De geschiedenis van Sparta

♦ I N H O U D S T A F E L
◊ 0 …………………… Inleiding
◊ I …………………….Het Ontstaan van Sparta
◊ II …………………….Lykurgos, Legendarische Spartaanse Wetgever
◊ III ……………………De Eerste Messenische Oorlog
◊ IV ……………………De Tweede Messenische Oorlog
◊ V …………………….Peloponnesische Overheersing
◊ VI ……………………De Slag bij Thermopylae
◊ VII …………………..De Peloponnesische Oorlog

◊ VIII ………………….Afbeeldingen ter Illustratie

0 I n l e i d i n g
Het onderwerp dat ik gekozen heb is voor mijn eerste taak van projectuur klassieke talen is Sparta. Sparta heeft altijd al op een zekere manier jongens zoals ik, die oorlogen en veldslagen verkiezen boven economie in de geschiedenislessen, aangesproken en lang heb ik dan ook niet getwijfeld om over dit onderwerp te schrijven, hoewel Mycene mijn tweede keuze was. Ik zal niet de volledige geschiedenis geven van Sparta, aangezien ik daarvoor wel dertig pagina’s kan gebruiken, maar ik heb mijn keuze beperkt tot de specifieke dingen van Sparta die mij boeien. De belangrijkste oorlogen, een deel van het politiek systeem en de slag bij Thermopylae zullen hier aan bod komen. Als u ondervindt dat enkele belangrijke delen in de Spartaanse geschiedenis ontbreken, dan pleit ik schuldig, aangezien ik enkel neem wat mij persoonlijk boeit. Ik ga er namelijk van uit dat je beter je werk doet als het je boeit en dat dan ook logischerwijs een beter resultaat oplevert. Overigens, citeren doe ik niet, ik probeer alles zelf te schrijven. Nu goed, een volledige pagina zal ik niet aan de inleiding wijden, laat ik maar beginnen aan het onderwerp zelf. (Mag ik u er ook op wijzen dat als u “[fig. getal]” ziet staan, u even naar achter moet doorbladeren, omdat daar de bijhorende afbeelding staat?)

I H e t o n t s t a a n v a n S p a r t a
α) De Mythe
Hoe en vooral wanneer Sparta exact ontstaan is, weet geen enkele wetenschapper zeker. Er bestaat echter wel een mythe over het ontstaan. Volgens de mythe trouwde Lakedaimon, de zoon van Zeus en de nimf Taygete, met Sparta, de dochter van Eurotas. Lakedaimon vernoemde de hoofdstad van diens rijk naar zijn vrouw Sparta.

β) Homeros
Volgens de peetvader van alle westerse literatuur, Homeros, was Sparta een koninkrijk dat zich uitstrekte van de berg Taygetos tot de berg Parnon. De koning ervan was Menelaos, de jongere broer van Agamemnon en de echtgenoot van Helena. Volgens Homeros was deze Myceense beschaving een welvarende maatschappij met een verfijnde cultuur, in tegenstelling tot het latere Sparta, waar oorlog de cultuur vormde. Voor de afloop van het verhaal rond Menelaos, dient u zich tot De Ilias te wenden.

γ) Wetenschappelijk
Volgens archeologen dateren de eerste materiële aanwijzingen over het bestaan van Sparta uit 950 v.C., ten tijde van de Dorische invasies [fig. 1]. Echter, dit door Dorische barbaren ingenomen Sparta is niet het Sparta dat in de Ilias zijn opwachting maakt. Dat Sparta is het Myceense Sparta van Menelaos, dat, behalve plaats en naam, geen verdere overeenkomsten vertoont met het Sparta dat wij allen kennen, het Dorische Sparta. Wat u dus moet weten is dat het Sparta waar ik over zal schrijven het Dorische Sparta zal zijn, dat zo’n tachtig jaar na de Trojaanse oorlog tot stand gekomen is.


