Wilhelmina

Inleiding: De reden dat ik het onderwerp Wilhelmina gekozen heb is dat er veel boeken en andere informatie over te vinden is. Ook wist ik er al iets vanaf. Nog een andere reden is dat de andere namen mij iets minder aanspraken, omdat ik van de één weinig afweet, de ander een te onduidelijke hoofdvraag had, enz. Eerst dacht ik er aan om mijn biografie over het onderwerp “Sir Winston Churchill” te houden, maar ik heb toch gekozen voor Wilhelmina, omdat Churchill vrij ver van me af staat. Bovendien spreekt Wilhelmina me wat meer aan, omdat er in Bunschoten Spakenburg een standbeeld van Koningin Wilhelmina staat en omdat er ook een serie op TV is geweest over Wilhelmina. Het kwam me dus allemaal wat bekender voor dan het onderwerp Sir Winston Churchill. De wijze waarop ik deze biografie heb gemaakt: eerst heb ik een aantal boeken over dit onderwerp in de bibliotheek uitgezocht en verder kon ik via diverse sites op het internet (via zoekmachines) aan informatie komen. Vervolgens heb ik een indeling gemaakt over de inhoud van dit werkstuk. Op basis van deze indeling en het verzamelde materiaal heb ik het werkstuk gemaakt. Trouvaille: 1940 Wilhelmina voor Radio Oranje

De eerste uitzending van Radio Oranje opent op 28 juli 1940 vanuit Londen met een toespraak van Koningin Wilhelmina. Daarin geeft zij een verklaring voor haar vlucht naar Londen: 'Omdat de stem van Nederland niet stom kan blijven, heb ik ten laatste het besluit genomen, het symbool van mijn natie, zoals dit in mijn persoon en in de regering is belichaamd, over te brengen naar een plaats, waar het kan voortwerken als een levende kracht, die zich kan doen horen.' Bij de volgende uitzendingen zit Nederland aan de radio gekluisterd voor Wilhelmina, die hen moed inspreekt. In Londen drukt zij haar eigen stempel op de Nederlandse regering in ballingschap en groeit zij uit tot een nationaal symbool van verzet. Deelvraag I Hoe verliep het leven van Wilhelmina? Op de laatste dinsdag van augustus, van het jaar 1880 dus op 31 augustus 1880 werd Wilhelmina geboren. Haar volledige naam is Helena Pauline Maria, prinses van Oranje-Nassau. Wilhelmina werd geboren in het paleis Noordeinde, wat in Den Haag ligt. Prinses Wilhelmina is de dochter van koning Willem de Derde en van Emma van Waldeck-Pyrmont. Koning Willem de Derde was al 63 jaar oud toen hij zijn dochter Wilhelmina kreeg. De moeder van Wilhelmina, Emma was toen nog maar 22 jaar oud. Als troonopvolger Alexander (zoon uit het eerste huwelijk van Koning Willem de Derde) overlijdt op 21 juni 1884 betekent het dat Wilhelmina de troon zal opvolgen. Als Koning Willem de Derde erg ziek wordt voelt iedereen de bui hangen en overlijdt Koning Willem de Derde op 23 november 1890. Koning Willem de Derde is 73 jaar oud geworden. Op het moment dat Koning Willem de Derde sterft is Wilhelmina nog maar 10 jaar oud. Te jong dus om al een echte koningin te worden. Er wordt daarom besloten dat de moeder van Wilhelmina, Emma koningin (regentes) wordt totdat Wilhelmina oud genoeg is om koningin te worden. Officieel is Wilhelmina al wel koningin. Op 31 augustus 1898 viert Wilhelmina haar achttiende verjaardag. Een paar dagen daarna (op dinsdag 6 september 1898) wordt koningin Wilhelmina ingehuldigd in de Nieuwe kerk in Amsterdam. Het is een feestelijke gebeurtenis. Op 7 februari 1901 treedt Koningin Wilhelmina in het huwelijk met een Duitser, genaamd