Helena van Euripides

Helena
Tragedie door Euripides

Vertaling:

R. van der Velde

Personages: (in volgorde van opkomst)

- Helena; dochter van Zeus en Leda, vrouw van Menelaos van Sparta - Teukros; halfbroer van de Griekse held Aias - Het koor; bestaande uit Griekse vrouwen, door zeerovers buitgemaakt en thans in Egypte verblijvend. - Menelaos; koning van Sparta - Een Griekse bode; metgezel van Menelaos - Theonoë; een Egyptische prinses - Theoklumenos; koning van Egypte, broeder van Theonoë - Een tweede bode; Egyptenaar - De Dioskoeren; zoons van Zeus, broeders van Helena

Wat voor af ging:

Van oorsprong was Helena een Voor-Griekse vegatatiegodin, die vooral op de Peleponnesos en op de eilanden Chios en Rhodos werd vereerd als boom- of brongodin, en om wier persoon al vroeg allerlei sagen ontstonden. Helena was de dochter van Zeus en Leda. Leda, door Zeus benaderd, baarde een ei waaruit Helena voortkwam, evenals haar broers de Dioskoeren (Castor en Pollux) en haar zuster Clytaemnestra. Ze trouwde met Menelaos en schonk hem een zoon en een dochter. De legende omtrent Helena gaat als volgt: Op de bruiloft van de zeegodin Thetis en de sterveling Peleus waren alle goden uitgenodigd, behalve de godin van de twist, Eris. Om wraak te nemen, gooide ze een gouden appel in de zaal met het opschrift: “Voor de schoonste”. Drie godinnen maakten aanspraak op de titel; Hera, de echtgenote van Zeus, Athene, de dochter van Zeus en Aphrodite, de godin van de liefde. Paris, zoon van de Trojaanse koning Priamos, stelde zich op als scheidsrechter. Aphrodite beïnvloedde hem echter ten gunste van haar door Paris de mooiste vrouw op aarde te beloven. Deze vrouw was Helena. Paris vertrok naar Sparta, waar hij gastvrij ontvangen werd door de nietsvermoedende Menelaos. Toen deze op een gegeven moment afwezig was, ontvoerde Paris Helena naar Troje. Wat Paris niet wist, was dat Hera, die in haar trots gekrenkt was door Paris’ beslissing, was dat Hera een drogbeeld van Helena had gecreëerd en deze met Paris meeging naar Troje, terwijl ze de echte Helena naar Egypte zond. Tien jaar duurde de Trojaanse oorlog. Hierna probeerde Menelaos met het drogbeeld terug te varen naar Griekenland, maar door de wil van de goden werden ze naar Egypte gedreven, waar Helena nog immer verbleef.

Samenvatting van de tragedie Helena

De tragedie speelt zich af voor het paleis van de koning van Egypte. Daar bevindt zich ook het graf van Proteus, de vorige koning van Egypte en vader van Theoklumenos.

Helena ligt als smekelinge op het graf van Proteus, opdat ze veilig is voor diens zoon, Theoklumenos, die haar wil huwen. Hier ontmoet zij Teukros, die uit Griekenland verbannen is door zijn vader na de zelfmoord van zijn halfbroer Aias. Van hem verneemt Helena diverse gebeurtenissen omtrent de Trojaanse oorlog, waaronder de overwinning van haar echtgenoot Menelaos. Teukros meldt echter ook dat Menelaos nog steeds niet Griekenland heeft bereikt. Ook krijgt Helena te horen dat haar moeder zelfmoord heeft gepleegd uit schaamte voor haar dochter en dat het gerucht in Griekenland gaat dat haat twee broers ook zelfmoord hebben gepleegd. Helena stort, na het horen van zoveel rampspoed, compleet in. Op aanraden van de koorleidster gaat Helena naar Theonoë, de helderziende prinses, om zekerheid te verkrijgen over haar dierbaren. Terwijl Helena Theonoë bezoekt, arriveert Menelaos voor het paleis, nadat hij is aangespoeld als schipbreukeling. Hier ontmoet hij een oude vrouw die hem probeert weg te jagen, aangezien Theoklumenos geen Grieken in Egypte duldt, uit angst dat Helena door hen meegeroofd zal worden. De oude vrouw verspreekt zich echter, waardoor Menelaos te weten komt dat Helena in het paleis verblijft. Op dat moment komt Helena uit het paleis met het goede bericht dat Menelaos nog leeft en dat hij zich niet ver bij haar vandaan bevindt. Hier staat zijn plotseling oog in oog met haar echtgenoot. Na het stellen van enkele strikvragen komen ze er achter dat ze elkaars echtelieden zijn. Dan verschijnt er een bode op toneel, die ongerust vertelt dat het drogbeeld van Helena in het niets is opgelost. Nu weet Menelaos zeker dat Helena zijn echte vrouw is. Menelaos en Helena hebben nu nog twee problemen; hoe kunnen zijn voorkomen dat Theonoë aan haar broer vertelt wat zijn heeft gezien en hoe kunnen ze Egypte ongedeerd verlaten? Ze besluiten eerst Theonoë op te zoeken om haar over te halen de waarheid te verzwijgen voor haar broer. Ze beroepen zich op de vroomheid van haar vader en haar eigen rechtvaardigheidsgevoel om Theonoë over te halen, wat na lange tijd ook lukt. Nu moeten ze nog een manier verzinnen om terug te kunnen keren naar Griekenland. Menelaos besluit zich voor te doen als bode, die komt melden dat Menelaos op zee gestorven is. Volgens een verzonnen Grieks gebruik zou men nu met een schip ver de zee op moeten varen om de overledene een gepaste begrafenis te geven. Wanneer Theoklumenos arriveert, vertellen ze hem dit verhaal en Theoklumenos, naïef als hij is, stapt met open ogen in de list. Hij schenkt Menelaos en Helena een schip, roeiers en wapens. De volgende dag vertrekken ze om de zogenaamde begrafenis uit te voeren. Wanneer ze op open zee zijn, neemt Menelaos de macht over en varen ze terug naar Griekenland. Wanneer Theoklumenos achter Helena’s list komt, wil hij Theonoë laten boeten voor haar verraad door haar te vermoorden. Dan verschijnen de Dioskoeren ten tonele, die Theoklumenos weer tot rede kunnen brengen en voorspellen dat Helena’s eer weer hersteld zal worden.

