Hongerwinter 1944

De hongerwinter Ik kies dit deel uit de tweede wereld oorlog omdat, het me erg aanspreekt dat het zover had kunnen komen dat mensen hun eten kookten boven een klein vuurtje. En kostbare dingen ruilden voor eten. In september van 1944 waren de Duitsers verslagen in Zuid-Nederland. De geallieerden, waren hard op weg om ook Noord Nederland te bevrijden. Bij Arnhem was er hevig verzet van de Duitsers waardoor de geallieerden niet de Rijn over konden steken.En bleef het westen en het noorden van Nederland bezet. De Nederlandse regering riep vanuit Londen het treinpersoneel op om te staken. Zo konden er geen nieuwe Duitse soldaten per trein komen om te vechten tegen de geallieerden. De Duitsers namen gelijk wraak en verboden zes weken lang alle scheepvaartvervoer in Nederland. Er werd bijna geen voedsel of brandstof aangevoerd. Mensen tegenwoordig kunnen zich eigenlijk niet meer voorstellen hoe het was in de winter van 1944. Mensen hadden geen elektriciteit, geen kolen, geen gas, geen auto`s, geen benzine, en nog het belangrijkste bijna geen eten. Mensen stookten vuurtjes van kleine houtjes om hun eten op te koken.(Als het er ten minste was). Jan: ik weet nog goed hoe ik mijn zus hielp om hout uit leegstaande huizen te halen. Er hadden Joden ingewoond de Duitsers hadden ze eruit gehaald en waarschijnlijk naar een concentratiekamp gebracht. We konden een keer per dag eten halen iedereen kreeg hetzelfde of je nu met zijn tweeën was of met z`n vijven. Het was nooit veel. Meestal was het hutspot of gewoon aardappelen je kon niet klagen want dan kreeg je gewoon niets. Veel mensen zijn toen gestorven omdat die een keer per dag niet genoeg was. Vaak aten mensen zelfs hun huisdier op. Of bloembollen, omdat mensen zo`n honger hadden ruilden ze vaak dingen voor eten. Ik weet nog goed dat mijn ouders hun piano op de zwarte markt hadden geruild voor een stuk Goudse kaas en een stuk ze hadden ook hun gouden trouwringen geruild voor een stuk witbrood en een kilo boter. Op die handel op de zwarte markt stond een zware straf je kon daardoor naar een concentratiekamp worden gebracht of je werd ter plekke neergeschoten. Hongertochten Mensen hadden zo`n honger dat kinderen restjes schraapten uit vuilnisbakken. Uitgehongerde mensen wachtten rijen lang voor een beetje eten. Vaak gebeurde het dat mensen zelfs hun huisdier opaten omdat, ze niet genoeg eten hadden. Mensen maakten eten van tulpenbollen of suikerbieten. Toen bedachten mensen de zogenoemde `hongertochten’ naar het platteland vooral vrouwen gingen op pad omdat mannen de kans liepen om opgepakt te worden en naar fabrieken in Duitsland te worden gestuurd om daar te werken.De vrouwen liepen ook gevaar soms werd hun bagage doorzocht en alles wat zij hadden gekregen of geruild moesten ze in het ergste geval weer afgeven. Dan was de hele toch voor niets geweest. Mensen gingen vaak op fietsen men houten banden omdat ze rubberen banden niet konden betalen. De stedelingen klopten aan bij huizen. Vooral boerderijen want, die gaven meestal wel iets. Soms gaven ze iets zonder iets terug te vragen, en soms ruilden ze het voor geld of kostbaarheden. Onderweg stierven soms mensen van de kou of ze vielen neer omdat, ze zo moe waren. Ik vertel nu even het verhaal over Tiny verteld door haar vader. Tiny liep samen met haar moeder een hongertocht die ongeveer 180 km was. Hoe Tiny is gelopen is me nooit helemaal duidelijk geworden.Haar grootste zorg was, over de IJssel bij Zwolle te komen. Over de heen weg zijn niet zoveel gebeurtenissen te vertellen. Bij aankomst in Coevorden heeft ze haar broer Wim nog gezien, maar haar hoofdzaak was om eten in te slaan en langzamerhand werd het karretje een beetje gevuld. Maar nu begonnen de moeilijkheden pas echt. Het eten moet in Rotterdam komen en op