Hertog Hendrik van Mecklenberg-Schwerin. Heel Nederland hoopt dat er spoedig kinderen uit het huwelijk worden geboren. In de nazomer van 1901 wordt er al geroddeld over een eventuele zwangerschap. In het begin van 1902 zijn er opnieuw berichten over een vorstelijke baby maar als er bij Koningin Wilhelmina in april de ziekte tyfus wordt geconstateerd is het meteen over met de zwangerschap. In de nazomer van 1908 is er nieuwe hoop, omdat Koningin Wilhelmina voor de vijfde keer zwanger is. Dit keer verloopt het voorspoedig en op 30 april 1909 wordt Juliana geboren. Tijdens de Eerste Wereldoorlog had Koningin Wilhelmina het best wel moeilijk. Gelukkig voor haar en het hele land blijft Nederland neutraal. Toch bemoeit Koningin Wilhelmina zich veel met defensie en met andere militaire zaken in Nederland. Regelmatig trekt Wilhelmina er zelfs op uit om op inspectie te gaan. Enige tijd later, op dinsdag 20 maart 1934 komt de moeder van Koningin Wilhelmina te overlijden: Emma. Het was te verwachten, omdat ze erg ziek was. Drie maanden later sterft de man van Koningin Wilhelmina, prins Hendrik. Koningin Wilhelmina reageert heel kalm op het bericht, omdat het niet zo goed ging tussen haar en prins Hendrik. De laatste tijd leefden ze erg langs elkaar heen en ontstonden nu en dan grote irritaties. Op 11 juli 1934 wordt hij in het familiegraf bijgezet in de Nieuwe Kerk te Delft. Prinses Juliana verlooft zich met prins Bernard van Lippe- Biesterfeld op 8 september 1936. Wilhelmina is erg goed over Bernard te spreken. Op 7 januari 1937 trouwen Juliana en Bernard. Koningin Wilhelmina is erg blij met het huwelijk en het is voor haar dan ook een feestelijke gebeurtenis. Ongeveer een jaar later, op 31 januari 1938, wordt het eerste kleinkind van Koningin Wilhelmina geboren. Ze heet prinses Beatrix. Koningin Wilhelmina is erg blij met deze vreugdevolle gebeurtenis. Na eerst een tijd van overleden familieleden (Emma en Hertog Hendrik) is er daarna weer een periode met blijde gebeurtenissen (trouwerij van Juliana en Bernard en geboorte van prinses Beatrix). Over wat er in de Tweede Wereldoorlog gebeurde met Koningin Wilhelmina heb ik beschreven bij de deelvraag “Hoe verliep voor Koningin Wilhelmina de Tweede Wereldoorlog?” In het najaar van 1947 voelt Koningin Wilhelmina zich niet in orde. Ze is oververmoeid en heeft vaak koorts en daarom draagt Koningin Wilhelmina het koningschap tijdelijk over aan haar dochter prinses Juliana. Een paar maanden later blijkt dat dit niet tijdelijk zal zijn. Ze besluit dat Juliana haar definitief zal opvolgen. Koningin Wilhelmina heeft geregeerd van 1890 tot 1948. Op 4 september 1948 treedt Koningin Wilhelmina af en draagt ze het koningschap over aan prinses Juliana. Op 6 september 1948 wordt Juliana ingehuldigd in de Nieuwe Kerk te Amsterdam. Als Nederland in 1953 door de watersnoodramp wordt getroffen biedt Wilhelmina haar diensten aan Koningin Juliana aan. De oranjefamilie probeert zoveel mogelijk mensen in de rampgebieden te bezoeken. Daaraan wil Wilhelmina graag meedoen. Zij reist naar Zeeland om daar de bevolking toe te spreken en te bemoedigen om de dorpen en steden weer op te bouwen. Wilhelmina viert op 31 augustus 1960 haar tachtigste verjaardag binnen de Oranje familie. In het najaar van 1962 blijft Wilhelmina, onder andere vanwege grote vermoeidheid en ouderdom, meestal dagenlang op bed liggen. Ze heeft ook