Wilhelmina en de Tweede Wereldoorlog

Had Wilhelmina de rol als koningin goed vervuld in de Tweede Wereldoorlog? Hoe zag het leven van Wilhelmina eruit? Op dinsdag 31 augustus 1880 is Wilhelmina Helena Pauline Maria geboren in het paleis aan het Haagse Noordeinde. Ze is de dochter van Koning Willem de Derde die 63 jaar is als hij opnieuw vader wordt en de dochter van Emma van Waldeck-Pyrmont die toen 22 jaar was. Ze was stiefzus van Willem en Alexander. Wilhelmina heeft kroonprins Willem nooit gekend, die op 13 juni 1879 in Parijs overleed. Halfbroer Alexander, evenals Willem een kind uit het eerste huwelijk van koning Willem de Derde, leeft nog als Wilhelmina wordt geboren. Hij wil echter niets met zijn stiefzus te maken hebben. Prins Alexander overleed in juni 1884. De jeugd van Wilhelmina duurt maar kort. Haar vader wordt heel erg ziek, en Emma heeft het als staatshoofd voor het zeggen. Tot op het laatst van zijn leven over laadt de koning zijn dochtertje met kostbare geschenken. Op 23 november 1890 kwam de koning te overlijden. Nu is Wilhelmina de koningin en word voortaan met ‘majesteit’ aangesproken. Achter de schermen blijft de invloed van koningin Emma, vooral in de eerste jaren na het aantreden van haar dochter, groot. Er alleen er op uittrekken is er nauwelijks bij. Waar Wilhelmina verschijnt is Emma in de buurt. Op 7 februari 1901 trouwt ze met Hertog Hendrik van Mecklenburg-Schwerin afkomstig uit Duitsland. In de nazomer van 1901 is er spraken van een blijde verwachting die echter op een teleurstelling uitloopt. Begin 1902 is er opnieuw hoop voor een vorstelijke baby, maar dat krijgen slechts weinig te horen. Koningin Emma behoort tot die kleine kring en zij kan haar geluk niet mogelijk grootmoeder te zullen worden. Dan gebeurt er iets dat een grote dompel op alle blijde verwachtingen zet. In april 1902 wordt Wilhelmina ziek. De artsen constateerden dat ze aan de ziekte tyfus leed. Haar halfbroer Alexander had het ook. Na vier en een halve maand komt er een einde aan haar zwangerschap. In de nazomer van 1908 is er nieuwe hoop, want Wilhelmina is voor de vijfde keer in verwachting. Op 30 april 1909 wordt Juliana geboren. Iedereen is hartstikke blij. In 1914 breekt de Eerste Wereld Oorlog aan. Nederland blijft dan neutraal. Voor Wilhelmina zijn het drukke jaren. Zij bemoeit zich intensief met militaire zaken en gaat regelmatig te paard op inspectie. Op dinsdag 20 maart 1934 overlijdt Emma. Ze was heel erg ziek. Drie maanden later komt prins Hendrik te overlijden. Iedereen is in diepe rauw. Prinses Juliana was op dat ogenblik niet thuis, ze was in Engeland en gaat dan met de nachtboot naar Nederland. Wilhelmina heeft heel koel gereageerd toen Juliana thuis kwam. Ze had ook niet anders verwacht gezien de houding van haar ouders (ze leefden langs elkaar heen en er waren vaak irritaties). In de zomer van 1936 is Juliana verloofd met Bernhard van
Lippe-Biesterfeld afkomstig uit Duitsland. Ze trouwden op 7 januari 1937. Begin april moest snel een einde komen aan de huwelijksreis vond Wilhelmina. Juliana en Bernhard melden zich kort daarna bij Wilhelmina. Juliana is in verwachting. In de weken voor de geboorte van haar kleinkind is Wilhelmina veel op Soestdijk. Het zijn veel bewogen maanden, omdat prins Bernhard eind november een ernstig auto-ongeluk heeft gehad. Alles loopt weer goed af. Een paar weken later dan verwacht wordt op 31 januari 1938 Wilhelmina ’s eerste kleinkind, Beatrix, geboren. Ze is hartstikke gelukkig en het is een grote verandering in haar leven. Als het jaar erop een tweede kleindochter, Irene ter wereld komt, is Wilhelmina helemaal verguld. Als Beatrix en Irene bij haar in de buurt komen ontdooit de stijve koningin geheel. Op 10 mei 1940 breekt de Tweede