De achtergrond van de tragedie

De tragedie is een onderdeel van een godsdienstig feest, dikwijls het Dionysosfeest. Tijdens dit feest werd er een competitie gehouden, waarbij elke dag een andere tragedieschrijver drie tragedies en een klucht ten tonele bracht. Helena was een van de tragedies die Euripides schreef. Deze tragedie werd in 412 v. Chr. door hem geschreven en later opgevoerd in Athene. De schouwburg in deze plaats was ten tijde van deze tragedie waarschijnlijk slechts een houten tribune, opgericht tegen de zuidoostelijke helling van de Akropolis. Alleen het toneel zelf was van steen. De Atheense schouwburg was een openluchttheater. Dit betekende geen gordijn dat men kon laten vallen, een leeg toneel bij het begin en einde van het toneelstuk en geen indeling in bedrijven, tussen welke de gordijnen gesloten moesten worden. Hierdoor kon het stuk niet uiteenvallen in losse tonelen, zodat de eenheid van tijd en plaats in de meeste stukken uit die periode bestaat.

De opbouw en vorm van de tragedie

Ook in Helena kan men enkele eigenaardigheden terugvinden die in vele stukken van Euripides terugkomen. Een van die eigenaardigheden is de oriënterende proloog, waarin een speler het gegeven van het stuk introduceert met een kort relaas van omstandigheden en voorgeschiedenis. Andere bijzonderheden in Euripides’ schrijfstijl zijn het inlassen van solozangen en opera-achtige duetten, de retorische opbouw van vele lange clausen en de “deus ex machina”. (in Helena zijn dit de Dioskoeren) Euripides brengt spanning in de intrige door Theoklumenos aan de tragedie toe te voegen. Om aan hem te kunnen ontkomen, moet Helena zich als smekelinge opstellen en kan zij niet vluchten. Ook Menelaos loopt door Theoklumenos gevaar, omdat deze bevolen had alle Grieken die Egypte betreden te vermoorden. De intrige wordt door Euripides nog verder uitgebreid met een ontroerende herkenningsscène tussen Helena en haar echtgenoot en door de ontwikkeling van een ontsnappingsplan. Ook zorgt Theonoë voor de nodige spanning in het stuk, want het is de vraag of zij zal zwijgen tegenover haar broer. Aan het einde van het verhaal treden de Dioskoeren op als “dei ex machina”, die de toeschouwers gerust moeten stellen over het lot van Theonoë.

De achterliggende gedachten van Euripides

Dit wil je ook lezen:

Online oplichting

Het is waarschijnlijk aan te nemen dat Euripides bij het schrijven van Helena bepaalde bijbedoelingen heeft gehad. Zo werd Helena in 412 v. Chr. geschreven; Athene is dan nog onder de indruk van een vreselijke ramp: een expeditie, die in 415 v. Chr. is uitgezonden om Sicilië, en in het bijzonder Syracuse, te veroveren, is mislukt en ontelbare Atheners zijn daarbij gestorven of als slaaf verkocht. Nu kan men een verband leggen tot deze gebeurtenis en de in dit stuk zo naar voren geschoven gedachte van de waanzin van de oorlog: werd Troje niet verwoest door het drogbeeld van één vrouw? Wellicht staat daar ook mee in verband de aanval op de waarzeggerij; waarzeggers hadden tot de rampspoedige expeditie aangezet en de bijgelovigheid van een der aanvoerders had niet weinig bijgedragen aan de ondergang van het leger. Ook in het koorlied van vs. 1151 e.v. klinkt duidelijk een veroordeling van de oorlog. Ook de wijze waarop Euripides de Spartaanse koning Menelaos neerzet, is typerend. Hij schildert hem namelijk af als een zwakkeling, die liever zijn vrouw het werk op laat knappen. Dit is echter goed te verklaren, aangezien Sparta, de grote vijand van Athene in de dertig jaar durende oorlog, door de steun aan Syracuse en de bezetting van een deel van het Attische land niet bepaald populair was.