hartklachten, zodat in de familiekring rekening wordt gehouden met het ergste, vooral als zij een paar lichte hartaanvallen krijgt. Op 28 november 1962 sterft Wilhelmina in haar slaap in Paleis Het Loo. Op 8 december 1962 trekt de witte uitvaarttocht door Den Haag op weg naar de grafkelder van de Oranjes in de Nieuwe Kerk in Delft. Er staan duizenden mensen langs de kant van de weg. Wilhelmina leefde van 1880 tot 1962 en heeft geregeerd van 1890 tot 1948. Het leven van Wilhelmina kende veel tegenslagen, maar gelukkig waren er ook blijde gebeurtenissen in haar leven. Veel mensen respecteerden en bewonderden haar, omdat ze zich zo goed door zware tegenvallers heen sloeg, zoals de twee wereldoorlogen, de crisisjaren en het verlies van haar vader, moeder en echtgenoot. Deelvraag II Hoe verliep voor Koningin Wilhelmina de Tweede Wereldoorlog? In het begin van 1939 ziet Koningin Wilhelmina het aankomen. Het wordt haar duidelijk, dat er een nieuwe (wereld)oorlog op komst is. Zodra ze dat weet worden er achter de schermen plannen gemaakt om goed te handelen als Nederland eventueel bij de oorlog zou worden betrokken. Koningin Wilhelmina werkt ijverig mee aan een plan om de Oranjegeneratie naar een veilige plek te brengen als dat nodig is. Ze heeft Frankrijk in haar gedachten. Voor haar zelf bedenkt ze een plan om naar Zeeland te vluchten. De regering wil er alles aan doen om, net zoals in de Eerste Wereldoorlog neutraal te blijven. Wilhelmina is niet erg optimistisch. In het begin van 1940 weet Wilhelmina het zeker. Nederland zal nu niet neutraal blijven, maar zal worden onderdrukt en bezet door Duitsland. Ze weet alleen nog niet wanner de Duitsers zullen aanvallen. De berichten worden steeds ongunstiger. Alles wijst erop dat het niet lang meer duurt voordat Nederland zal worden aangevallen door Duitsland. Op 10 mei 1940 is het zover. Vroeg in de morgen bereikt Wilhelmina het nieuws dat de Duitsers Nederland hebben aangevallen. Koningin Wilhelmina moet nu echt de plannen uitvoeren die ze al zo vaak had geoefend. Ze zegt via de radio, dat het Duitse leger een plotselinge, grootscheepse aanval op Nederland heeft gedaan. Ze vraagt aan de mensen om rustig te blijven en dat iedereen zijn/haar plicht zal moeten doen. In een schuilkelder houdt ze veel overleg met de regering. Het Nederlandse leger doet z’n best, maar het leger is te klein om de Duitse aanval te verslappen. De soldaten doen wat ze kunnen, maar het Nederlandse leger heeft ouderwetse wapens en is te slecht getraind om stand te houden. Aan een overwinning denkt niemand. Binnen ongeveer 5 dagen was het verzet gebroken. De Duitsers hadden nu veel vrijheid en konden zich nu snel mobiliseren. In hoog tempo trokken ze het binnenland in. Op 13 mei 1940 kwam generaal Winkelman met het bericht dat Den Haag niet meer veilig voor de Koningin was. Hij vertelde dat de Duitsers Rotterdam hadden bereikt. Winkelman vond dat Koningin Wilhelmina beter het land kon verlaten, omdat je aan een gevangen koningin weinig hebt. Dit zegt ze er zelf over, citaat uit ‘’Eenzaam maar niet alleen’’ van Wilhelmina zelf: In de vroege ochtend van de dertiende mei gaf de opperbevelhebber mij de raad Den Haag te verlaten. Binnen enkele uren zou een vijandelijke tankcolonne Rotterdam hebben bereikt en hij kon niet voor de verdere ontwikkeling van de toestand instaan. Voorts stelde hij mij voor, dat ik mij naar Vlissingen of Zeeuws-Vlaanderen zou begeven, waar de militaire toestand er wat minder ongunstig uitzag. Inderhaast pakte ik een handkoffertje en verliet die ochtend Den Haag per auto om half tien, voorafgegaan door een auto met politiegroepen.