Feminisme

De Eerste Feministische Golf (1880-1919) I Achtergronden van het opkomend feminisme Onder invloed van de snelle modernisering en de industrialisatie, aan het einde van de 19e eeuw, veranderde het leven van de mensen sterk. Er ontstond een gestaag groeiende middenklasse die profiteerde van de economische mogelijkheden die deze veranderingen boden. Een van deze veranderingen was een steeds strikter wordende scheiding tussen privé en openbaar. Het werk en de thuissituatie raakten los van elkaar. Waar boeren en middenstand vroeger het bedrijf aan huis hadden, werkten nu mannen in de handel en de industrie. Op kantoren en in gebouwen elders in de stad. Tegelijkertijd ontstonden er bij de middenklasse fatsoensnormen die eisten dat een vrouw thuis voor haar gezin zorgde, betaalde arbeid was uit den boze. Ook voor een ongehuwde vrouw was het 'not done' om in haar eigen onderhoud te voorzien. Tot het moment dat zij een geschikte huwelijkskandidaat had gevonden werd zij door haar familie onderhouden. Gehuwde vrouwen waren bij de wet 'handelingsonbekwaam' en mochten dus niet zelfstandig over inkomen en bezittingen beslissen, noch over de opvoeding van de kinderen.(1) De middenklasse was eind vorige eeuw voornamelijk liberaal georiënteerd. Dit liberalisme, en het achttiende-eeuwse Verlichtingsdenken waarop het was gebaseerd, is dan ook van grote invloed geweest op het ontstaan van het feminisme. Steeds meer vrouwen gingen zich afvragen waarom de individuele vrijheid, de gelijke rechten, het recht op individuele ontplooiing niet op hun van toepassing bleek. Waarom alleen mannen profiteerden van verbeteringen in het onderwijs en verruiming van het kiesrecht.(2) Ook van belang voor de opkomst van het feminisme was de heersende dubbele moraal op het gebied van de seksualiteit. Veel vrouwen uit de burgerij waren actief in het liefdadigheidswerk, een onbetaalde bezigheid, en dus fatsoenlijk. Hierin leerden ze niet alleen om zelfstandig en actief deel te nemen aan de maatschappij, het maakte hen ook bewust van de sociale misstanden die het gevolg waren van die dubbele moraal: de prostitutie en het ongehuwde moederschap.(3) Vrouwen ontdekten dat zij op het gebied van onderwijs, politieke rechten, en rechtspositie een grote achterstand hadden en dat de dubbele seksuele moraal in hun nadeel werkte. Wilden vrouwen deze kwesties effectief aanpakken, dan was het nodig dat zij invloed konden uitoefenen op de politiek. Dus moeste vrouwen stemrecht krijgen. Zo ontstond de kiesrechtstrijd.(4) II De kiesrechtstrijd (1880-1919) Tegenstanders van het vrouwenkiesrecht redeneerden dat de vrouw door haar aard (emotioneel en zwak) niet in staat was een objectief oordeel te vellen. Zij waren intellectueel inferieur aan mannen, handelingsonbekwaam en dus ondergeschikt aan mannen. Bovendien waren mannen prima in staat om de belangen van de vrouw te behartigen. De politieke arena zou schadelijk zijn voor het vrouwelijke gestel. Daar kwam nog bij dat een vrouw helemaal niet hoefde te stemmen, omdat de man als gezinshoofd, haar vertegenwoordigde.(5) Voorstanders meenden echter dat kiesrecht voor gehuwde vrouwen en moeders belangrijk werd, omdat de overheid zich steeds meer met gezinsaangelegenheden ging bemoeien. Steeds meer vrouwenorganisaties gingen zich in de loop van de jaren '90 uitspreken voor het vrouwenkiesrecht. Zij schrijven pamfletten en houden bijeenkomsten, maar zo radicaal als de Engelse 'suffragettes' werden zij niet.(6) Pas in 1919 kregen vrouwen in Nederland kiesrecht. De Eerste Wereldoorlog speelde hierbij een belangrijke rol. Sommige organisaties legden de nadruk op de specifiek vrouwelijke kwaliteiten: als vrouwen stemrecht zouden hebben, zouden er in de toekomst minder oorlogen zijn. Zij zouden een vredelievende invloed op de politiek hebben. Belangrijker was echter dat in de deelnemende landen bleek dat vrouwen prima in staat waren om de werkzaamheden van de mannen over te nemen. Terwijl de mannen aan het front vochten, deden de vrouwen het werk en hielden de maatschappij draaiende. Zo bewezen zij het staatsburgerschap waard te zijn.(7) In Nederland kwam daar in 1917 de schoolstrijd nog bij. Confessionele partijen wilden van de overheid een gelijke financiering voor hun bijzondere scholen als de openbare scholen kregen. Andere partijen waren daar tegen. Dit leidde in 1917 tot een patstelling in de politiek. Om deze situatie te doorbreken beloofden de liberalen en de socialisten om de confessionele partijen te steunen, in ruil voor confessionele steun aan hun wetsvoorstel voor kiesrechtuitbreiding. Dit voorstel hield in: algemeen kiesrecht voor mannen en passief kiesrecht voor vrouwen.(8) Bij de Tweede-Kamerverkiezingen van 1918 kwam Suze Groenweg als eerste vrouw in de Kamer, voor de SDAP. Bij de gemeenteraadsverkiezingen kwamen er honderd vrouwen in de verschillende gemeenteraden, dat was ongeveer één procent van alle gemeenteraadsleden.(9) In 1919 kregen vrouwen ook actief kiesrecht, en in 1922 waren de eerste Tweede-Kamerverkiezingen waarbij vrouwen zelf konden stemmen. Er kwamen zeven vrouwen in de Kamer, maar een revolutionaire omwenteling, zoals sommigen gevreesd en anderen gehoopt hadden, bleef uit.(10) Twee feministes uit de eerste golf