de overnachtingplaatsen kon er maar een van de twee gaan slapen. Terwijl de andere het karretje bewaakte sliep de ander. Overnachten deden ze meestal bij een boer in de schuur. Waarbij ze ook nog hoopten, dat er iets te eten viel en dat gebeurde best vaak. Wat mij bij de verhalen van Tiny steeds opviel was, dat Tiny er helemaal niet aan gedacht had, om in Coevorden te blijven. Nee, zo was ze niet. Haar grootste zorg was weer terug over de IJselbrug in Zwolle te komen en dan nog het liefst zonder dat de Duitsers haar eten in beslag zouden nemen. Van N.S.B.ers die dat vroeger wel deden hadden ze sinds dolle dinsdag geen last meer. Gelukkig werd de oversteek zonder moeite gemaakt. Toen op weg naar Rotterdam. Ik kan me nog steeds de moed en het doorzettingsvermogen van die twee voorstellen. Tiny had geen besef langs en door wat voor plaatsen ze gingen. Als het maar steeds richting Rotterdam was. Ze hadden zo een vaste route. Langzaam, met veel angstige overnachtingen. Kwamen ze steeds dichter bij Rotterdam. De angst heb ik al verteld, was de angst om van het eten beroofd te worden. Dus weinig slaap, maar steeds opletten. De moeder, die tenslotte zwanger was had de meeste rust nodig. Ze hadden geluk. De soldaten vroegen of ze hun plunjezakken niet even op de kar mochten zetten en daarna duwden ze de kar.Zodat moeder en Tiny ernaast konden lopen. Zo schoten ze opeens veel harder op. Maar in de buurt van Rotterdam stopten bij een huis langs de weg en gingen met hun bagage naar binnen.De dames moesten even wachten. En terwijl Tiny de kar alweer wilde gaan duwen, kwam een van de soldaten naar buiten met een fles melk. Moeder bedankte uitbundig, Maar Tiny duwde alweer. En op de vraag of ze niet eventjes kon bedanken antwoordde ze: Waarom? Het is toch onze eigen melk, als ze niet alles van ons gestolen hadden, dan hadden we dat rot eind niet hoeven lopen. Dank je wel zeggen. Dat nooit. Om het verhaal van Tiny te eindigen. De achterblijvers hadden weer een poosje te eten en konden zo zonder veel kleerscheuren de bevrijding en het Zweedse wittebrood halen. En zo liepen er veel meer mensen de hongertochten. Maar sommigen ging het niet zo goed af en werden ze vermoord of stierven ze onderweg. Of werd het eten afgepakt door de Duitsers.
Kou Naast de honger was er erge kou, en brandstof voor kachels was er niet. Mensen verzonnen alles om aan hout of andere brandstof te komen. Leegstaande huizen werden gesloopt zoals ik al vertelde in het verhaal van Jan, kolengruis werd naast het station opgeraapt. Zo probeerde mensen iedere dag weer te overleven.Maar steeds meer mensen werden ziek en waren ondervoed. Scholen gingen dicht, fabrieken sloten vanwege te weinig water of te weinig stroom. En het vuilnis werd allang niet meer opgehaald. Amsterdam was een puinhoop. Je kon niet met een tas over straat lopen of hij werd al gestolen. Er viel een heleboel sneeuw soms wel 20cm in de straten van Amsterdam Het wordt stil op straat Iedereen kan tegenwoordig zo vaak als hij wil naar en supermarkt of een winkel gaan om eten te halen en andere dingen die je dagelijks gebruikt. De winkels zijn vooral s`morgens goed gevuld en als iets bijna opraakt wordt het gelijk weer gevuld. Het gebeurd niet vaak dat een product is uitverkocht maar als het gebeurd is het meestal de volgende dag alweer gevuld. Wij vinden het nu moeilijk om ons voor te stellen dat tijdens de hongerwinter in Amsterdam, Rotterdam en Den Haag de winkels niet de hele dag gevuld waren de winkels waren gewoon leeg en dat sommige mensen dagenlang zoeken op het land om eten te vinden. In het hongergebied brengen veel mensen iedere dag een groot deel van de dag door in een rij voor de gaarkeuken, wachtend op hun dagelijks portie soep van aardappelen of suikerbieten. Ook moeten mensen vaak naar een