Wereld Oorlog aan. Wilhelmina vlucht naar Engeland en brengt daar de oorlog door. Op 13 maart gaat ze weer terug naar Nederland als her Zuiden van Nederland bevrijd is. Dan ze weer terug is in Nederland blijkt het niet goed te gaan in Nederlands-Indië. De acties tegen het Nederlandse bewind nemen steeds groter vorm aan. Ze heeft dit alles niet voorzien. Ze heeft in 1938 steeds meer de gedachten om af te treden. Juliana en Bernhard hebben haar van het plan doen afzien. In het najaar van 1947 voelt Wilhelmina zich niet in orde. Zij is oververmoeid en grijpt naar een zelden gebruikt middel: het koningschap tijdelijk overdragen aan haar dochter. Ze besluit dat Juliana haar zal opvolgen. Na vijftig jaar koningschap vond ze het wel welletjes. Op 4 september 1948 zal Wilhelmina aftreden en het koningschap aan Juliana overdragen. Als Nederland in 1953 door een watersnood wordt getroffen biedt Wilhelmina haar diensten aan de koningin aan. De oranjefamilie probeert zoveel mogelijk mensen in de rampgebieden te bezoeken. Daaraan wil Wilhelmina haar steentje bijdragen. Zij reist naar Zeeland om daar de bevolking een hart onder de riem te steken. Wilhelmina viert op 31 augustus 1960 haar tachtigste verjaardag in de familiekring. In het najaar van 1962 blijft de oude vorstin, vanwege grote vermoeidheid, vaak dagenlang op bed. Zij heeft ook hartklachten, zodat in de familiekring rekening wordt gehouden met het ergste, vooral als zij in het begin van de novembermaand door een paar lichte hartaanvallen getroffen wordt. Op 28 november 1962 is Wilhelmina overleden in haar slaap. De witte uitvaarttocht trekt door Den Haag opweg naar de grafkelder van de Oranjes in de Nieuwe Kerk in Delft. Ze heeft geleefd van 1880 tot 1962 en geregeerd van 1890 tot 1948.
Wat was Wilhelmina voor een vrouw en hoe keek zij tegen het koningschap aan? De Amerikaanse president Theodore Roosevelt kwam in 1910 op bezoek in het paleis het Loo. Hij vond Wilhelmina verwaand, slecht gehumeurd, alledaags en gewoontjes, een opgeblazen burgermansvrouwtje dat ‘her fat, heavy, dull husband ruled with a rod of iron’. Fasseur geeft een ander voorbeeld van haar: een vrouw met een vlug verstand, met veel plichtbesef, kennis van zaken en grote werkkracht. Een eenzame vrouw ook die een heel sterk protestants geloof had dat haar steeds troostte en leiding gaf: ‘Ik heb mij voorgenomen bij alles in dit leven te vragen: wat wil God dat ik doe?’ Ook een ongeduldige vrouw die veel te snel en ongenuanceerd in haar oordeel was. Ze had sterke voorkeuren, maar ze kon goed haten. Wilhelmina kende precies haar staatsrechtelijke positie, maar het lag niet in haar aard om zich altijd onderdanig te schikken. Zo weigerde ze in 1911 de zitting van de Staten-Generaal te openen en Troonrede voor te lezen, omdat ze de Kamervoorzitter weg wilde hebben en die niet vrijwillig ging. Wilhelmina was zeer geïnteresseerd in militaire zaken en wilde Nederland een goed bewapend land werd. Dat leidde tot reeksen conflicten en ruzies met ministers. Van de in de jaren rond 1900 opkomende vredesbeweging moest ze niets hebben. Ze weigerde dan ook de eerste steen te leggen voor de bouw van het Vredespaleis in Den Haag. Toch slaagde die bemoeizuchtige, ambitieuze, ongenaakbare vrouw erin populair te blijven. Steeds weer komt dat in het boek van Fasseur naar voren en de lezer kan de conclusie zelf trekken: Wilhelmina heeft de troon voor de Oranjes gered. Was zij een koningin geworden van dezelfde ‘kwaliteit’ als haar vader dan hadden de republikeinen heel wat meer aanhang gekregen. En dan was de halfzachte revolutiepoging van de socialistische leider Troelstra uit 1918 misschien niet gesmoord in een massale demonstratie van aanhankelijkheid aan de koningin op het Haagse Malieveld. Wat