Catharine van Tussenbroek en Wilhelmina Drucker I Catharine van Tussenbroek Na Aletta Jacobs was Catherine van Tussenbroek de tweede vrouwelijke huisarts. Zij vestigde zich in 1887 in Amsterdam, nadat zij eerst werkzaam was geweest in het onderwijs. Haar medische loopbaan begon zij op haar vijfendertigste. Met haar levensgezellin Cornelia de Jong, hoofd van een meisjesschool, woonde zij aan de Keizersgracht. (1) In haar feministische roman Hilda van Suylenburg (1887), voerde Cecile Goekoop-de Jong van Beek en Donk een vrouwelijke dokter op wiens persoon duidelijk was geïnspireerd op Catherine van Tussenbroek. Deze dokter Corona ijverde voor de betaalde arbeid voor meisjes uit de betere standen. (2) Van Tussenbroek deed dit zelf ook veelvuldig, bijvoorbeeld op de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid in 1889. Zo werd zij in haar praktij vaak geconfronteerd met meisjes uit de middenklasse die leden aan lusteloosheid: een 'op het lichaam terugkaatsende zielsziekte die onvoldaanheid heet met het bestaan'. (3) De oorzaak lag volgens haar in de economische afhankelijkheid van deze meisjes, en de opvoeding tot huisvrouw en echtgenote. Het geneesmiddel was een degelijke vakopleiding, zodat deze vrouwen zelf hun brood zouden kunnen verdienen. Haar collega huisartsen en de moeders van deze jongedames verzetten zich tegen deze ideeën. (4) Van Tussenbroek specialiseerde zich naast haar huisartsenpraktijk als gynaecologe. In 1896 werd zij secretaris van de Nederlandse Gynaecologische Vereniging, een mannenbolwerk, en zij behield deze invloedrijke positie tot in 1915. In 1899 maakte zij naam als onderzoeker, door op een internationaal congres voor gynaecologie in Amsterdam het bestaan van buitenbaarmoederlijke zwangerschappen aan te tonen. Zij maakte een bliksemcarrière in de geneeskunde, maar weigerde een positie als hoogleraar gynaecologie, omdat zij zich wou blijven inzetten voor de vrouwenbeweging. (5) Catherine van Tussenbroek protesteerde vaak tegen de seksistische tendensen in de gynaecologie. Vrouwen werden veel en onnodig geopereerd en lag bij de behandeling voor geboortebeperking de nadruk eenzijdig op de vrouw. Ook hier gold de dubbele moraal die predikte dat de man onbelemmerd aan zijn gerief moest kunnen komen en de vrouw niet geïnteresseerd zou zijn in seks.(6) II Wilhelmina Drucker Wilhelmina Drucker was een van de weinige woordvoersters van de Eerste Feministische Golf die elk verschil op basis van sekse van de hand wees. Het onderscheid dat bestond tussen mannen en vrouwen was volgens haar geen natuurlijk gegeven, iets waar veel feministische tijdgenotes nog wel van uit gingen, maar een resultaat van de heersende cultuur. (1) Al in 1885 was Wilhelmina actief toen zij samen met haar zus Louise een roman schreef (George David) waarin zij op verkapte manier hun jeugd als buitenechtelijke kinderen beschreven. Zij benadrukten hierin de achterstelling waarmee buitenechtelijke kinderen hun hele leven te maken hadden. Onbedoeld werkte dit boek als een politiek pamflet en het veroorzaakte veel opschudding. Gevolg was dat zij bij de tweede druk van het boek een voorwoord schreven waarin zij duidelijk maakten dat zij zich bewust waren geworden van het feit dat het beschreven onderwerp moest worden gezien in de context van de bestaande verhoudingen tussen mannen en vrouwen en tussen rijk en arm. Een gevolg hiervan was dat Wilhelmina zich op de socialisten en de radicalen ging oriënteren. (2) Wilhelmina noemde zichzelf een radicaal feministe. Hiertoe rekende zij 'de vrouwen die het beu waren zich neer te leggen bij zogenaamde hervormingen voor de vrouw, waarin deze zelf geen stem had.'(3) Drucker streefde geen incidentele verbetering na van wetten, maar zij verlangde een omverwerping van de patriarchale machtsverhoudingen. (4) In 1889 richtte Wilhelmina de Vrije Vrouwen Vereniging op, waarvan zij de voorzitter werd. Wilhelmina streefde naar een onafhankelijke en progressieve beweging en nam in de VVV een zeer dominante positie in. Zij was tegen elke vorm van samenwerking met bijvoorbeeld de socialistische SDB van Domela Nieuwenhuis, want: ook de socialisten onderdrukten de vrouw.(6) Ook als privé-persoon verbond zij zich niet aan een politieke partij. Wel had zij een duidelijke stem in socialistische kringen, door haar werk als journalist bij bladen als De Vrouw, Recht voor Allen, De Klok, De Volkszaak, e.d. Ook was zij veel gezien als spreker op bijeenkomsten van sociaal-democratische vrouwen.(7)