II L y k u r g o s 776 v.C.
α) Politieke invloed
Waar het Dorische Sparta allemaal bekend om staat, denk maar aan de spijkerharde legeropleiding of het politiek systeem [fig. 2], kan allemaal aan één man te danken zijn. Die man werd Lykurgos genoemd, hoewel hij evengoed niet bestaan kan hebben en dit een personificatie van Apollo kan geweest zijn. In ieder geval, de impact van Lykurgos’ wetgeving op de Spartaanse beschaving kan niet groot genoeg geschat worden, vòòr zijn komst werd de verzwakte beschaving getergd door interne ruzies en een ongebalanceerd politiek systeem, door Lykurgos werd Sparta echter de goed geoliede oorlogsmachine die we allen kennen. Op politiek vlak zorgde hij voor een verdeling van de macht tussen de Spartaanse koningen (er waren twee koningen, mogelijks wil dit zeggen dat Sparta een samensmelting van twee steden was) , de Spartaanse burgers, de gerousia (de senaat = raad van ouderen) en de eforen (de vijf belangrijkste staatsambtenaren). Dit zorgde voor een groter politiek evenwicht.

β) Militaire invloed
Zijn belangrijkste militaire verwezenlijking is de oprichting van de agoge. Dit aan ons overbekende gebeuren nam zevenjarige jongens uit de zorgelijke handen van hun moeders en stelde ze bloot aan een bikkelharde militaire training, waarbij enkel de sterksten overleefden en aan hun militaire carrière konden beginnen. Dit zorgde ervoor dat Sparta beschikte over de best getrainde soldaten van de toenmalig bekende wereld. Om een groepsband te creëren tussen de soldaten, schreef Lykurgos ook de syssitia op, een wet die alle Spartaanse mannen jonger dan dertig gebood samen te eten in een eenvoudige kantine en te slapen in ruw gebouwde barakken. Tevens liet hij alle stadswallen vernietigen, om het leger en zelfverdediging te promoten. Ook werden Spartanen verplicht hun huizen te bouwen met enkel een bijl en een zaag. Al deze aspecten maakten het leven veel harder en Lykurgos bootste aanvankelijk ook op kritiek. Maar Lykurgos wist zelfs de meest hardnekkige tegenhangers te overtuigen van zijn militaire discipline door twee puppy’s bij zich te nemen en ze op twee verschillende manieren op te voeden. De ene puppy kreeg al het eten dat het wenste en werd binnenshuis opgevoed, de andere puppy kreeg geen enkel voedsel en werd opgeleid te jagen voor zijn eigen eten. Hij verzamelde alle inwoners van Sparta en toonde zo aan dat de puppy die had leren jagen kon overleven in de natuur, terwijl de puppy die verwend werd stierf zonder mensen.

γ) Economische invloed
Economisch gezien wist Lykurgos Sparta ook een zetje te geven door het herverdelen van de Spartaanse gronden en ze te laten bewerken door Heloten. Deze slaven zorgden in wezen voor een goedkoop landbouwproces. Het was dan ook de taak van elke Spartaan om zijn Heloten onderdanig te houden en te laten werken op het land. Lykurgos verbood tevens het gebruik van alle munten gemaakt uit zilver of goud (grondbezit werd door hem hoger geschat dan kapitaal) en verving ze door ijzeren munten, die bijna niets waard zijn en zwaar wegen.

