Maya's

Voorwoord De maya's waren de eersten in het pre-Columbiaanse Amerika die een eigen schrift kenden, een ideografisch systeem, ze gebruikten voor hun berekeningen meestal een 20-tallig systeem dat op zeer simpele wijze werd weergegeven. Ze waren één van de eerste volkeren die het cijfer 'nul' kenden en gebruikten. Dit lijkt misschien wat banaal maar het begrip 'nul' of 'niets' is een ongelooflijke uitvinding voor de menselijke geest. De Maya's bouwden gebouwen, piramides bijvoorbeeld die de vergelijking met Egyptische of Griekse gebouwen konden doorstaan. Onder meer deze ontdekkingen maken de Maya's tot een boeiend volk. Toch kent de geschiedenis van de Maya's enkele mysterieuze feiten die een wat meer gedetailleerde uitleg eisen zoals bijvoorbeeld: à Waarom waren de Maya's zo succesvol? à Waarom zijn ze het enig overlevend pre-Columbiaans volk? Ik zal u vertellen over de Maya's en proberen deze en andere vragen op te lossen. Zonnetempel De Zonnetempel in Palenque is een van de belangrijkste voorbeelden van de Maya-architectuur. De belangrijke kenmerken zijn de schuin aflopende afwerking bovenaan en het reliëf en hiëroglyfische inscripties die mythologische thema's weergeven.
3. Situering van de Maya's. De Maya-beschaving kan men situeren in Midden-Amerika: ten westen van het huidige Guatemala en de hieraan grenzende gebieden: in Mexico en het schiereiland Yucatán, Belize en de westelijke delen van El Salvador en Honduras. Al is het wel zo dat in er deze laatstgenoemde delen veel minder stammen woonden dan in de andere gebieden omdat de Maya-beschaving zich hier ontwikkeld heeft. Yucatán is het schier-eiland tussen de Golf van Mexico en de Caribische Zee (zie kaart). Yucatán heeft een oppervlakte van ongeveer 175 000 km². Het is ongeveer vlak, behalve enkele heuvels in het midden van het schiereiland. Zoals te zien is op de kaart, is er geen enkele boven-grondse rivier te bekennen in Yucatán en daardoor is het natuurlijk normaal dat er vele windmolens voorkomen in het huidige Yucatán om grondwater op te pompen. De temperatuur in Yucatán is vrij hoog, dit komt door de betrekkelijk zuidelijke ligging. Het zuiden van het schiereiland is in de zomer zelfs de warmste plaats van Mexico. 4. Situering van de Maya's in de tijd. De Maya-beschaving overbrugde een periode van drieduizend jaar maar kan verdeeld worden in drie periodes: de preklassieke, de klassieke en de postklassieke periode. De preklassieke loopt van 2000 v.C. tot 250 n.C., de klassieke periode loopt van 250 n.C. tot 900 n.C. en de postklassieke loopt van 900 n.C. tot 1500 n.C. De klassieke periode wordt soms wel het 'eerste rijk' genoemd en de postklassieke soms het 'tweede rijk'. In de preklassieke periode, woonden de Maya's nog niet in Yucatán maar in de vochtige oerwouden van Mexico, Honduras en Guatemala. Er werden toen al bouwwerken geconstrueerd maar ze waren eigenlijk gewoon piramidevormige heuvels waarop altaren of kleine tempels werden gebouwd. Die altaren of kleine tempels waren in de vorm van een Maya-boerenhut: 'choza'. Eigenlijk begon het succesverhaal van de Maya's maar vanaf 250 n.C., in de klassieke perioden. Vanaf dan nam de beschaving van de Maya's een grote vlucht. Echte steden kwamen tot ontwikkeling zoals bijvoorbeeld: Palenque (Mexico), Tikal (Guatemala), Copán (Honduras). Eigenlijk moet ik er wel bij vertellen dat het geen echte steden waren zoals wij ze kennen maar eigenlijk waren ze meer een religieus-administratief