(…) Ons eerste doel was Hoek van Holland. In het Westland waren echter volgens de berichten nog niet alle parachutisten opgeruimd. Gemeld was, dat zij veelal vermomd waren in de kledij van de bevolking en vaak klonk dan ook vanuit de auto vóór ons het bevel:’handen omhoog’. Bij niet spoedig daaraan voldoen werd vanuit de politie auto een enkele keer een schot afgegeven.(…) Na raadpleging van hen, die daarvoor in aanraking kwamen – een miniatuurkrijgsraad in zwemvesten – besloot ik naar Engeland over te steken. Dit liet de instructie van de commandant van de jager wél toe. In Engeland hoopte ik weer contact met Nederland te krijgen en dáár kon ik dan beoordelen wanneer ik naar het vaderland kon terugkeren en naar welke plaats. Bovendien zou ik nu nóg een poging kunnen doen meer militair bijstand te krijgen. Ik was me natuurlijk ten volle bewust van de verbijsterende indruk, die dit vertrek thuis zou maken, maar waar het landsbelang dit meebracht, zag ik mij verplicht de smaad aan te durven van de schijn van gevlucht te zijn. Citaat uit “Koningin Wilhelmina, 1880-1962, een geschreven portret” van Phillipe Groeneveld: Toen Wilhelmina gedwongen werd naar Engeland uit te wijken, was ze er zich van bewust dat velen dat zouden zien als een vlucht. Zo goed kende zij haar Nederlanders wel. Maar ze was er van overtuigd dat men van haar kon weten dat zij geen lafaard was. Ze vertelde later aan De Jong: ”Het had geen zin mij als gevangene naar Berlijn te laten voeren en van mijn volk gescheiden te zijn. Dan had ik niets meer kunnen doen. Dus moest ik wel weggaan. Ik wist dat alles wat ik deed fout was. Als ik bleef was het fout; als ik weg ging was het ook fout. Ik wist ook dat de mensen het verkeerd zouden begrijpen.’’ Opmerking: met De Jong wordt een belangrijke historicus bedoeld. en: Vastbesloten Engeland niet te verlaten neemt zij een voor haar persoonlijk leven zeer ingrijpend besluit, voortkomend uit haar dynastiek besef; de toekomst van het Huis van Oranje moet veilig worden gesteld. Daarom vertrekt Juliana met de kinderen naar het veiliger Canada, want, aldus haar overweging: ’’Ingeval ik kwam te vallen, was het alléén daar zeker dat ze als koningin regeringsdaden kon verrichten en de koninklijke macht kon uitoefenen als in Nederland.” In Nederland reageert de bevolking geschokt. Een hoop mensen worden moedeloos en voelen zich verlaten. De situatie verslechtert in Nederland. Koningin Wilhelmina huurt een huis aan Eaton Square in de buurt van Buckingham Palace. Van een tweede huurpand maakt Koningin Wilhelmina een kantoor. Er volgen spannende maanden. De Duitsers voeren zware bombardementen uit op Londen om ook Engeland te verzwakken en te overwinnen. Koningin Wilhelmina brengt urenlang door in schuilkelders. Als ze in die schuilkelders zit leeft ze erg mee met de Nederlandse bevolking. Ze voelt zich toch min of meer schuldig. Ze neemt zich voor om heel erg veel te gaan doen voor het Nederlands volk. Op de Engelse zender BBC worden Nederlandse programma’s uitgezonden om zo contact te houden met Nederland. Wilhelmina vindt dat het voortbestaan van haar familie heel erg belangrijk. Vandaar dat prinses Juliana en