distributiekantoor om nieuwe bonnen te halen. Even naar de supermarkt gaan voor rood of melk kan niet. Door de honger, het toenemende gebrek aan brandstoffen en het afsnijden van water en stroom moeten steeds meer fabrieken op halve kracht draaien of helemaal sluiten. En mannen kunnen de hele tijd worden opgepakt door razzia`s om in het Duitse leger te vechten of om in een fabriek in Duitsland te werken. Wie dat niet wil riskeren, gaat gewoon de straat niet meer op. Ook al kan een bedrijf openblijven, dan is er nog de vraag of er wel genoeg personeel overblijft om de fabriek open te houden. Begrafenisondernemers kunnen vaak pas iemand begraven nadat die al weken geleden is overleden. Het grootste probleem is de gezondheid. De meeste mensen zijn door ondervoeding, acute hongersnood en ziekten gewoon niet meer in staat om te werken. Vuilnis wordt niet meer opgehaald, het stadsvervoer komt voor een groot deel stil te liggen. Treinen rijden er tussen 17 september 1944 en 5 mei helemaal niet. Ziekenhuizen nemen alleen patiënten op die levensgevaarlijk ziek zijn en chirurgen moeten hun werk bij kaarslicht doen. Bioscopen en theaters blijven dicht. Scholen gaan al snel na het begin van de hongersnood dicht. Alleen in februari en maart 1945 wordt er enkele weken les gegeven. Kortom, het openbare leven valt stil. Het wordt letterlijk stil op straat. Groot aantal slachtoffers Tussen september 1944 en mei 1945 heeft de hongersnood in Nederland ongeveer 22.000 mensen het leven gekost. Vooral bejaarden, kinderen en alleenstaanden hebben erge honger. De meeste slachtoffers vallen in een klein deel van Nederland, waaronder de steden Amsterdam, Rotterdam en Den haag. Daar wonen in die tijd ongeveer 2 miljoen mensen waarvan de verblijfplaats bekend is en nog honderdduizenden onderduikers. De meeste mensen in het hongergebied worden ziek of zijn verzwakt door ondervoeding en kou. Ook slechte hygiënische omstandigheden maken mensen ziek ze krijgen hoofdluizen, schurft en eczeem. Er is geen zeep en meestal ook geen schoon water uit de kraan.Tegen het einde van de bezettingstijd zijn nog maar weinig mensen die nog instaat, zijn om te werken. Dat blijft nog een tijdlang na de bevrijding zo, want hongerslachtoffers zijn vaak pas na enkele maanden weer in staat om te werken. Bedrijven en openbare diensten blijven door personeelsgebrek gesloten, maar komen langzaam op gang. Bij de meeste hongersnoden vluchten mensen uit het hongergebied weg, waardoor er ergens anders een vluchtelingenprobleem ontstaat. In Nederland is dat niet voor of naar de bevrijding het geval geweest. Wel hebben in september 1944 grote aantallen mensen uit Gelderland hun toevlucht gezocht in de randstad, omdat er voornamelijk rond Arnhem gevochten werd. Er is dus alle reden om de hongerwinter een ramp te noemen. Maar er zijn voor en na 1945 in alle landen grotere hongersnoden geweest en die duren vaak jaren in plaats van maanden. Een van de bekendste is die van 1967 tot 1970 in Biafra, een provincie in Nigeria. Die is net als de hongerwinter in Nederland het gevolg van een oorlog. Honderdduizenden zijn daar bij omgekomen. De Nederlandse hongerwinter zou een nog grotere ramp zijn geweest als er geen periode van redelijke welvaart aan de bezettingstijd vooraf was gegaan. De mensen hebben in 1940 voldoend te eten. Ook is er goede riolering en schoon drinkwater en kan iedereen zich dus goed wassen en zich op andere manieren goed verzorgen. De meeste mensen hebben dan ook een goede gezondheid en kunnen zich daardoor aanpassen aan de langzaam toenemende voedselschaarste. De acute hongersnood zou veel meer slachtoffers hebben geëist als de bevolking in Nederland altijd arm en ondervoed was geweest en geen schoon water of een riolering daar komt nog bij dat sommige mensen op de zwarte