centrum met de bevolking eromheen wonend. Misschien is het wat raar maar hun godsdienst was eigenlijk het belangrijkste voor hen en dat kun je ook merken in verschillende bouwwerken, wandschilderijen, beeldhouw-werken… Deze periode was eigenlijk het hoogtepunt te noemen van de Maya's. Waarom ze rond 900 n.C. het droge Yucatán in trokken is waarschijnlijk onder invloed van hun 'brandcultuur'. Met brandcultuur bedoelt men dat men het oerwoud afbrandt, er gewassen op teelt zoals zoete aardappelen, cacao, tomaten. Als de grond dan uitgeput is dan heeft men natuurlijk nood aan nieuwe grond. Dit is waarschijnlijk een reden van de verplaatsing van de Mayacultuur. Een andere reden zou kunnen zijn dat de Maya-samenleving werd geschokt door opdringende buurvolken, misoogsten en hun geloof verliezen in hun goden (daarvan werden sporen teruggevonden). Daardoor zou het kunnen dat de beschaving ineenstortte en dat de Mayacultuur nog één keer zou opbloeien maar in een nieuw gebied: Yucatán. Ik heb dus in het vorig hoofdstuk gesproken over Yucatán maar het is nu duidelijk dat de Maya's er alleen tijdens de postklassieke beschaving woonden: het tweede rijk. De Maya-beschaving van het tweede rijk werd gedomineerd door de Tolteken. Zij vielen er binnen in 1000 n.C. en ze drukten politiek en cultureel hun stempel op de Maya's. Ze maakten een bestaande Mayastad tot de hoofdstad van het Maya-Tolteekse Rijk. Andere steden uit die periode zijn Uxmal en Mayapán (zie kaart). Omstreeks 1200 kwamen de Maya's in opstand tegen hun Tolteekse overheersers en nam Mayapán de rol van Chichén Itza over. Echt verbluffende artistieke prestaties zijn er na de Maya-Tolteekse periode niet meer en dat is de reden waarom ik de klassieke periode tot hoogtepunt van de Mayabeschaving uitroep. Na 1450 verzwakte de Maya-samenleving door onderlinge twisten. In 1525 veroverde de Spanjaarden bijna geheel Guatemala, in 1541 veroverden ze Yucatán en ten slotte viel in 1697 Tayasal, het laatste bolwerk van de Maya's. Toen was er aan de onafhankelijke Mayacultuur een einde gekomen. Al hoef ik er wel bij te vermelden dat de Mayataal vandaag nog door zo'n twee miljoen mensen, indianen wordt gesproken. Codex Tro De Codex Tro, een van de vier bewaard gebleven wetboeken van Maya-hiërogliefen, stamt ongeveer uit de 14de eeuw. Het werd gebruikt om de goede en slechte dagen uit te leggen. Het is een overblijfsel uit de postklassieke beschaving, nadat de Maya's zich hadden verzet tegen de Tolteekse beschaving. Het volgend kaartje is een overzicht van de belangrijkste vindplaatsen van de meso-Amerikaanse culturen. Op het schiereiland Yucatán zijn duidelijk enkel belangrijke steden van de postklassieke beschaving te vinden zoals: Chichén Itza, Uxmal, Tulum en Mayapán. Ook enkele steden uit het eerste rijk kun je situeren zoals, Palenque, Copán en Bonampak. Voorts kun je het gebied van de Tolteken vinden die de Maya's hebben overheerst in de postklassieke periode met als belangrijkste stad Tula. 5. Europa en de Maya's. 1. Hoe kwam het contact tot stand? De Europeanen, meer bepaald de Spanjaarden kwamen natuurlijk in contact met de Maya's door hun ontdekkingsreizen. Toen Columbus in 1492 Amerika ontdekte kon hij echter niet vermoeden wat hij zou veranderen voor Europa maar vooral voor de Indianen. Zoals eerder gezegd veroverden de Spanjaarden in 1525 Guatemala, dat is nauwelijks 33 jaar na de ontdekking van Amerika en in 1541 was geheel Yucatán in handen van de Spanjaarden. Voor