De ondergang van de VOC

Inhoudsopgave
Blz. 3 Hoofdstuk 1: de situatie in de Republiek ten tijde van welvaren van de VOC
Blz. 6 Hoofdstuk 2: de oorzaken van de ondergang van de VOC
Blz. 9 Hoofdstuk 3: het verloop van de ondergang van den VOC
Blz. 10 Conclusie
Blz. 11 Bronnenlijst

1. Hoe was de situatie in de Republiek ten tijde van welvaren van de VOC?

Inleiding

De Verenigde Oost-Indische Compagnie werd opgericht op 20 maart 1602. De officiële naam voor Nederland was toen Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De Republiek was erg klein, ten tijde van de VOC telde het zo’n 2,5 miljoen inwoners.

Hoewel de Republiek klein was, was het ontzettend succesvol op economisch gebied. Dankzij de VOC hadden ze het monopolie op de handel tussen Europa en Azië. Die handel was uiterst winstgevend, omdat de specerijen die verhandeld werden zeer kostbaar waren. Hier komt ook de uitdrukking peperduur vandaan. Ook werden er inkomsten uit aandelen gehaald.

De inwoners van de Republiek
In de stedelijke gebieden woonden veel kooplieden, ambachtsmannen en handelaren. Vooral Amsterdam en Middelburg leefden van de handel. Deze steden hadden een hoge economische activiteit, en daardoor ook een relatief hoog welvaartsniveau.

In het jaar 1585 viel Antwerpen en werd de Schelde afgesloten. Veel Antwerpse handelaren en ambachtsmannen kwamen naar Amsterdam, en brachten hierdoor een krachtige kapitaalinstroom op gang. Het welvaartsniveau van de Republiek steeg nog meer!

De oprichting van de VOC
De inwoners van de Republiek waren rijk en wilden hun handel graag uitbreiden. Maar het monopolie op de handel met Azië was in handen van Portugal. Kaarten en vaarroutes waren strikt geheim. Een handelsnetwerk in Azië was voor de Republiek ontoegankelijk door het kennisgebrek.

Jan Huygen van Linschoten was een koopman en ontdekkingsreiziger uit Nederland, die in 1580 naar Portgal was verhuisd. Daar is hij mee geweest op handelsreizen. In 1592 kwam hij terug naar de Republiek en bracht hij een boel kennis mee. Mede dankzij hem kwam de Republiek een stap dichterbij de mogelijkheid om handel te drijven met Azië.

Maar kennis was niet het enige dat nodig was. Er was ook een boel geld nodig.

De Antwerpse kooplui hadden veel kapitaal met zich meegebracht. Er werd een intelligente constructie bedacht om de plannen voor de VOC te kunnen financieren: het aandelensysteem.

De VOC was het eerste bedrijf dat gebruik maakte van aandelen. Dat betekent dat de VOC het eerste naamloze vennootschap was. Iedereen kon een klein aandeel in het bedrijf kopen. Hoewel dit voor veel Nederlanders erg aantrekkelijk klonk, kwam de verkoop pas laat op gang. Men kon zich inschrijven tot 31 augustus 1602; de meeste aandelen zijn gekocht in de laatste week van augustus. Er was geen minimum bedrag dat moest worden ingelegd, dit was een vrije keus. De aandeelhouders kregen geen bewijs van hun aandeel, het enige bewijs dat ze hadden was een aantekening in het participatieboek van de VOC.

De aandelen moesten officieel betaald worden tussen 1602 en 1604, maar uit bronnen blijkt dat de VOC niet moeilijk deed over het betalen, de meeste aandelen werden pas in 1606 betaald. Uiteindelijk kochten de inwoners van de Republiek voor bij 6.5 miljoen gulden aan aandelen. Het starterkapitaal van de VOC was dus erg hoog, vooral voor die tijd.

De winst van de VOC
De eerste jaren dat de VOC expedities uitvoerde, werd er weinig winst gemaakt. De kosten van die eerste vloten waren namelijk erg hoog. Er werd niet alleen geld uitgegeven aan materiaal om de expedities uit te voeren, maar ook om oorlog te kunnen voeren tegen Portugal. Het duurde een aardige tijd voordat de VOC een winstgevende organisatie werd.