III D e E e r s t e M e s s e n i s c h e O o r l o g 743 – 724 v.C.
α) Eerste Incident
De eerste der Messenische oorlogen is volgens klassieke auteurs te wijten aan twee incidenten, hoewel de echte reden allicht de vruchtbare Messenische vlaktes waren, die de Spartanen wilden veroveren. Het eerste incident gebeurde tijdens een feest ter ere van Artemis in de tempel van Artemis Limnatis, dat op de grens tussen Sparta en Messenië lag. Terwijl zowel de Spartanen als Messeniërs feest vierden, dansten de Spartaanse maagden een rituele dans. Plotseling kwamen enkele Messeniërs op het toneel en roofden de maagden weg. Wanneer koning Teleklos van Sparta hen wou tegenhouden, werd hij gedood. Later deed het gerucht de ronde dat de ontvoerde Spartaanse maagden allen zelfmoord pleegden tijdens hun gevangenschap. Echter, de Messenische versie van dit verhaal vertelt ons dat Teleklos jonge Spartanen als maagden had laten verkleden, met dolken verborgen in hun kleed, zodat ze dicht bij de Messenische leiders konden komen en ze zo konden vermoorden. Wanneer de verklede Spartanen ontdekt werden door Messenische soldaten, werd Teleklos na een gevecht tussen de Spartanen en Messeniërs vermoord. In ieder geval, dit eerste incident is niet de direct aanleiding tot de oorlog.

β) Tweede Incident
Het tweede incident gebeurde met de Spartaan Euphanos, een gerespecteerde burger, en de Messeniër Polychares, Olympisch kampioen op het stadion (180 meter lopen) tijdens de spelen van 764 v.C. Euphanos kreeg de verantwoordelijkheid over de kudde van Polychares, maar verkocht de kudde en doodde de zoon van Polychares, die hem stoppen wou. Polychares, die geen gelijk kreeg in de rechtbank van Sparta, wreekte zich door elke Spartaan die de Messenische grens overstak, te doden. Na deze incidenten eiste Sparta dat Messenië Polychares aan hen zou overleveren, maar deze weigerde en zo ving de Eerste Messenische Oorlog aan.


γ) Verloop van de Oorlog
Het echte begin van de oorlog kwam pas in 743 v.C., hoewel er al enkele kleine slagen aan vooraf gegaan waren, toen de zoon van de vermoorde Teleklos, prins Alkemenes, de Messenische stad Ampheia binnenviel. De aanval gebeurde s’ nachts en de Messeniërs waren onvoorbereid; Alkemenes en zijn klein leger wist van deze omstandigheden gebruik te maken en moordde de hele stad uit. De Messenische koning Euphaes kon vier jaar lang stand houden tegen het Spartaanse leger maar na het vijfde oorlogsjaar (738 v.C.) werd hij toch teruggedrongen en vestigde hij zich op zijn hevig versterkte berg Ithome. Toen echter ook nog eens een epidemie uitbrak bij de Messenische bevolking, stuurde koning Euphaes in paniek een burger genaamd Tese naar het orakel van Delphi, om te vragen wat ze moesten doen om successen te boeken. Deze vertelde hen dat ze een maagd met koninklijk bloed moesten offeren en na een tijdlang zoeken werd de dochter van Aristodemos, een invloedrijke Messeniër, geofferd. De Spartanen hoorden van dit offer en uit vrees voor de goden stelden de Spartanen hun invasie zes jaar lang uit. Na die periode waagde de Spartaanse koning Theopompos zich toch aan een offensief en viel Ithome aan, zonder weinig succes, hoewel koning Euphaes sneuvelde in de strijd. Aristodemos, die zijn dochter offerde, werd prompt verkozen tot de nieuwe koning van Messenië. Vijf jaar later, toen Korinthe de kant van Sparta gekozen had en de Arkadiërs en Sicyoniërs voorkeur gaven aan Messenië, lanceerde de nieuwe koning Aristodemos een grootse aanval op de Spartaanse coalitie en deze werd verpletterd, waardoor de Spartanen teruggedreven werden. Echter, niet veel later keerde het lot zich tegen de Messeniërs. Koning Aristodemos pleegde immers zelfmoord uit wroeging, nadat hij een droom gezien had waarin zijn dochter (die hij had laten offeren) haar wonden aan hem toonde. Tijdens het twintigste en laatste jaar van de oorlog verlieten de stuurloze Messeniërs hun bolwerk Ithome, die door de Spartanen ten gronde gericht was.