markt of een andere manier (buiten het distributiesysteem) niet aan voedsel konden komen. Ondervoeding veroorzaakt hongeroedeem, scheurbuik en rachitis. Rachitis of engelse ziekte krijg je als je lange tijd te weinig vitamine D binnenkrijgt daardoor krijgen je botten te weinig kalkzouten en daardoor kunnen je botten niet goed groeien of ze raken misvormd. Bovendien kregen vooral kinderen, door al te eenzijdige voeding gedurende lange tijd, last van ernstige botontkalking. Zij moesten aan het eind van de oorlog een dieet met veel kalk gebruiken. Nog tijdens de hongerwinter stuurden hulpverleners kinderen naar pleeggezinnen op het platteland waar nog (iets) meer voedsel was dan in het hongergebied. Dat ging na de bevrijding in 1945 langer dan een jaar door. Bovendien kregen alle schoolgaande kinderen in Nederland maanden achterelkaar iedere dag op school melk, want melk bevat veel kalk. Deze maatregel is opmerkelijk omdat het voor of na de bezettingstijd de gewoonte was om voedsel uit te delen op school. Zelfs tot in 1947 werden mensen behandeld voor hongeroedeem en infectieziekten. Mensen die tijdens de hongerwinter tuberculose hadden opgelopen moesten naar een sanatorium of werden geopereerd want, kinderen hebben veel te lijden gehad van de honger, omdat ze nog in de groei waren. Vooral kinderen tussen 12 en 16 jaar, als de groei het snelst gaat en kinderen lichamelijk volwassen worden. Van de meisjes van die leeftijd die honger leden, konden sommige later geen kinderen krijgen. Zelfs 60 jaar na de hongerwinter blijkt de honger van toen nog invloed te hebben op mensen die ermee te maken hebben gehad. Doctoren van het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam hebben ontdekt dat sommige mensen die tijdens of vlak na de hongerwinter geboren zijn meer kans lopen om suikerziekte te krijgen. De moeders van mensen met deze ziekte hebben honger geleden tijdens de zwangerschap. Conclusie Tijdens de laatste maanden van de oorlog hadden veel mensen het erg zwaar om te kunnen overleven. De kou was hun grootste vijand, weken achtereen was er strenge vorst, zowel overdag als ’s nachts. Als gevolg hiervan werd de brandstof schaars, daarom zochten veel mensen naar alternatieven voor brandstof, zowel brandstof om zich warm te houden (kachel) als brandstof om zich te voeden (voedsel) Verder reisde mensen uit de steden naar het platteland om voedsel te kopen van geld of goederen.Er is niet één oorzaak maar er zijn meerdere oorzaken van de hongerwinter. Zoals al gezegd, was natuurlijk de strenge winter een belangrijke oorzaak. Maar ook moet gedacht worden aan de Spoorwegstaking van september ’44. Als straf hiervoor stelde de Duitse bezetters een vervoerverbod in, waardoor er veel te weinig steenkool en voedsel uit Duitsland kon worden aangevoerd Vooral het westen van het land leed onder de hongerwinter: Noord-Holland, Zuid-Holland en Utrecht werden getroffen door het vervoersverbod. Deze gebieden hadden het, het hardst getroffen doordat ze weinig landbouw hadden. De noordelijkere provincies hebben daarom niet zoveel last van honger. Om toch wat aan de hongersnood te kunnen doen, werd het aantal centrale keukens uitgebreid. Verder ontstond de zwarte markt. Mensen konden legaal geen voedsel meer krijgen, dus kocht men het op de zwarte markt, waar heel hoge prijzen werden betaald. In het begin van de hongerwinter verzonden mensen uit de plattelandsgebieden pakketjes met voedsel naar de mensen in de stedelijke gebieden. Toen dit in de herfst van ’44 werd verboden, moest men zelf op voedsel uit, dit worden de hongertochten genoemd. Ten slotte kan worden gezegd dat de hongerwinter een verschrikkelijke periode uit de bezettingstijd was, waarin mensen die al een ‘hele oorlog’ meegemaakt hadden het nog eens extra zwaar te verduren kregen.