In 1610 werd er voor de eerste keer winst uitgekeerd. Dit werd echter niet gedaan in geld, maar in kruiden. Voor het grootste deel was dat foelie, maar de participanten ontvingen ook peper. Twee jaar laten, in 1612, werd er opnieuw winst uitgekeerd. Ditmaal werd er betaald met nootmuskaat. De aandeelhouders waren hier niet blij mee, en hadden het gevoel dat ze opgelicht werden. Er was namelijk afgesproken dat, zodra er 5% van het startkapitaal terug in kas zou zijn, er zou worden uitbetaald.

Er was bepaald dat na 10 jaar alle inleg terug zou worden betaald en dat de eventuele winst dan verdeeld zou worden onder de aandeelhouders. Daarna zouden er opnieuw aandeelhouders geworven worden en zou er na 10 jaar weer worden terugbetaald.

Uitwerking van de winst van de VOC in de Republiek
Veel Nederlanders leefden in luxe. Ze hadden voldoende geld tot hun beschikking om een prettig leven te leiden. De VOC droeg daar zeker aan mee door middel van het verdelen van de winsten aan de aandeelhouders. Als gevolg van de rijkdom bloeide de cultuur sterk. Met name de schilderkunst was zeer populair. De 17e eeuw heeft hierdoor de bijnaam Gouden Eeuw gekregen. Ruim 5000 gegoede kunstenaars hebben waarschijnlijk zo’n 3 miljoen schilderijen geproduceerd. Onder die kunstenaars waren ook Rembrandt, Vermeer, Frans Hals en Jan Steen.

De architectuur was ook populair in die tijd. In de 1 7e eeuw zijn prachtige gebouwen gebouwd. Voorbeeld hiervan is het Paleis op de Dam.

De literatuur maakte een minder grote bloei door dan de schilderkunst, maar ook hier zijn prachtige werken ontstaan in de 17e eeuw. Grote namen waren Brederode, Joost van den Vondel en P.C. Hooft. Hun succes bleef echter beperkt tot een populariteit binnen de Republiek. Hun werken zijn in die tijd nooit vertaald en hebben dus nooit aanschouw gehad tot het grote publiek.

De macht van de VOC
De VOC was een stuk machtiger dan andere Europese handelsmaatschappijen. Dat kwam omdat ze over veel meer geld beschikten. Hierdoor hadden ze een hoop meer mogelijkheden. Zo konden ze onder andere een leger onderhouden. Met dit leger beschermde de VOC zich tegen andere Europese landen.

Ze hadden ook een veel grotere vloot dan andere landen.

De vloot bestond uit ongeveer 65 schepen. Dat was groter dan de vloten van Engeland en Frankrijk bij elkaar. Ze konden dus veel meer specerijen mee terug nemen waardoor de winst veel groter was dan in andere landen.

Het handelsgebied werd in de loop van het bestaan van de VOC sterk uitgebreid. In het begin concentreerde de VOC zich vooral op de Molukken. Het hoofdkwartier was gevestigd op Ambon. De eerste vloot, in 1603, nam een Portugees fort op Ambon in, dat werd het eerste fort van de VOC op Ambon.

In 1619 werd het bestuurscentrum door gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen verplaats naar het Indonesische eiland Java. Aanvankelijk zou de VOC zich vestigen in Bantam op West-Java, maar dat werd lastig omdat de Engelsen daar ook aanwezig waren. Daarom werd gekozen voor Jacatra. De Engelsen en de regent van Jacatra maakt bezwaar tegen de komst van de VOC, maar Jan Pieterszoon Coen won deze strijd. Hij doopte Jacatra om tot Batavia.

Na de overwinning op Batavia rook men de winst en werden er meer gebieden veroverd. Voorbeelden zijn de pepergebieden in Bantam en Atjeh en de katoenvelden in Bengalen (dat is nu Bangladesh).

Er werden factorijen gesticht in Coromandel en Bengalen. Factorijen zijn administratiegebouwen met pakhuizen.