deed Wilhelmina in de Tweede Wereldoorlog? Naarmate in de daaropvolgende maanden duidelijk wordt dat ons land dit keer niet zal ontkomen aan de nieuwe wereldoorlog die zich steeds verder uitbreidt, worden achter de schermen plannen gemaakt hoe te handelen als het moment aanbreekt waarop Nederland in de strijd zal worden betrokken. Koningin Wilhelmina werkt ijverig mee aan een plan om in dat geval de nieuwe Oranjegeneratie snel in veiligheid te brengen. Er wordt een vluchtroute vastgesteld die prinses Juliana en haar kinderen naar Frankrijk zal brengen. Ook voor zichzelf overweegt de koningin hoe te handelen. De koningin besluit in dat geval ook naar het zuiden te gaan en wel naar Zeeland. Als dat haar in de wintermaanden overkomt, zal zij desnoods over het ijs richting Zeeland reizen, gehuld in een witte bontmantel om niet op te vallen. Het zal uiteindelijk allemaal anders lopen. Nederland heeft zich voorgenomen alles op alles te zetten om, evenals in de Eerste Wereldoorlog, neutraal te blijven. Wilhelmina is niet erg optimistisch zij heeft zo haar eigen informatie bronnen trekt op grond daarvan haar conclusies. In het begin van 1940 verandert haar pessimisme in zekerheid. Slechts het tijdstip waarop het fatale moment voor Nederland zal aanbreken, is onzeker. De berichten worden steeds ongunstiger. Alles wijst erop dat het niet land meer zal duren voordat Duitsland tot actie overgaat. Op 10 mei 1940 is het zover. In de vroege ochtend bereikt de koningin het nieuws dat de Duitse inval is begonnen. Wilhelmina wekt haar slapende dochter met de mededeling: ‘Ze zijn gekomen’. De koningin treedt meteen handelend op. In moet nu in praktijk brengen wat zij al vaak voor zichzelf heeft gerepeteerd. Zij geeft een proclamatie uit die in eerste instantie via de radio bekend wordt gemaakt. Ze vertelt dan dat de Duitse weermacht een plotselinge aan val op het gebied heeft gedaan. Ook dat ieder zijn plicht moet doen en dat zij en haar regering dat ook zullen doen. In de schuilkelder wordt in de daar opvolgende uren druk overleg gepleegd, al kost het enige moeite om minister president De Geer tot actie te bewegen. Het Nederlandse leger biedt verzet, maar dat haalt weinig uit. Tegen de Duitse overmacht zijn de Nederlandse militairen met hun verouderde apparatuur niet opgewassen. De berichten over het verloop van de oorlog worden steeds somberder. Al snel wordt duidelijk dat het actieplan, dat voor de koninklijke familie is bedacht, moet worden uitgevoerd. Dat betekent dat het prinselijk gezin een veilig heenkomen moet zoeken. Besloten wordt dat het zal uitwijken naar Engeland, omdat de voorgenomen vluchtweg naar Frankrijk onbereikbaar is geworden. Op zondag 12 mei 1940 gaan de dochter en de kleinkindertjes van Wilhelmina naar Engeland. Prins Bernhard heeft zij opdracht gegeven als haar adjudant mee te reizen. Hij stribbelt tegen, maar dat haalt niets uit. De koningin heeft gesproken. Na het vertrek van haar naaste familie is er van de kordaatheid die Wilhelmina zo vaak kenmerkt, weinig meer te bespeuren. De koningin laat er geen twijfel over bestaan dat zij in angst zit over de goede afloop van de tocht van het prinselijk gezin naar Engeland. Als zij bericht krijgt dan Juliana, Bernhard en de kinderen, na een reis vol hindernissen naar de haven van IJmuiden, veilig op de Britse kruiser Codrington richting Engeland varen, wordt zij iets rustiger. De berichten van het front stromen binnen. Ze stemmen Wilhelmina niet vrolijker. Er volgt een eenzame nacht in de schuilkelder bij het Noordeinde-paleis. Van slapen komt weinig. De koningin valt ten prooi aan wisselende stemmingen. Wat moet zij doen? De strijd is bijna gestreden. Als Duitsland het Nederlandse verzet heeft gebroken en dat moment komt angstig