de Maya's die er woonden betekende dit het begin van de hel. Ze werden uitgeroeid omdat ze op plantages moesten werken, dit konden ze nauwelijks volhouden, of doordat ze simpelweg vermoord werden door de Spanjaarden die op geen mensenleven keken, of doordat ze werden gedood door ziektes die de Spanjaarden uit het verre Europa meebrachten zoals griep of waterpokken. De Spanjaarden koloniseerden, een beter woord is 'verkrachten', dit land en de rijkdommen werden direct overgebracht naar Spanje. Alles werd namelijk gecentraliseerd in Sevilla. Cristoffel Columbus begint aan zijn eerste Atlantische oversteek. Deze foto toont het vertrek van Cristoffel Columbus. Hij vertrok naar Azië en ontdekte toevallig Amerika. Ook zie je Isabella van Spanje die de reis financierde en die uiteindelijk rijk zou worden dankzij Columbus, al wist ze het zelf nog niet. 2. Wat is de wisselwerking tussen Maya's en Europeanen? In punt 1 heb ik al gesproken over de kolonisatiedrift van de Spanjaarden. Het lijkt dan alsof de Europeanen de Maya's niets positiefs hebben bijgebracht maar dat is eigenlijk maar schijn. De maya's kenden enkele dingen niet die in Europa al bijna geperfectioneerd waren zoals het wiel (wel toegepast bij kinderspeelgoed van de Maya's), de wagen en de ploeg, draaischijf en blaasbalg, ijzer en glas, alle soorten snaar-instrumenten, het echte gewelf en geen Mayaboog of korbeelboog (zie verder). Ook kende de Maya's en de indianen in het algemeen geen glazuur. Eén ding kan men toch niet bewijzen, sommigen beweren namelijk dat de gehele Amerikaanse landbouw ontleend is aan de Oude Wereld en dit kan men niet bewijzen. Volgens mij komt er daarvoor ook geen bewijs, het lijkt mij logisch dat de meeste, nu groeiende Amerikaanse gewassen uit de Oude Wereld komen maar andere gewassen zijn juist uit Amerika geëxporteerd. Want nu komen we bij de invloed van de Maya's op de Europeanen. Vele gewassen zijn overgebracht uit Midden-Amerika naar Europa en werden er ginds geplant, met succes zo bleek later want sommige groenten worden dagelijks gegeten of zijn gepromoveerd tot hoofdvoedsel. Ik heb het dan over planten als maïs, aardappelen, tomaten. Ook rookten de indianen bladeren. De Spanjaarden vonden het eerst maar niets: het was toch alleen maar de duivel die rook uitblies? Later waren de Spanjaarden wild enthousiast over dit goedje dat de indianen 'tabak' noemden. Ze voerden het in naar Europa met de gekende gevolgen. Een andere belangrijke grondstof was het bitter cacao. In Europa werd het ook een succes en nu is iedereen verslaafd aan chocolade. Ook minder voor de hand liggende dingen zoals cocaïne en kinine komen van de indianen. Een andere beïnvloeding van de Spanjaarden op de Maya's is dat de Spanjaarden de Maya's massaal wilden kerstenen zodat nu heden ten dage de overlevende Maya's geloven in een soort van mengvorm: enkele oude goden zijn vandaag heiligen geworden en ook enkele vormen van sjamanisme zijn blijven bestaan. Met sjamanisme bedoel ik dat mensen bijvoorbeeld als ze ziek zijn zich laten bezweren door een sjamaan en dat ze dan zogezegd genezen zijn. Eigenlijk kun je dus zeggen dat beide partijen elkaar beïnvloed hebben maar dat uiteindelijk alleen maar de Europeanen er beter van geworden zijn. De Maya's hebben enkele dingen overgenomen van de Spanjaarden maar dat zijn dingen die ze ofwel niet nodig hadden of die ze zelf zouden uitgevonden hebben vooral als je weet dat ze een heel intelligent volk waren.