Lange tijd bleef de VOC uitbreiden en groeien. De VOC was niet alleen de eerste multinational, maar ook meteen de grootste! Helaas kon na lange tijd de VOC niet blijven voortbestaan. De winsten liepen terug en uiteindelijk ging het bedrijf ten onder. Dit had verschillende oorzaken, die we willen bespreken in het volgende hoofdstuk.

2. Wat waren de oorzaken van de ondergang van de VOC?

Inleiding
De VOC was een zeer uitzonderlijke onderneming, vooral voor die tijd. Het leek alsof het allemaal niet op kon, alles leek ze voor de wind te gaan. Wanneer er af en toe een expeditie mislukte, was dat geen ramp, omdat ze grote winsten van andere expedities de verliezen compenseerden.

Toch bleek uiteindelijk dat het sprookje niet kon blijven voortduren. De winsten liepen terug en de VOC kreeg het alsmaar moeilijker. Het zou niet lang meer duren en de VOC zou kopje onder gaan.

Hoe was dit mogelijk? Hoe kon zo’n succesvol bedrijf, na zo’n lange tijd de laatste adem uitblazen?

Hier zijn natuurlijk verschillende oorzaken voor te vinden. De ondergang van de VOC werd veroorzaakt door meerdere verschillende situaties. Het was eigenlijk een samenloop van verkeerde omstandigheden. Die willen we u in dit hoofdstuk graag uit de doeken doen.

Achteruitgang van de winst

De expedities brachten steeds minder winst voort. Het rendement was in het begin van het bestaan van de VOC zeer hoog, maar naar verloop van tijd werd dit steeds minder. In ons bronnenboek van geschiedenis staat vermeld dat dat er in de periode 1740-1750 ontzettend veel geld werd geïnvesteerd in de VOC, namelijk ruim 148 miljoen gulden. Het bracht echter maar 159 miljoen gulden op. De totale winst was dus maar 11 miljoen gulden, veel te weinig om aan iedereen uit te kunnen keren. Dit was het begin van het einde. In de periode 1780-1790 begin de VOC zelfs verlies te leiden, ze verlopen ruim 66 miljoen gulden. Dat was bijna een derde deel van het hele kapitaal.

Een gezond bedrijf begint niet zomaar verliezen te leiden; hier zijn rededen voor. Die zullen we u hieronder uitleggen.

Gebrek aan kapitaal

De VOC begon verliezen te leiden. Dit kwam onder andere omdat de kosten die het met zich meebracht om de VOC draaiende te houden, alsmaar bleven stijgen. Vooral in Azië liepen de kosten hoog op.

Corruptie

De VOC was de grootste onderneming uit heel Europa, en had dus ontzettend veel werknemers in dienst. Er was een groot reglement opgesteld waaraan de werknemers zich dienden te houden. Een van de belangrijkste regels was dat werknemers in dienst van de VOC zich verdienstelijk dienden te maken voor de VOC en niet hun eigen handeltje mochten beginnen over de rug van de VOC heen. Dit gebeurde echter op grote schaal. Het reglement werd zeer vaak overtreden. De werknemers stelden hun eigen belangen voorop en gingen er op grote schaal met de winst van de VOC vandoor.

Stijgende concurrentie

Lange tijd had de VOC een monopoliepositie gehad op de handelsmarkten. Ze hoefden zich niet druk te maken om andere landen als Engeland en Portugal, die ook probeerden een graantje mee te pikken van de specerijenhandel. Nederland had Engeland overwonnen in Indië, dus die zouden wel uit de buurt blijven.

Dit begon echter in de loop van de 18e eeuw te veranderen. Engeland verkreeg een steeds betere positie op de wereldmarkt. Het Engelse bedrijf East India Company was opgericht, en rukte op. Ze gingen zich vestigen op verschillende plekken, onder andere op India en de Bengalen.

De Engelsen handelen voor een deel in dezelfde producten als de Nederlanders.

Zo ook in katoen. De Engelsen probeerden met alle macht Nederland te beconcurreren en namen de Nederlanders uiteindelijk de handel in katoenen stoffen uit handen.