naderbij. In de chaotische situatie die is ontstaan, is er weinig gelegenheid haar adviseurs te raadplegen. Wilhelmina besluit zelf te beslissen. Als opperbevelhebber generaal Winkelman haar laat weten niet langer niet langer voor haar veiligheid te kunnen instaan, neemt zij in tranen het besluit uit te wijken naar Zeeland. Daar heeft het Nederlandse leger de situatie nog aardig onder controle. In de uren voorafgaand aan haar vertrek belt Wihelmina haar Britse collega George de Zesde op en vraagt hem Nederland te hulp te komen. Koning George ziet daar echter geen mogelijkheden toe. Wihelmina vertrekt onopvallend in de ochtend van 13 mei. Zij laat zich naar Hoek van Holland rijden en gaat daar aan boord van de Britse destroyer Hereward. Er wordt in eerste instantie koers gezet naar Vlissingen, maar dat plan blijkt niet haalbaar. De Zeeuwse wateren liggen vol mijnen en in Zeeuws-Vlaanderen zal Wilhelmina niet veel meer kunnen uitrichten dan het restant van het Nederlandse leger aanmoedigen. De commandant van de Hereward maakt duidelijk dat naar Zeeland varen ‘onder deze omstandigheden’ niet mogelijk is. Wilhelmina moet de moeilijke positie waarin zij verkeert onder de ogen zien. Later zal ze over dat netelige ogenblik in haar leven zeggen dat zij vast van plan was naar Zeeuws-Vlaanderen, of nog liever naar de Grebbelinie te gaan, desnoods om er de heldendood en een loopgraaf te sterven. Die gedachte staat haar wel aan. Ze filosofeert er romantisch over door en bedenkt dat haar naam dan voorgoed zou zijn gevestigd. Daarmee zou zij zichzelf op gelijke hoogte plaatsen met de befaamde Willem van Oranje, die ook slachtoffer werd van zijn inzet voor de Nederlandse belangen. Ook dit keer neemt de geschiedenis een andere loop. Wilhelmina ziet in dat zij er verstandiger aan doet naar het vrije Engeland te gaan. Terwijl Rotterdam het grootste drama in de geschiedenis staat te wachten, zet Wilhelmina voet aan wal in het Engelse Harwich. Daar wacht haar de Engelse koninklijke trein om haar, met alle egards die een bevriend staatshoofd toekomen, naar Londen te brengen. Op Liverpool Street Station wordt Wilhelmina begroet door koning George de Zesde die haar gastvrij uitnodigt op Buckingham Palace. Daar zet de koningin zich meteen aan het opstellen van een nieuwe proclamatie die 14 mei 1940 wordt verspreid. Wilhelmina begrijpt dat zij uit moet leggen waarom zij Nederland heeft verlaten. Die beslissing noemt zij ‘hard maar noodzakelijk’. Caputaliseren wil zij niet. In Nederland wordt geschokt gereageerd dat ook de koningin is vertrokken. Nederland komt nu in een nog slechtere situatie. Echt veilig is Engeland ook niet. Vandaar dat prinses Juliana met haar dochtertjes begin juni doorreist naar Canada. Koningin Wilhelmina huurt een huis aan Eaton Square in de buurt van Buckingham Palace. Ze wil haar Britse collega niet in de weg lopen. In een tweede huurpand gaat de koningin kantoor houden. Er volgen spannende maanden. De Duitsers voeren zware bombardementen uit op Londen om ook Engeland op de knieën te krijgen. Koningin Wilhelmina brengt urenlang door in schuilkelders. Prins Bernhard verblijft ook in Londen. Hij is haar naaste medewerker. De waardering groeit tussen beiden. Op de Engelse zender BBC worden Nederlandse uitzendingen gepresenteerd om zo de contacten te houden met Nederland. Nederland heeft nog uitgebreide overzeese rijksdelen in Oost en West. De suggestie naar een van die delen van het koninkrijk uit te wijken om zo op eigen bodem staatshoofd te kunnen zijn, wijst Wilhelmina af. Zij zal onder deze benarde omstandigheden in het verre Indië niet kunnen aarden. Na de oorlog zal ze open staan voor nieuwe ideeën. Na de oorlog zal alles veel beter zijn dan het ooit is geweest. Op 20 maart 