Wie was Stalin en wat deed hij?

Stalin, Josif Vissarionovitsj (eigenlijk: Dzjoegasjvili), Josif Vissarionovitsj (Gori, Georgië, 21 dec. 1879 – Moskou 5 maart 1953), Sovjet-Russisch staatsman, kon, hoewel van eenvoudige afkomst (zoon van een schoenmaker), door toedoen van zijn moeder voor priester studeren op het Grieks-orthodoxe klooster te Tiflis, waar hij in de ban raakte van revolutionaire ideeën en zich aansloot bij een ondergrondse sociaal-democratische organisatie (1898). Hoe verliep zijn politieke loopbaan? In 1899 werd hij wegens opstandig gedrag van het klooster verwijderd. Sindsdien was hij illegaal werkzaam als beroepsrevolutionair en zette hij zich in voor de politieke bewustwording van arbeiders in Transkaukasië. Verscheidene malen werd hij gearresteerd en verbannen, maar steeds wist hij te ontsnappen. In 1904 sloot hij zich, onder de indruk van de pers belangstelling van Lenin, aan bij de fractie van de bolsjeviki .In Tammerfors (1905) en Stockholm (1906) maakte hij persoonlijk kennis met Lenin. Lenin waardeerde Stalins strijdlust en praktische kennis van de niet-Russische volken. Door Lenins toedoen kwam Stalin in 1912 naar Wenen. Hij schreef er, met hulp van Boecharin, een polemisch werk over het nationale vraagstuk. In hetzelfde jaar zorgde Lenin ervoor dat Stalin op de partijconferentie te Praag tot lid van het Centraal Comité werd gekozen. Naar Rusland teruggekeerd, werd Stalin in 1913 door de autoriteiten gevangen gezet en verbannen naar Siberië. Na de februari-revolutie van 1917 kon hij naar St.-Petersburg terugkeren, waar hij na de aankomst van Lenin diens radicale koers volgde. In de eerste revolutionaire regering na okt. 1917 bekleedde Stalin de post van volkscommissaris voor Nationale Aangelegenheden. Daarnaast werden hem tijdens de burgeroorlog andere militaire en organisatorische taken opgedragen. Hij onderscheidde zich door de succesvolle verdediging van Tsaritsyn (1918, het latere Stalingrad/Wolgograd) tegen de Witten. Wel raakte hij wegens zijn eigenzinnig optreden aldaar in onmin met de legeraanvoerder Trotski, die hij mettertijd als zijn aartsvijand ging beschouwen. In maart 1919 werd Stalin een van de vijf leden van het pas opgerichte Politburo, het dagelijks bestuur van de partij. Van groot belang voor Stalins carrière was zijn benoeming tot secretaris-generaal van de partij op het 11de partijcongres (april 1922). Lenin wilde dat Stalin in de gelederen van de bolsjeviki met harde hand de discipline zou herstellen. Stalin benutte echter de sleutelpositie van secretaris-generaal vooral om zijn eigen invloed in de partij te versterken. Nog vóór Lenins dood (jan. 1924) had Stalin met Zinovjev en Kamenev een driemanschap gevormd, dat in de eerste plaats verhinderen wilde dat de dwarsligger Trotski aan de macht zou komen.
Hoe werd hij partijleider? Na 1924 werd Stalin de machtigste man in de Sovjet-Unie. In de strijd om de oriëntatie van de communistische beweging in de jaren twintig nam Stalin resoluut stelling tegen de opvatting van Trotski, door de stelling van het socialisme in één land te verkondigen (1925). Hierdoor raakten ook Zinovjev en Kamenev van Stalin vervreemd; na hun nederlaag op het door Stalin naar zijn wil gemaakte 14de partijcongres verenigden zij zich met de inmiddels al van alle macht beroofde Trotski in de zogenaamde verenigde linkse oppositie, die Stalin echter met hulp van de rechterpartijvleugel onder leiding van Boecharin binnen twee jaar tot zwijgen wist te brengen. Bij de viering van de tiende verjaardag van het sovjetbewind in 1927 trad Stalin reeds als de algemeen erkende partijleider op. Zijn beslissing de Sovjet-Unie in versneld tempo te industrialiseren en de landbouw te collectiviseren – twee doelstellingen waarvoor juist zijn verslagen linkse tegenstanders jarenlang hadden gepleit – vervreemdde hem in 1928 van de rechtervleugel (Boecharin, Rykov, Tomski), die de gematigde koers wilde voortzetten. Stap voor stap werden vervolgens de rechtse politici, die geen openlijke oppositie aandurfden, uitgeschakeld, totdat zij, gedwongen, in een vernederende zelfkritiek hun ongelijk bekenden. De wijze waarop Stalin in het begin van de jaren dertig de herstructurering van de economie doordreef, heeft miljoenen mensenlevens gekost en het land tijdelijk op de rand van een catastrofe