De Engelsen pakten de handel slim aan. Een ander voorbeeld van slimme concurrentie is de handel in thee. Nederland bracht Chinese thee naar Europa. Die thee werd eerst door de Chinezen naar de Nederlandse posten in Batavia gebracht, en werd dan meegenomen naar Europa.

De Engelsen stichtten echter zelf een factorij in China, zodat ze de thee veel sneller naar Europa konden vervoeren.

Zo raakte Nederland ook de handel in thee kwijt.

Het bestuur

Het bestuur van de VOC kwam onder steeds grotere druk te staan. De tijd dat het hele Nederlandse volk achter de VOC stond en trots was op dit grote bedrijf was allang voorbij. Dit kwam vooral omdat het bestuur van Nederland zelf ook veranderde. Lange tijd had de Republiek een stadhouder gehad. Nu kwam er echter een nieuwe beweging op, de patriotten genaamd. Ze vertegenwoordigden een grote groep burgers die geen politieke macht in de Republiek bezat.

De patriotten stonden pal tegenover de prinsgezinden, dat waren de (conservatieve) aanhangers van de stadhouder.

Ze brachten hele nieuwe ideeën naar voren over bestuur en andere zaken. Ze waren aanhangers van de in die tijd populaire ideeën van de Verlichting. Die ideeën hielden onder andere in dat iedereen gelijk was.

Dat stroomde niet met het slavenbeleid dat gevoerd werd in Indië. Zo waren er in die tijd meer dingen in de Republiek en op Nederlands-Indië waar de patriotten niet achter stonden.

Zoals gezegd waren ze tegen de stadhouder. Ze vonden dat hij teveel macht had en een te grote invloed kon uitoefenen. Hetzelfde geldt voor de regenten. Dat waren rijke bestuursfamilies. De patriotten waren voor de afschaffing van het systeem van regenten. Ze vonden dat de adel een veel kleinere rol moest gaan spelen in het bestuur van de Republiek. Ze waren fel tegen feodalisme.

Tot slot waren ze een groot voorstander van inspraak van het volk op de wijze van bestuur. Ze wilden Nederland graag democratiseren.

Al deze ideeën kon men natuurlijk niet alleen toepassen op de Republiek, maar ook op de kolonie! De aanhangers van de Verlichting dachten er veel over na. Ze discussieerden graag over de VOC. Ze vonden dat de VOC een toonbeeld was van een regentenbestuur, waar ze zo fel op tegen waren. De VOC werd inderdaad bestuurd door een groep van regentenfamilies.

De patriotten stonden absoluut niet achter het bestuur van de VOC. Ze beschuldigden het bestuur van egoïsme, want ze vonden dat de VOC alleen uit was op winst en alleen oog had voor de eigen belangen. Ze vonden dat de VOC de bevolking van Nederlands-Indië tekort deed.

Hoewel de patriotten tegen de manier waarop de VOC bestuurd werd waren, vonden ze de winst die het bedrijf opbracht wel prettig. Dat moest dus behouden worden. Maar het systeem moest volgens de patriotten helemaal op de schop. De VOC moest toegankelijk gemaakt worden voor de burgers van de Republiek. De handel moest doorgaan, maar er mocht niet meer enkel gekeken worden naar de eigen belangen en de bevolking van de kolonie moest een betere behandeling krijgen.

Deze houding van de patriotten had uiteindelijk een zeer slechte uitwerking op de VOC. Het was een van de oorzaken van de ondergang van de VOC, want de VOC kreeg een stuk minder steun.

3. Hoe verliep de ondergang van de VOC?

Inleiding

Aan het eind van de 18e eeuw ging de VOC ten onder. We hebben net besproken welke verschillende redenen er waren voor deze gebeurtenis.

We willen nu graag bespreken hoe dit in zijn werk ging. Wat gebeurde er, wie waren er verantwoordelijk, wat vond er plaats? Hier hopen wij een duidelijk antwoord op te kunnen geven.

