dat het het tepidarium van de thermen was, is 91 meter lang, 28 meter hoog en 27 meter breed. Het is kruislings gewelfd en geflankeerd door vier kleine kamertjes die gebruikt werden als piscinas. De natatio of frigidarium, of ook wel het zwembad, was een koud water bad in de open lucht en was in die tijd 3000 square yards groot, en was met de lange zijde van de rechthoek aangrenzend aan een tuin, terwijl de twee kleinere zijkanten werden geflankeerd door veranda’s. De piscina leek op een klein meertje met de zijkanten en de bodem omgeven door marmer, en het reflecteerde aan de zuidkant een majestueus gebouw met vijf grote nissen afwisselend rechthoekig en gebogen. Aan deze hallen, het calidarium, het tepidarium en het frigidarium, de kern van de thermen, werden nog meer kamers toegevoegd, hoewel het onmogelijk is te zeggen waarvoor zowel deze kamers als de kamers die werden gebouwd aan de omheining van de thermen gebruikt werden. Eigenlijk kan men van geen enkele kamer met zekerheid vaststellen waarvoor deze gebruikt is, behalve dan voor de het grote openluchtzwembad en het enorme exedra. Daarvan zijn nog de verdiepingen zijn gevonden waar de stoelen op stonden waar de bezoekers van de thermen de atletiek oefeningen van de andere baders konden toeschouwen. Van de andere kamers kunnen we alleen zeggen dat er onder andere bibliotheken, nymphaea, kleedkamers (apodyteria), kamers gebruikt voor muzikale uitvoeringen en kamers voor bijvoorbeeld krachttraining waren, maar de plekken waar ze te vinden zijn zijn onbekend. Een van de kamers, mogelijk een nymphaeum, heeft een achthoekige vorm en is de grootste gewelfde ruimte van Rome. Het heeft een diameter van 23 meter en is 27 meter hoog, vanaf de vloer tot de dakkapel. Het is dezelfde kamer als die kamer die zo’n 30 jaar geleden is omgebouwd tot een planetarium. De omgevingsmuur van de thermen had maar een ingang voor het gewone publiek, aan de rechte kant gericht op het noordoosten. Maar twee hallen in de vorm van exedrae, dat waren een soort tribunes, zijn tegenwoordig nog over van deze muur, die het grotere klooster van het nonnenklooster van de Certosa snijdt. Van deze twee muren was er een, de meest westelijke, zeker weten omgebouwd tot een publiekelijk toilet. De thermen waren in die tijd een uitstekende plek om even van de rust te genieten. Je kon er zelfs zaken doen met andere bezoekers. Ook voor een massage en een schoonheidsbehandeling kon je er terecht. Hieruit kunnen we wel concluderen dat de thermen gebouwd zijn onder het motto: mens sana in corpore sano, ‘een gezonde geest in een gezond lichaam’ . Wat is er gebeurd met de thermen van Diocletianus? Tegenwoordig zijn verschillende ruimtes van de thermen in gebruik door onder onder andere het Museo Nazionale Romano , de kerk van St. Maria degli Angeli, het Nationale Thermen Museum en meer dingen. Het tepidarium heeft gediend als de ‘romp’ van de Kerk van St. Maria degli Angeli. Michelangelo heeft in 1561, op opdracht van Paus Pius IV, deze ruimte omgebouwd tot een kerk. Volgens Michelangelo’s ontwerp moest de entree van de kerk aan de oostkant zijn en de hal van het frigidarium het schip van de kerk vormen, dus bij het binnengaan zou de eerste indruk de enorme grootsheid van de kerk zijn, en de grootsheid werd benadrukt door de acht enorme zuilen van roze graniet, 14 meter hoog en meer dan 1,6 meter in diameter. In 1749 werd zijn ontwerp deels vernietigd door Luigi Vanvitelli die op wens van de Carthusische Vaders de spil van de kerk 90 graden draaide, door een kleine zijtoegang aan de zuidkant veranderde in de hoofdtoegang. De impressie van de grootsheid van de tempel was dus verkleind, omdat het schip, dat nu het transept was geworden, wordt binnengegaan vanaf deze afgeronde achthoekige hal, wat eigenlijk het echte tepidarium was. Tegenwoordig heeft de voorgevel van de exedrae bij het frigidarium haar nissen van kostbaar marmer en haar pedimenten en de beelden verloren, maar erger nog, het schijnt in tweeën gebroken te zijn. Een groot deel van de piscina is tegenwoordig bezet door het kleine klooster van de Certosa, de begane grond huisvest de Ludovisi collectie. De ontwikkelingen van het gehele gebouw aan het einde van de 19de eeuw vernielden de weinige overblijfselen die uitstaken boven de grond een de noordwest en zuidoost kanten. Aan de zuidoost kant is het architectonische plan van de oude exedra, die achter een schaduwrijke tuin lag, en een hoge muur ook al versiert met