gebracht. De politieterreur werd slim opgevoerd en de (officieel opgedrongen) persoonsverheerlijking van Stalin nam een aanvang. Niettegenstaande deze omstandigheden kwam het in zijn omgeving tot bedenkelijke crises (zelfmoord van zijn tweede vrouw, N. Alliloejeva, samenzweringen van Syrtsov, Lominadze en Rioetin). Wat gebeurde er tijdens de Grote Zuivering? Toen het er in 1934 op leek dat een meerderheid in het Politburo Stalins persoonlijk bewind enigermate aan banden wilde leggen, begon Stalin de Grote Zuivering (1934–1938), waarvan de door de politie van te voren bedachte moord op zijn voornaamste mededinger, S. Kirov, het startsein vormde. Naast politieke tegenstanders werden talrijke trouwe partij- en staatsfunctionarissen, kunstenaars, wetenschappers en burgers, die men van spionage, verraad en 'trotskisme' beschuldigden, omgebracht of in strafkampen opgesloten. Op het hoogtepunt van de terreur kondigde Stalin een nieuwe grondwet (1936) af, die zijn onderdanen democratische rechten en vrijheden in het vooruitzicht stelde. Met het oog op het naderende oorlogsgevaar werd de zuivering geleidelijk afgeremd. Wat gebeurde er voor en na de Tweede Wereldoorlog? Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog zorgde Stalin voor een verrassende wending, toen hij samen met zijn rechterhand, Molotov, een vriendschapspact met het nationaal-socialistische Duitsland sloot. De voordelen die dit verdrag bood, werden door Stalin zonder pardon benut: aanzienlijke gebiedsuitbreiding ten koste van zwakkere buurlanden. Stalin, die geen gevaar van Duitse zijde duchtte, werd verrast door de Duitse inval van 22 juni 1941. Na grote verliezen gedurende de eerste oorlogsmaanden als gevolg van de zwakke Sovjetdefensie, slaagde hij erin de kans te doen keren. Zowel op diplomatiek als op militair gebied droeg Stalin in doorslaggevende mate bij tot de grote successen in de slotfase van de oorlog. Met name in het topoverleg met andere geallieerde leiders toonde hij zich een meester in het doorzetten van eigen doelstellingen. Aan het eind van de oorlog genoot Stalin als staatsman een enorm aanzien in binnen- en buitenland. Zijn leiderschap had hij benadrukt door de aanvaarding van nieuwe ambten, titels en onderscheidingen (voorzitter van de Raad van Volkscommissarissen, minister-president, hoofd van het Opperste Defensiecomité, maarschalk en generalissimus van het Rode Leger). Zijn ambitieuze buitenlandse politiek en de enorme problemen rond de naoorlogse wederopbouw hadden tot gevolg dat hij een strak binnenlands beleid voerde. In het Kremlin leidde hij een vereenzaamd leven temidden van een gesloten kring van medewerkers, die door intriges was verziekt. Regelmatig vonden zuiveringen plaats, ook onder de hooggeplaatsten. Zijn oude medewerkers van het Politburo vertrouwden Stalin niet meer en hij regeerde dan ook autocratisch via zijn persoonlijk secretariaat, dat geleid werd door generaal Poskrebysjev. Wanneer en hoe is Stalin overleden? Tot aan het eind van zijn leven was het politieregime hard. Afwijkende meningen en gedragingen werden vervolgd en bovendien werd de bevolking gedwongen Stalin met Byzantijns eerbetoon te bewieroken. Onder onduidelijke omstandigheden overleed Stalin in maart 1953, volgens officiële berichten aan een hersenbloeding. Zijn gebalsemd lijk werd aanvankelijk in het Kremlin-mausoleum naast dat van Lenin bijgezet, maar nadat Chroesjtsjov op het 20ste partijcongres (1956) Stalins beleid had gehekeld (begin van de destalinisatie), werden zijn stoffelijke resten in 1961 gecremeerd en werd de as bij de muur van het Kremlin gedeponeerd. Conclusie Stalin moet zeker gerekend worden tot de staatslieden die de wereldgeschiedenis van de 20ste eeuw in een groot deel hebben bepaald. Als marxistisch theoreticus heeft Stalin weinig te betekenen. Door zijn onverhulde machtspolitiek stampte hij als geen ander het communisme bij vriend en vijand erin. Hij werkte goed bewust revolutionaire ontwikkelingen tegen bij andere volken (Spanje, Griekenland, Duitsland, China), indien deze niet in het idee over zijn politiek pasten. Pas sinds 1985, onder Gorbatsjov, werd het in de Sovjet-Unie mogelijk vrijelijk te publiceren over de gevolgen van het stalinistisch regime, waardoor nu in de publieke opinie ook daar een negatief oordeel heerst over Stalin.