1941 zegt zij dat meteen na de bevrijding ‘de eerste stokken moeten worden uitgezet voor een vernieuwd staatsbestel, waarin rekening wordt gehouden met de veranderde omstandigheden’. In haar idealisme gaat de koninginsteeds verder. Op 10 mei 1941, een jaar na de Duitse inval, kondigt zij aan dat die veranderingen ook zullen gelden voor de overzeese rijksdelen. Meer dan ooit tevoren voelt de koningin zich leidster van het Nederlandse volk. Vanuit Londen moedigt zij de bewoners van het bezette Nederland aan de moed niet te verliezen. Er zullen betere tijden aanbreken. Er zijn ook bombardementen in Londen aan de gang. De koningin is inmiddels het veelvuldig gebombardeerde Londen op het verzoek van de Britse regering ontvlucht en heeft zich gevestigd op het landgoed ‘Stubbings’ bij Maidenhead. Daar kan beter voor de veiligheid van de vorstin worden ingestaan
Wilhelmina mist haar dochter en kleindochters en besluit haar afkeer van vliegtuigen af te zetten en naar Canada te vliegen. De kleinkinderen herkennen oma nauwelijks meer en omgekeerd is hetzelfde het geval. Om optimaal bij te praten gaat Wilhelmina met dochter en kleindochters in het Amerikaanse Lee (Massachusetts) op vakantie. Na enkele rustige weken reist de koningin door naar Washington voor een officieel bezoek. Zij wordt uitgenodigd het Amerikaanse Congres toe te spreken en doet dat vastberaden. Wilhelmina wordt in toenemende mate de spil in de Nederlandse strijd tegen Duitsland. De twijfel of zij in mei 1940 wel naar het buitenland had moeten gaan, wordt daarmee weggenomen. De rol die zij in Engeland kan spelen, zou in Nederland nooit mogelijk zijn geweest. Daar zou zij naar de pijpen van Duitsland hebben moeten dansen en bij het weigeren van die medewerking vrijwel zeker zijn geïnterneerd op een plek waar geen contact met verzetskringen mogelijk was. Er komen veel landgenoten van uit Nederland naar Engeland en dan langs komen bij Wilhelmina en dan hun verhalen vertellen. Ze komt in contact met Cor Visser ze is zo van hem gecharmeerd dat ze hem aanstelt als haar persoonlijke schilderadviseur. Wilhelmina beleeft in Londen haar gouden jaren. Haar ministers denken daar wel anders over. Vooral premier Gerbrandy heeft het er moeilijk mee dat Wilhelmina steeds meer macht naar zich probeert toe te trekken. Het leidt tot botsingen tussen de vorstin en Gerbrandy, vooral als de premier de koningin openlijk verwijt een loopje te nemen met de grondwet door steeds meer op eigen houtje te handelen. De koningin is razend als premier Gerbrandy haar uit naam van de hele ministerploeg in een brief waarschuwt niet op die weg voort te gaan. De koningin vindt het een hoogst ongepaste maatregel. Tegen haar naaste medewerkers laat zij duidelijk merken woedend te zijn over deze brutaliteit van ‘een stel kleinburgerlijke figuren’. Dat ze moet overleggen met mensen, irriteert haar. Ze wil geen paleizen meer en al het goed waar ze mee gevuld zijn. Als moeder van haar volk wil zij dicht bij de mensen leven. Als ze weer terug zal komen in Nederland wil ze ergens anders wonen het liefst in een boerderij in Utrecht, mooi centraal in de stad gelegen. Ze stelt veel vragen via haar blocnote en dient het van de vijand op dezelfde blocnote terug gestuurd krijgen. Wilhelmina krijgt veel informatie, maar op een afstand is het toch moeilijk in te schatten hoe de zaken in het bezette Nederland er werkelijk voorstaan. Zij krijgt door dit alles toch een vertekend beeld. Met Pasen 1943 zegt een zelfverzekerde Wilhelmina: ‘Ik heb langs verschillende wegen gelegenheid gehad de ontwikkeling van uw gedachten ook op staatkundig gebied te volgen en zal mij bij thuiskomst ook op dit terrein geen vreemdeling onder u voelen. Ik weet dat ik uw weloverwogen overtuiging uitspreek