haar dochters begin juni doorreizen naar het veiligere Canada. Bernard vertrekt naar Frankrijk om mee te vechten in de Tweede Wereldoorlog. De oorlogsjaren waren erg moeilijke voor Koningin Wilhelmina. Ongetwijfeld de moeilijkste (regerings-)jaren van haar leven. Wat Wilhelmina deed voor de Nederlandse bevolking tijdens de Tweede Wereldoorlog beschrijf ik bij de deelvraag: Wat kon Koningin Wilhelmina vanuit haar ballingschap in Engeland voor het Nederlandse volk betekenen? Als in het late voorjaar van 1944 het tij keert, na de invasie in Normandië en het oprukken van de geallieerde legers, ziet Wilhelmina de zo fel begeerde nieuwe tijd in gedachten al aanbreken. De opmars van de bevrijders wordt echter bij Arnhem gestuit. Koningin Wilhelmina is hier erg teleurgesteld over. In haar kersttoespraak van 1944, die in bevrijd en bezet Nederland wordt uitgezonden, zegt Wilhelmina dat zij zich in de geest verenigd voelt met haar landgenoten. ‘Kerstmis is het feest der beloften, ook van de belofte aan ons van een betere toekomst, waarvan wij hopen en mogen verwachten dat zij spoedig zal aanbreken’. Wilhelmina wil zelf naar het bevrijde deel van Nederland. In maart 1945 krijgt ze pas na lang aandringen daarvoor van de bevrijders toestemming. Op 5 mei 1945 is de oorlog voorbij. Als heel Nederland bevrijd is trekt Wilhelmina door het land om vertrouwen te winnen. Ze heeft lang naar dat moment uitgekeken en ze is erg blij om weer terug te zijn in Nederland. Doelvraag III Wat was Wilhelmina voor een vrouw en hoe keek zij tegen het koningschap aan? De Amerikaanse president Theodore Roosevelt kwam in 1910 op bezoek in het paleis het Loo. Hij vond Wilhelmina verwaand, slecht gehumeurd, alledaags en gewoontjes. Koningin Wilhelmina was ook een eenzame vrouw, die een heel sterk protestants geloof had, dat haar steeds troostte en leiding gaf. Ook was ze een ongeduldige vrouw, die veel te snel en heel erg verschillend in haar oordeel was. Ze had sterke voorkeuren, en ze kon ook goed haten. Wilhelmina kende precies haar positie binnen de staat, maar ze had er moeite mee om altijd onderdanig te zijn. Zo weigerde ze in 1911 de zitting van de Staten-Generaal te openen en de Troonrede voor te lezen, omdat ze de Kamervoorzitter weg wilde hebben en die niet vrijwillig ging. Wilhelmina was het gewoon niet met hem eens en eiste dat hij verdween. Ook was Koningin Wilhelmina zeer geïnteresseerd in militaire zaken en wilde dat er in Nederland wat meer in het leger geïnvesteerd werd. Dat leidde tot reeksen conflicten en ruzies met ministers. De vredesbewegingen, die rond de jaren negentig ontstonden, vond ze maar niks. Ze weigerde dan ook de eerste steen te leggen voor de bouw van het Vredespaleis in Den Haag. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat Koningin Wilhelmina de troon van de Oranjes gered heeft. Als zij op dezelfde wijze geregeerd had als haar vader was het volgens ‘’Oranjekenners’’ heel anders gelopen. Ook hadden de Republikeinen dan veel meer aanhang gehad. Maar steeds weer wist Koningin Wilhelmina populair te blijven onder de bevolking. Ook toen de socialistische leider Troelstra een revolutie probeerde uit te roepen en hij probeerde van Nederland een Republiek te maken. Ze stond dus bekend als een toch wel harde vorstin, die erg koppig, fanatiek en actief was. Deze eigenschappen kun je negatief maar ook positief zien. Voor bepaalde mensen