δ) De Balans
De verslagen Messeniërs werden zwaar gestraft, ze werden namelijk allen ingelijfd bij de Spartanen als Heloten (slaven) en allen moesten een eed afleggen waarin stond dat ze nooit nog een opstand zouden leiden tegen Sparta en dat ze om de zes maanden Sparta zouden voorzien van hun landbouwproducten. Heel wat families vluchtten omwille van deze afstraffing naar Arkadië en de priesters die aan vervolging wilden ontsnappen, vluchtten naar Eleusis. Zo geschiedde het einde van de Eerste Messenische Oorlog.

IV D e T w e e d e M e s s e n i s c h e O o r l o g 685 - 668 v.C.
α) Aanvang
Toen de uitgebuite Messeniërs in opstand kwamen tegen hun Spartaanse overheersers, luidde dit zo’n 40 jaar na de Eerste Messenische Oorlog het begin in van de Tweede Messenische Oorlog. Tijdens de eerste slag tussen Sparta en Messenië, waarbij geen van beiden bondgenoten hadden omdat deze te laat van de strijd gehoord hadden, vocht de Messeniër Aristomenes zo dapper dat men hem achter de strijd (waarvan de uitkomst ons trouwens onbekend is) de kroon van Messenië aanbood. Aristomenes weigerde de kroon en zei dat hij veel liever generaal was, die had immers volledige macht over alle troepen. Daarna sloop de onverschrokken Aristomenes, in een poging om Sparta af te schrikken, s’ nachts ongezien Sparta binnen en legde een schild in de tempel van Athene. De Spartanen die dit als een goddelijk teken aanzagen, stuurden prompt een gezant naar het Orakel van Delphi, die hen vertelde dat ze een Atheense raadsman in huis moesten nemen. De Spartanen vroegen een raadsman aan Athene en deze stad stuurde hen Tyrtaeos, een meester-dichter met een verlamd been. De opzwepende gedichten van Tyrtaeos hielp het tanende moraal van de Spartanen omhoog en wordt zelfs als reden van Spartaanse overwinning gezien.

β) De Omwenteling
Aangemoedigd door de krijgslyriek van Tyrtaeos trok het Spartaanse leger ten strijde tegen de Messeniërs en hoewel ze eerst nederlagen bekwamen, wisten de Spartanen in het derde jaar van de oorlog het Messenische leger zo hard te verslaan dat Aristomenes voortaan open veldslagen met het Spartaanse leger ontweek. Volgens het voorbeeld van koning Euphaes trok Aristomenes zich terug op de versterkte berg Eira (Ira). De Spartanen belegerden deze stad maar Aristomenes wist buiten het bolwerk te sluipen en roofde met een kleine legermacht de Spartaanse landen terwijl het leger met de belegering bezig was. Drie keer werd Aristomenes gevangen genomen en drie keer wist hij te ontsnappen uit de handen van de Spartanen, tot hij zich na de derde ontsnapping terugtrok in Eira. (De verhalen rond Aristomenes zijn allicht wel aangedikt, aangezien deze een echte oorlogsheld van de Messeniërs was.) Op een stormachtige en donkere nacht konden de Spartanen, gebruik makend van de informatie van een Messenische verrader, de stad binnen te vallen. Hoewel Aristomenes zwaargewond was, wist hij met een achthonderdtal vrijwilligers de Spartaanse linies te doorbreken om samen met de vrouwen en de kinderen te ontsnappen. Degenen die niet gered werden, werden ingelijfd als Heloten of Perioiken (burgers zonder rechten maar met plichten). Aristomenes zelf trok zich terug in Rhodos, waar hij als oorlogsheld geëerd werd, tot het einde van zijn dagen. En zo werd een eind gemaakt aan de Tweede Messenische Oorlog. Tevens moet ik nog vermelden dat er een Derde Messenische oorlog geweest is, maar omdat deze weinig voorstelde (de Perioiken trokken zich terug op Ithome maar werden vrij snel verslaan) en in essentie een zwakkere nabootsing van de Tweede Messenische Oorlog is bespreek ik deze niet.