6. De bouwkunst van de Maya's. Laten we eens spreken over de bouwkunst van de Maya's, toch wel één van die dingen waar ze wereldberoemd voor zijn. Zoals ik al gezegd heb kun je de cultuur van de Maya's indelen in drie periodes. Zo kun je hun bouwkunst ook indelen in drie periodes. I Bouwkunst in de preklassieke periode. In de preklassieke periode werden de eerste afgeknotte piramidevormige heuvels opgericht, waarop altaren of kleine tempels in de vorm van een Mayaboerenhut, choza, werden gebouwd. Aan het einde van de preklassieke periode kan men duidelijke invloeden bespeuren van de Olmeken een naburig volk (zie kaart p.6). We weten niet of dit komt doordat de Olmeken de Maya's probeerden te overheersen of gewoon omdat ze bevriend waren met de Maya's. II Bouwkunst in de klassieke periode. In de klassieke periode nam de bouwkunst een enorme sprong voor-waarts. Doordat enkele steden tot ontwikkeling kwamen werden er in die steden tempelpiramiden gebouwd of balspeelplaatsen. Maar ook rezen er lage, langgerekte gebouwen uit de grond, die de archeologen paleizen noemden. Vanaf dan gebruiken de Maya's de boogvorm, een grote zeldzaamheid bij andere pre-Columbiaanse volkeren. Door stenen steeds te laten overkragen en tenslotte een platte sluitsteen te plaatsen, werd een boogvorm verkregen, die echter door de platte sluitsteen nooit een ronde boog vormt. Deze zogenaamde korbeelboog wordt ook wel valse boog of Mayaboog genoemd. Door deze techniek zijn de ruimten klein in verhouding met het gehele gebouw. Ze zijn meestal maar een derde van het geheel. Dit is de Mayaboog, hij wordt verkregen door de stenen te laten overkragen en tenslotte een platte sluitsteen te plaatsen. Dit is een foto van de Tempel van het Kruis in Palenque (zie ook p. 2), Chiapas. Palenque is een stad uit de klassieke Mayacultuur, van het eerste rijk dus. De tempel is waarschijnlijk gebouwd in de 7de of 8ste eeuw. Het bouwwerk heeft enkele belangrijke kenmerken van de bouwkunst uit de klassieke periode: de Mayaboog of korbeelboog, een schuin aflopende afwerking bovenaan en natuurlijk religieuze inscripties die zoals gezegd het belang van de godsdienst in de klassieke periode aantonen. Ill Bouwkunst in de postklassieke periode. In de postklassieke werden de Maya's overheerst door de Tolteken, die politiek en cultureel hun stempel op de Maya's drukten. Hieruit volgt dat de Mayakunst natuurlijk Tolteekse invloeden zal hebben gekend. De Tolteken maakten van Chichén Itza, een Mayastad, de hoofdstad van het Maya-Tolteekse rijk en vooral in deze stad was deze invloed duidelijk te zien want ze verbouwden Chichén Itza tot een spiegelbeeld van hun moederstad, Tula. Grote zuilen in de vorm van gevederde slangen, atlanten en vierhoekige en ronde zuilen werden kenmerken van de Maya-Tolteekse architectuur, waaraan de Maya's vooral de korbeelboog bijdroegen. Andere belangrijke stedelijke centra uit die periode zijn: Uxmal, Mayapán. Maar Chichén Itza is dus hét voorbeeld van de postklassieke bouwkunst en dus is het niet zo verwonderlijk dat we deze stad nader bekijken. De naam 'Chichén Itza' betekent 'bronnen van de Itza' (het volk dat in dit gebied woonde) en wijst op het belang van de onderaardse watervoorziening. Chichén Itza functioneerde van 600 tot 1200 (vanaf 900 onder Tolteeks bewind). Een reeks opgravingen legden enorme bouwwerken bloot. Van de bouwwerken uit de postklassieke periode is vooral de Tempel der Krijgers in de vorm van een afgeknotte piramide met restant van een zuilenhal aan de voet ervan bekend. Het bouwwerk dat waarschijnlijk uit de 10de of 11de behoort, is versierd met vele reliëfs en atlanten (beeldhouwwerken) in de vorm van een gevederde slang, Quetzalcoatl(zie verder). De tempel der Krijgers en het 'castillo'. Op de voorgrond zie je het ondereind van de trap van het 'castillo'(zie verder); op de achtergrond de Tempel der Krijgers
De tempel der Krijgers. Op de volgende foto zie je een afbeelding van de echte tempel. Hij bevindt zich boven op de afgeknotte piramide. Je kan duidelijk de atlanten in de vorm van jaguars zien en de verschillende reliëfs. Helemaal links zie je een beeld, een Chaq-Mool(zie verder). Het hoogste gebouw van Chichén Itza is de trappenpiramide, het zogenaamde castillio met in het interieur onder andere een troon in de vorm van een jaguar en eveneens een Chaq-Mool (zie verder). Het castillio is eigenlijk een oude piramide waar later een andere piramide overheen is gebouwd door de Tolteken. Het gebouw stamt waarschijnlijk uit de 11de tot 13de eeuw. Op de volgende bladzijde zie je het castillio, gezien van uit de Tempel der Krijgers, met zijn doorsnede. Restauratiewerken aan een Mayatempel. De volgende foto toont hoe een tempel te Tikal, een stad uit het eerste rijk, gerestaureerd wordt. In Tikal zijn vele archeologische vondsten gedaan en dit gebouw is er dus één van.