Mijn mening over de tragedie

Ik vond Helena van Euripides een leuk stuk om te lezen, ondanks de soms ouderwetse taal en langdradige conversaties. Ook van de koorliederen ben ik niet zo weg, maar dat komt waarschijnlijk doordat ze teruggrijpen op oude legendes die mij niet allen bekend zijn. Ik vond het verhaal goed opgebouwd met mooie verwikkelingen er in verwerkt. Vooral de herkenningsscène met Helena en Menelaos maakte indruk op mij. Ook het plan dat ze bedachten om uit Egypte te kunnen ontsnappen, vond ik ingenieus bedacht. Ik vond het slot met de Dioskoeren als “dei ex machina” wat ongeloofwaardig overkomen. Het is jammer dat Euripides zo’n mooi verhaal afsluit met zo’n simpele uitweg.

Euripides

Leven

Euripides werd in ± 480 v. Chr. geboren in Salamis. Hij kwam uit een gegoede familie en ontving een voortreffelijke opvoeding. Hij was een leerling van de filosoof Anaxagoras en bevriend met de twee andere grote Griekse tragediedichters Sophocles en Aeschylus. Verder leidde Euripides een teruggetrokken bestaan, dat voornamelijk gewijd was aan zijn kunst e studie. Zijn huwelijk schijnt ongelukkig geweest te zijn en hij had de naam een vrouwenhater te zijn. In 455 v. Chr. (een jaar na de dood van Aeschylos) trad hij voor het eerst als tragediedichter op. Hij verwierf echter slechts vijfmaal de eerste prijs in toneelcompetities. Na een uitnodiging van koning Archelaus vertrok Euripides naar diens land Macedonië, waar hij vermoedelijk in 406 v. Chr. gestorven is.

Werk

Van de 92 stukken die Euripides tijdens zijn leven heeft geschreven, zijn 18 tragedies en 1 satyrdrama bewaard gebleven. Deze laatste draagt als titel De Cycloop. Onder zijn tragedies vallen Alcestis (438), Medea (431), Hippolytus (428), Hecuba, Andromache, Heracliden, De Smekelingen, Trojaanse vrouwen (415), Heracles, Iphigenia in Taurië, Ion, Helena (412) Electra (413), , Fenicische vrouwen (410?), Orestes ( 408), Iphigeia in Aulis en tot slot Bacchen, welke pas na Euripides’ dood werd opgevoerd.

De beroemde tragediedichter Sophocles zei ooit over het werk van Euripides: “Euripides beeldt mensen uit zoals ze zijn, ikzelf zoals ze zouden moeten zijn.” Deze uitspraak typeert het werk van Euripides en geeft ook direct het verschil weer tussen hem en Sophocles; de laatstgenoemde schilderde de personages in zijn stukken heroïsch af, terwijl de personages van Euripides menselijk overkomen. In Euripides werk staat de mens vrijwel altijd centraal. Hij schildert personages van vlees en bloed, beheerst door emoties. Stemmingen en hartstochten weet Euripides dan ook heel goed weer te geven. Ook legt Euripides in zijn stukken sterk de nadruk op het psychologische; hij was een groot kunstenaar in het neerzetten van personages die lijden ten gevolge van hun negatieve karakter of de invloed van de goden. Zijn onafhankelijke, kritische geest onderscheidde Euripides van zijn voorgangers. Waren in de stukken van Sophocles de bestieringen van de goden nog geaccepteerd, Euripides laat de “onmenselijkheid” en de verheven wreedheid van de goden uitkomen door zijn personages met meedogenloze consequentheid op de beschikkingen van de goden te laten reageren. Men mag van een gekwelde geest als Euripides natuurlijk niet verwachten, dat al zijn stukken evenwichtig zijn gecomponeerd; meer dan eens, zelfs te onpas, laat hij zijn personages zijn eigen ideeën uitspreken in polemisch getinte passages, die vaak overbodig zijn in de handeling van het stuk.

Waardering

Euripides werd door zijn tijdsgenoten gezien als modern, zowel qua muziek als qua taalgebruik in zijn toneelstukken. Euripides is altijd bewonderd om zijn uitzonderlijke bekwaamheid in het hanteren van de taal; dit maakt het voor hem mogelijk om personages geloofwaardig en krachtig neer te zetten. Euripides heeft ook grote invloed gehad op de ontwikkeling van het toneelspel in de loop der tijd. Onder directe invloed van zijn werk is de Nieuwe Komedie ontstaan.