V P e l o p o n n e s i s c h e O v e r h e e r s i n g 6de eeuw v.C.
α) De Overwinning van Tegea
Nu Messenië overwonnen was, restten enkel nog Argos en Arkadië, de overige grootmachten van de Peloponnesos. In een poging Arkadië te overwinnen, lanceerden de Spartaanse koningen Leon en Agesikles (rond 580 v.C.) de eerste aanvallen tegen Tegea, de machtigste en invloedrijkste der Arkadische steden. Deze stad wist echter de aanvallen van de koningen af te slaan, hoewel Leon en Agesikles toch het zuidelijke deel van Arkadië konden bezetten met hun legermacht. Het was pas toen Ariston en Anaxandrides (vader van de beroemde Leonidas I) aan de macht kwamen (rond 550 v.C.) dat de Spartanen overwinningen boekten tegen de Tegeanen. Toen Tegea eindelijk verslagen was, werden ze gedwongen de Spartaanse overheersing te erkennen, hoewel ze nooit een deel van het Spartaanse rijk werden en de baas van hun eigen stad bleven. Ze werden echter wel afhankelijke bondgenoten gemaakt, die Sparta moesten bijstaan, zowel economisch als militair.


β) De Val van Argos
Nu Tegea niet langer een probleem was, richtten de Spartaanse koningen hun aandacht op Argos, een eens machtige staat die al niet meer was wat ze onder Pheidon (tiran die voor militair innovaties en succes zorgde) betekende. Argos kon ook weinig weerwerk bieden tegen Sparta; zowel Arkadië (Tegea) als Messenië waren overwonnen, dus hadden ze geen bondgenoten meer. In 546 v.C. werden de Spartanen baas over de buurlanden van Argos, wat ze strategisch gezien in overmacht op de in de hoek gedreven Argos maakte. Echter, de beslissende ondergang van de Argevische macht kwam door koning Kleomenes I, die bij overwinning op Argos de macht van Argos kortwiekte en Sparta de onbetwiste heerser van de Peloponnesos maakte [fig. 3].

VI D e S l a g b i j T h e r m o p y l a e 480 v.C.
α) Aanleiding
Misschien niet de meest roemrijke slag ooit, Thermopylae [fig. 5] (de warmwaterbronnen) is in ieder geval wel de meest heldhaftige slag dat de klassieke wereld inging. Toen keizer Darius I de slag bij Marathon verloor in 490 v.C. van de Atheners (de Spartanen wilden wel versterkingen sturen, indien er toen geen opstand van Heloten was geweest), trok hij zich terug in zijn Perzische rijk. Zijn zoon, Xerxes, toen die aan de macht kwam, bracht het Perzische leger opnieuw op sterkte en waagde een nieuwe aanval op Griekenland. In 480 v.C. trok hij met zijn reusachtig leger de Hellespont over, gebruik makend van een door schepen gemaakte brug (een van de meest tot de verbeelding sprekende gebeurtenissen van de oudheid). Het Perzische leger van Xerxes moest ten koste van alles gestopt worden, zodat de Atheense bevolking naar Salamis vluchten kon om zich daar voor te bereiden op de strijd (de slag om Salamis). Daardoor verzamelde de Spartaanse koning Leonidas I samen met 300 Spartanen en zo’n 4900 Heloten, Thebanen, Thespianen en andere Grieken aan de Thermopylae, een nauwe bergpas.