De uitwerking van de verliezen

In het laatste deel van de 18e eeuw begon de VOC verliezen te draaien. Dat was voor veel mensen een probleem. Vele burgers van de Republiek hadden geld geïnvesteerd in de VOC, dat bracht nu niets meer op. Dus niet alleen de VOC verloor geld, maar ook de burgers raakten geld kwijt. Ze werden armer. Daardoor daalde het welvaartsniveau. Uiteraard liep dat niet zo’n sneltreinvaart, maar toch was het merkbaar binnen de bevolking.

Ook de staat kon goed voelen dat het niet goed ging met de VOC. Veel van de gemaakte winst kwam binnen in de schatkist van de staat, maar nu kwam er opeens een stuk minder geld binnen. Dat kwam de staat natuurlijk niet goed uit. De Bataafse Republiek was namelijk net gevormd. De staat had opeens minder geld te besteden. Dat betekende dat de staat moest overgaan tot het nemen van maatregelen.

Nationalisering

De VOC bleef maar verliezen draaien. Niets wees er nog op dat de VOC ooit weer een gezond, winstgevend bedrijf kon worden. In het laatste decennium van de 18e eeuw had de VOC een enorme schuld: bijna 220 miljoen gulden. Daardoor was de VOC eigenlijk failliet. Het kon geen expedities en rekeningen meer betalen.

De Staat moest iets doen. Het nam de VOC in handen: het bedrijf werd genationaliseerd. Dat gebeurde in maart 1796. De staat heeft het bedrijf toen nog enkele jaren in handen gehad, maar het werd niet winstgevend.

Opheffing

Ook in handen van de staat bleef de VOC een verliesleidende organisatie. Hier kon de staat natuurlijk niet mee blijven zitten, uiteindelijk zou de Republiek er zelf ook aan onderdoor gaan. Daarom restte de Republiek nog maar één mogelijkheid: de VOC opheffen. Dit was uiteraard treurig. Bijna twee volle eeuwen had Nederland een prachtig bedrijf gekend, dat bijzonder goede winsten maakte en zich had weten op te klimmen tot de absolute top. Nederland kende geen concurrentie. Helaas kon het niet meer voortduren.

Na de uiteindelijke opheffing van de VOC kwamen alle bezittingen in handen van de Republiek.

4. Conclusie

De VOC was een zeer bijzondere organisatie. Het was uitzonderlijke rechten die normaal alleen een staat had, zoals recht spreken en verdragen sluiten.

De VOC kende een bijzondere start. Het was namelijk de eerste Naamloze Vennootschap; het was het eerste bedrijf waar iedereen in kon investeren.

De VOC was erg populair onder de hele bevolking van de republiek. Er werd veel in geïnvesteerd waardoor de VOC een groot starterkapitaal had. Dat, in combinatie met goede schepen, goede kennis en een uitgebreid handelsnetwerk, zorgde voor een zeer succesvolle onderneming die uiteindelijk een monopoliepositie verwierf.

De VOC bestond bijna twee volle eeuwen. Het kon echter niet altijd goed blijven gaan. Door verschillende oorzaken trad er verval in binnen de VOC. Die oorzaken waren onder andere corrupte medewerkers, toenemende concurrentie, winstverlies en afnemende steun van de bevolking door de opkomst van de patriotten in de Republiek.

De winsten van de VOC liepen al een tijdje terug, tot de VOC echt verlies begon te lijden. De organisatie kwam op een punt dat de verliezen zo opliepen, dat er geen mogelijkheid meer leek om de VOC nog weer gezond te maken. De VOC werd daarom genationaliseerd: de organisatie kwam in handen van de staat.

De staat heeft de VOC nog bijna 4 jaar in handen gehad, en toen het bedrijf helemaal opgeheven. Het bleef namelijk verliezen lijden.

Door de opheffing kwam alle bezittingen van de VOC in handen van de Republiek.

Internetbronnen

• http://www.voc-kenniscentrum.nl/themas.html

• http://kunst-en-cultuur.infonu.nl/geschiedenis/7518-de-v-o-c-deel-iii-het-handelsimperium-op-zijn-retour.html

• http://www.kennislink.nl/publicaties/de-schaduwkant-van-de-voc-mentaliteit

Boeken

• De koloniale relatie tussen Nederland en Nederlands-Indië, examenkatern Geschiedenis voor het VWO