wanneer ik zeg: “Bij het eerste vrijheidsgloren verrijst het nieuwe herboren vaderland!” Er zal aanvankelijk een regering nodig zijn die met krachtige hand het bewind voert, echter met vermijding van alles wat zweemt naar dictatuur’. Wilhelmina stippelt de gang van zaken na de oorlog tot in details uit. Zij ontwikkelt zelfs een plan om tot een nationale krant te komen. De Nederlanders zijn immers zo eensgezind geworden dat dit geen problemen meer zal opleveren. Zo fantaseert Wilhelmina erop los. In dit soort zaken blijkt zij niet te kunnen inschatten hoe de verhoudingen werkelijk liggen. In haar idee is Nederland een groot bolwerk tegen Duitsland. Na de oorlog zal haar pijnlijk duidelijk worden dat dit een grote misvatting is geweest. Wilhelmina heeft in die tijd ook haar sombere buien, maar laat dat niet blijken. Als in het late voorjaar van 1944 het tij keert, na de invasie in Normandië en het oprukken van de geallieerde legers, ziet Wilhelmina de zo fel begeerde nieuwe tijd in gedachte al aanbreken. De opmars van de bevrijders wordt echter bij Arnhem gestuit. Prinses Juliana, die uit Canada, er van uitgaan dat zij met haar moeder spoedig door kan reizen naar het bevrijde Nederland, keert teleurgesteld terug naar Ottawa. De kerstdagen brengt de prinses samen met de koningin in Engeland door, in het landhuis “Laneswood” in Mortimer. De koningin heeft daar haar intrek genomen na haar verblijf in Maidenhead. Om iets van kerstsfeer in huis te halen, zitten moeder en dochter, zo zal Wilhelmina later vertellen, ‘bij een klein kerstboompje met slechts een enkele kaars’. In haar kersttoespraak van 1944, die bevrijd en bezet Nederland wordt uitgezonden, zegt Wilhelmina dat zij zich in de geest verenigd voelt met haar landgenoten. ‘Kerstmis is het feest der beloften, ook van de belofte aan ons van een betere toekomst, waarvan wij hopen en mogen verwachten dat zij spoedig zal aanbreken’. Het jaar 1944 eindigt somber. Het zuiden van Nederland is bevrijd, maar Noord-Nederland wacht nog een zware tijd. De hongerwinter maakt veel slachtoffers. Wilhelmina leeft intens met haar landgenoten mee. Koeriers en mensen die zij uit het bevrijde zuiden ontbiedt, doen haar verslag over de gang van zaken. Die informatie blijft echter surrogaat. Wilhelmina wil zelf naar het bevrijde deel van Nederland. In maart 1945 krijgt zij na lang aandringen daarvoor van de geallieerde autoriteiten toestemming. Op 5 mei 1945 is de oorlog voorbij
Waarom was ze gevlucht en bleef ze niet gewoon in Nederland? Zij zal stellig gevangen worden genomen. Zij zal dan weinig meer kunnen doen in het belang van haar landgenoten. Als staatshoofd zal zij volkomen buitenspel worden gezet. Maar als zij vertrekt en evenals Juliana naar veiliger oorden gaat, zal dat eveneens op veel onbegrip stuiten. In Engeland kan zij op afstand koningin blijven en doen wat mogelijk is voor haar land, waarvan het leger moet capituleren. Conclusie Antwoord op de hoofdvraag: Had Wilhelmina de rol als koningin goed vervuld in de Tweede Wereldoorlog? Ja, ook al was ze gevlucht ze deed alles voor haar land. Haar verblijf in Engeland was voor de Nederlanders juist goed, want zo kon ze niet gevangen genomen worden en kon ze alles voor haar land doen. Ze zette alles op alles om het beter te maken. Ze regeerde van uit Engeland en hield de Nederlanders op de hoogte van wat ze deed. Dat op de hoogte houden gebeurde via de televisie en radio. Ze gaf toespraken waarin ze vertelde dat mee leefde met de mensen en dat ze er alles aan deed om het beter te maken. Zij maakte moeilijke en zware periodes mee. Het was voor een koning/koningin moeilijk om in zo’ n situatie alles in goede banen te laten lijden. Zij heeft het goed gedaan en het was de zwaarste tijd in haar leven.