nissen en pedimenten, bewaard gebleven in de hoofdlijnen van de huidige exedra aan het einde van de Via Nazionale ontworpen door Gaetano Koch. Aan de twee uiteinden van deze kant zijn twee grote ronde hallen, waarvan een is veranderd in de kerk van St. Bernardo, de andere bestaat nog steeds bijna intact in het paleis van de Clementine Granaries tussen de Via Viminale en de Via delle Terme di Diocleziano. Sinds de tijd van de belegering van Wittigis (rond 538) werden de aquaducten afgesloten en de populatie van Rome verminderde enorm. Ze concentreerden zich vooral in het laaggelegen deel van de stad, dichtbij de rivier de Tiber. De thermen werden beroofd van verschillende delen nuttig materiaal, en een dele van hen zijn ingestort doordat er mijnen onder werden gebouwd. Door het gebruik van springstof is nog een vijfde van de thermen verwoest in de jaren tussen 1586 en 1589, onder leiding van Paus Sixtus V, om het materiaal ervan te kunnen gebruiken voor de bouw van het naburige Villa Peretti Montalto. Dit gebouw gaf de Paus aan zijn zus. Ook gebruikte hij het materiaal om de Kapel van de kerk van St. Maria Maggiore. Zelfs in de 19de eeuw werden de thermen beschadigd door de opening van de Via Cernaia, het bouwen van Massimi Paleis, van het ministerie van Financiën van het Grand Hotel en het Termini Station. Ondanks deze verwoestingen zijn de thermen van Diocletianus nog steeds een van de grootste, nog steeds bestaande, gebouwen van het oude Rome. De wederopbouw van de thermen ongeveer begonnen vanaf het moment dat Felice Barnabei een plan maakte voor de bouw van het Museo Nazionale Romano, dat gebouwd moest worden in een klooster in de thermen. Vanaf toen werd men geïnteresseerd in de wederopbouw van de thermen, totdat het eindelijk helemaal goedgekeurd werd vanwege een daad van het Italiaanse Parlement op 11 juli 1907. Rudolfo Lanciani en het comité van de Archeologische Exhibitie, die moest plaatsvinden in de thermen op de 50ste verjaardag van de proclamatie van het Koningrijk van Italië, waren verantwoordelijk voor de isolatie en de restoratie van een groot deel van de thermen tijdens de jaren 1908 tot 1911. Dit werk bracht de evacuatie van 324 vierkante meters grond, de verwijdering van zo’n 7290 kubieke meter rotzooi, de reconstructie van ongeveer 1053 vierkante meter dak op grote hoogten en de sloop van het oude Blinde Mannen Toevluchtsoord met zich mee. Dus de hoofdruïnes van het centrale gedeelte van de thermen en het zwembad werden aan het licht gebracht; zeven hallen geplaatst langs de rechterarm van het transept van de St. Maria degli Angeli werden gerestaureerd. Sommige van hen waren veranderd in hout-, kolen- en wijnkelders, een in een concertcafé en een in een bakkerij. Vijf grote hallen werden vernieuwd aan de kant van de Via Cernaia, waarvan sommige werden gebruikt als stallen en een, de achthoekige die nu een planetarium is, werd gebruikt als een school voor krachttraining. Lanciani’s werk werd later voortgezet door Paribeni en Moretti. Conclusie
Mijn hoofdvraag was dus: Waarom zijn de thermen van Diocletianus nu nog steeds een van de bekendste thermen ter wereld? Aan de hand van mijn deelvragen heb ik geprobeerd daar een antwoord op te vinden. De bouw van de thermen is begonnen in 299 en het was klaar in 305. Daarvoor waren de thermen van Caracalla al gebouwd, maar omdat die niet alle mensen in heel Rome konden voorzien en omdat het bouwen van grote thermen veel aanzien geeft, heeft Diocletianus besloten om de thermen te laten bouwen. Hoe groter de thermen, hoe meer aanzien je krijgt, moet Diocletianus hebben gedacht, want de thermen die hij liet bouwen zijn de grootste die er ooit geweest zijn. Dat is dus al een grote reden waarom de thermen van Diocletianus zo belangrijk waren, en waarom ze nog steeds bekend zijn. Maar het is natuurlijk ook belangrijk om te weten of er nu nog wat van over is. Dat is in het geval van deze thermen dus zeker het geval. Omdat het zo groot was kon er meer worden afgebroken om nog een groot deel over te houden. Er zijn vele stukken weggehaald en afgebroken, ook zijn er grote stuken ingestort. Maar toch is er nog genoeg van over om er nog de vroegere omvang in te kunnen zien. De thermen worden nu nog steeds gebruikt. Een van de meest belangrijke onderdelen is de St. Maria degli Angeli kerk en het Museo Nazionale Romano. Ook zijn er nog andere kerkjes, een klooster en een thermen museum te vinden. Hieronder zie je bijvoorbeeld het klooster.