en groepen was het niet zo leuk dat ze zich zo actief met de politiek bezig hield, zoals bijvoorbeeld ministers waar zij het niet mee eens was. Deelvraag IV Wat kon Koningin Wilhelmina vanuit haar ballingsschap in Engeland voor het Nederlandse volk betekenen? Op het moment dat Wilhelmina vluchtte dachten een hoop mensen dat ze bang was voor de Duitsers en dat ze haar volk in de steek liet en daardoor niks meer kon betekenen. Wilhelmina was zich hier van bewust en wilde niets liever dan zoveel mogelijk voor het Nederlandse volk doen. Vanuit haar kantoor wisselde ze ideeën uit met andere regeringsleiders en staatshoofden. Dit zegt ze er zelf over, citaat uit “Eenzaam maar niet alleen” van Wilhelmina zelf: Spoedig had ik in Londen de handen vol. Het werk dat ik te doen had, was natuurlijk van een andere aard dan vroeger. Heel belangrijk was hierin het mij op de hoogte houden van de steeds wisselende militaire en politieke toestand en van de situatie van Nederland in het algemene beeld. Trouwens mijn gehele leven was anders geworden. Men denke slechts aan het feit, dat ik mij nu bevond in het centrum van de wereldpolitiek. (…) De aanvankelijke sterk geslonken regeertaak in engere zin nam weldra toe. Er moesten voorzieningen worden getroffen van allerlei aard, voorts vergden de contacten met onze bondgenoten en de verzorging der vriendschappelijke betrekkingen met hen aandacht zorg en tijd. Voor mij kwam dit in het bijzonder neer op het onderhouden en versterken van de vriendschapsbanden tussen de verschillende staatshoofden en mij. Hoeveel bedrijvigheid ook ontwikkeld werd, mijn leven in Londen stond ten laatste niet in het teken van actie, maar van een eindeloos afwachten; van het toeleven naar de dag dat het volk ik Nederland, van de vijandelijke machthebber verlost, zijn lot weer in eigen hand zou nemen. Dat was de zin van mijn bestaan, aldus voelde ik het, dat ik die dag er mocht zijn om die enkele handle-greep te verrichten, die de normale Nederlandse staatsmachine weer op gang zou brengen. Na een paar weken wilde Koningin Wilhelmina dat ze rechtstreeks tot het volk kon spreken. Ze deed dit via de radio die ze Radio Oranje noemde. De radio was handig omdat het hele Nederlandse volk het kon ontvangen, de een wat beter dan de ander, maar zo kon ze toch het hele volk bereiken. Zie trouvaille voor haar eerste toespraak op 28 juli 1940. Er werd ontzettend veel geluisterd naar Radio Oranje. In haar toespraken benadrukte ze meestal, dat mensen niet de moed op moesten geven omdat na regen altijd zonneschijn komt. Ze gebruikte Radio Oranje niet alleen om te bemoedigen, maar ook om informatie te geven, omdat de Duitse informatie pro-Duits en dus misleidend was. Koningin Wilhelmina vond het belangrijk dat Nederlanders een goed beeld van de Duitsers kregen en wisten wat ze deden en hoe het er in de rest van Europa voorstond. Ze zegt op 6 mei 1942, (Eenzaam maar niet alleen): Met U, met onze rijksgenoten in Oost en West, waarbij zich het medegevoel van geheel de beschaafd wereld aansluit, ben ik diep geschokt door de tijding van de terechtstelling van tweeënzeventig onzer landgenoten. Met U wil ik hulde brengen aan hun nagedachtenis, hulde aan hun moed en vaderlandsliefde. Nederland zal de martelaren, die vielen voor zijn bevrijding, nimmer vergeten. Naam voor naam, persoon voor persoon, zal hun nagedachtenis bij ons voortleven.