7. De godsdienst van de Maya's. In het begin van hun beschaving stelde de godsdienst van de Maya's niet veel voor: ze vereerden enkele natuurfenomenen maar langzamerhand groeide deze natuurgodsdienst uit tot een ingewikkelde godsdienst die eigenlijk alleen maar weggelegd was voor ingewijden. Hun godsdienst was in hoofdzaak gebaseerd op een vergoddelijking van hemellichamen en een verering van het begrip 'tijd'. Deze twee dingen staan natuurlijk wel in verband. Hun hoofdgod was Itzamná, de hemelgod. Het was wel zo dat hun goden meerdere gedaanten konden aannemen. Individuen konden via priester-waarzeggers, die met orakels werkten, de invloed van goden op hun leven afroepen. De Maya's kenden ook mensenoffers. Doordat alleen de streng georganiseerde en in hoge mate gespecialiseerde priesterklasse de ingewikkelde materie van religie, astrologie, kalender, chronologie en schrift beheerste, nam zij een machtige sleutelpositie in. De politieke machthebbers zij nauw ver-bonden met de priesterklasse: erfelijke, absolute heersers. Na de inval van de Tolteken veranderde de godsdienst natuurlijk ook. Aan het hoofd van de Tolteken stond niemand minder dan Quetzalcoatl. Later werd Quetzalcoatl-Kukulkan vereerd als de god van de maan, de sterren, de vruchtbaarheid, het water en de wind. Quetzalcoatl is als slang met veren, goed te herkennen in de vele bouwwerken. Ik heb ook al eens over een Chac-Mool gesproken(zie p.12). Dat is eigenlijk een vrijstaand, stenen sculptuur die een halfachteroverliggende menselijke figuur voorstelt die met opgetrokken knieën en afgewend hoofd een op zijn buik geplaatste schaal, waarschijnlijk voor offergaven, vasthoudt met beide handen. Chac-Mool was de regengod bij de Tolteken en zo ook bij de Maya's. Ook andere pre-Columbiaanse culturen kenden de Chac-Mool. Andere belangrijke goden waren: de zonnegod Kikich Ahau, de maangodin Ixchel, de god van de dood Ah Puch, en de oorlogsgod Ek Chuah. Dit was ongeveer het belangrijkste over de godsdienst van de Maya's. Het schrift van de Maya's. Godsdienst en het schrift stonden bij de Maya's heel dicht bij elkaar. Er zijn nog maar zo'n 100 tekens bekend. Hier volgen 8 maanden (van de 18) en 8 dagen (van de 20). 8. Nawoord. Met dit werk heb ik enkele dingen willen aantonen. Het eerste en belangrijkste is dat de Mayabeschaving een hoogstaande cultuur was met als tastbaar bewijs: vele bewonderingwaardige gebouwen, opgetrokken met een techniek die in die tijd, spitstechnologie genoemd mocht worden, ook zijn er vele schriftelijke bronnen overgebleven waaruit blijkt dat de Maya's een eigen getallenstelsel hadden, een eigen kalender en een eigen schrift, kortom aan intelligentie hadden de Maya's geen gebrek. Maar eigenlijk was de superioriteit van de Maya's alleen maar artistiek en intellectueel want, nu kom ik aan het tweede punt, de Maya's werden tijdens hun bestaan onder de voet gelopen door andere, naburige volken. De Olmeken (waarschijnlijk) tijdens het eerste rijk en de Tolteken tijdens het tweede rijk. Hieruit mogen we vermoedelijk concluderen dat de Maya's weinig belang hechtten aan de militaire kant van de zaak. Ook mogen we besluiten dat de Mayacultuur eigenlijk geen op zichzelfstaande cultuur was maar altijd beïnvloed werd door hun overheersers op godsdienstig en artistiek vlak. Maar toch konden de Maya's hun eigenheid bewaren en precies dit aspect maken de Maya's dubbel zo boeiend. Eigenlijk is het verrassend dat een volk waarvan zijn beschaving in het vochtige oerwoud van Guatemala startte, kon uitgroeien tot een volk dat terecht tot één van de grootse beschavingen van zijn tijd gerekend mag worden. Maar verrassingen zijn eigen aan de geschiedenis van elk volk.