Conclusie Antwoord op de hoofdvraag: Waarom vertrok Wilhelmina in 1940 tegen haar zin in naar Londen? Koningin Wilhelmina wilde niet de indruk wekken dat ze een lafaard was en daarom had ze het heel erg moeilijk om te beslissen om naar Engeland te vluchten. Ze voelde zich best wel schuldig en hoopte niet dat het Nederlandse volk haar laf zou vinden. Als Koningin Wilhelmina echter niet gevlucht was naar Londen zou ze samen met haar familie gevangen zijn genomen. De gevolgen hiervan zouden niet te overzien zijn. Wilhelmina zou misschien vermoord worden samen met haar familie. Dat zou betekenen dat ze tijdens de Tweede Wereldoorlog niets voor het volk zou kunnen doen. Maar dit zou ook betekend hebben, dat als de oorlog afgelopen zou zijn, er niemand echt meer macht zou hebben. Waarschijnlijk zouden socialisten proberen de macht te pakken om daarna van Nederland een Republiek te maken. Dit zou voor een hoop opschudding en onrust hebben gezorgd en dat is niet goed voor een land dat waar net oorlog is geweest. Het zou één grote chaos worden in Nederland, omdat iedereen de macht wilde grijpen. Daarom was het verstandig dat Wilhelmina vluchtte naar Engeland. Het was ook niet zo dat ze daar niets voor haar land kon betekenen. Ze probeerde haar volk zoveel mogelijke te bemoedigen via de radio. In de loop der jaren is Koningin Wilhelmina op die wijze zelfs uitgegroeid tot een nationaal symbool van verzet. Het is ook heel belangrijk geweest dat ze, toen de oorlog was afgelopen, ze meteen terug keerde en veel met de mensen sprak om hun vertrouwen terug te winnen. Het was ongetwijfeld allemaal heel anders gelopen als ze in Nederland was gebleven! Literatuurlijst - Groeneveld, P. ‘’Koningin Wilhelmina, 1880-1962, een geschreven portret’’ (Zaltbommel 1990). - Van Oranje-Nassau, W. ‘’Eenzaam maar niet alleen’’ (1e druk Amsterdam 1959, 11e druk Baarn 1999). - Bruin, E. van der - Franx, J.T.G.P - Kostense, W. ‘’Meester, vertel eens van de oorlog!’’ (1e druk 1990, 3e druk Kampen 1995). - Hoek, K.A. van den – Kaan, Richard F. – Lammers, Fred J. ‘’ Oranje, ons vorstenhuis door de eeuwen heen’’ (Breda 1990). Internetsites: - www.kun.nl/ahc/vg/html/vh000143.htm - //members.lycos.nl/koninginwilhelmina/kortebiografie.htm - http://home.wish.net/~mgelten/historie/wilhelmina.htm - Deze sites heb ik gevonden via de zoekmachine Google. Glossarium: - Regentes: Iemand die regeert voor en namens een minderjarig of afwezig staatshoofd. - Eerste Wereldoorlog: Oorlog van 1914 tot 1918 waarbij Duitsland heel Europa wilde veroveren. Nederland bleef neutraal. - Tweede Wereldoorlog: Oorlog van 1939 tot 1945 waarbij Duitsland op nieuw heel Europa wilde veroveren. Nu speelde de jodenhaat ook een belangrijke rol. Nederland bleef niet neutraal. - Crisisjaren: Periode in de jaren dertig waarin het erg slecht ging in Nederland. Er was ontzettend veel werkeloosheid. Het was een rommelige tijd. - Mobiliseren: Het verplaatsen van soldaten. - Vredesbewegingen: Organisaties die opgericht waren om mensen te overtuigen dat een oorlog heel slecht en dat je je daarom in moet zetten voor de vrede. Wilhelmina was het hier niet bepaald mee eens. - Republikeinen Groep mensen die o.a. tegen het koningshuis en een monarchie waren. - Socialisten: Groep mensen die o.a. voor een betere verdeling tussen arm en rijk waren. - Ballingschap: Een vorst(in) is in ballingschap als hij/zij uit zijn/haar land is verdreven.