β) De Slag
Toen Xerxes er met al zijn pracht en praal arriveerde, kon hij er niet bij komen dat hij enkel een vijfduizendtal Grieken zag staan om weerstand te bieden, terwijl hijzelf zo’n 300 000 soldaten meegenomen had. Hij gaf de Grieken vier dagen tijd om zich terug te trekken en stuurde een bode die hen vroeg hun wapens neer te leggen en af te geven aan Xerxes, waarop Leonidas laconiek antwoordde : “Kom ze halen”. Op de vijfde dag viel Xerxes aan met zijn gewone infanterie, die niets waren met hun overmacht in aantallen omdat de Spartanen in een pas stonden en niet omsingeld konden worden. De infanterie faalde en werd in de pan gehakt door de Spartaanse hoplieten [fig. 4] die met hun falanx opstelling nagenoeg onkwetsbaar waren. Xerxes, in zijn woede, liet zijn persoonlijke lijfwacht van de 10 000 beste Perzische soldaten - ‘de onsterfelijken’ onder leiding van Hyrdanes - aanvallen maar zelfs deze konden niet door de Spartaanse linies breken. Ook de zesde dag kon Xerxes geen doorbraak forceren. Echter, op de zevende dag trok de Griekse herder Ephialtes naar Xerxes en vertelde hem, in ruil voor goud, dat er nóg een bergpas bestond. Onmiddellijk werd een sterke Perzische legermacht, onder leiding van Hyrdanes en begeleid door de verrader, naar de andere bergpas gestuurd. Daar troffen ze duizend Phokianen aan die de bergpas bewaakten en bij het zicht van de gigantische Perzische overmacht vluchtten ze om dit aan Leonidas te vertellen. Toen Leonidas dit vernam, realiseerde hij dat dit een verloren strijd was en stuurde iedereen weg, behalve zijn 300 Spartanen en 700 Thespianen onder leiding van Demophilos, die weigerden te vertrekken.

γ) De Dood van een Koning
In plaats van de Perzen af te wachten, viel Leonidas de Perzen frontaal aan en duizenden Perzen werden vermoord of de afgrond afgeduwd. Echter, toen de Spartaanse speren afgebroken werden en ze werden gedwongen ten zwaard te gaan, verloren ze hevig en Leonidas was een der eersten die stierf. De overgebleven Spartanen trachtten nog zijn lijk weg te sleuren van de Perzen, maar toen ook zij gedood werden door de Perzische pijlen, kwam het lijk in handen van Xerxes. Deze, uit woede omdat hij zo’n grote verliezen geleden had, liet het lijk onthoofden en kruisigen. Normaal gezien behandelen Perzen moedige tegenstanders met veel respect en geven ze hem een waardige begrafenis, doch was Xerxes zo woedend dat hij dit Leonidas dat niet gunde. En zo werd een einde gemaakt aan de legendarische blokkade van de Spartanen bij Thermopylae, die door hun moed nu nog steeds als voorbeeld voor een heroïsche nederlaag gebruikt worden. De overige Grieken plaatsten uit respect voor Leonidas een monument op zijn overlijdensplaats.

VII D e P e l o p o n n e s i s c h e O o r l o g 431-404 v.C.
α) De Twee Kampen
De Peloponnesische oorlog [fig. 6] verdeelde Griekenland in twee kampen: de steden die voor Athene kozen en diegenen die de kant van Sparta kozen. Aan de ene kant had men het aristocratische Sparta, dat geen noemenswaardige vloot had en zich beperkte tot het zijn van een sterke landmacht, aan de andere kant had je het democratische Athene dat zich na de Perzische oorlogen ontpopt had tot superieure zeemacht met imperialistische neigingen. Sparta richtte de Peloponnesische bond op terwijl Athene de Attisch-Delische bond oprichtte en zo werden Griekenland en kustdelen van Perzië duidelijk in twee verdeeld.


β) Oorzaken en aanleidingen
De oorzaken van de oorlog, op ideologisch vlak, zijn te wijten aan twee redenen. De eerste zijnde dat Sparta en zijn bondgenoten zich mateloos frustreerden aan de imperialistische politiek van Athene die kost wat kost het economische overwicht van de Griekse wereld wou hebben. De tweede zijnde dat Sparta en Athene op militair, politiek en etnisch vlak fundamenteel verschillend zijn; het Dorische Sparta dat conservatief en aristocratisch was en het Ionische Athene dat democratisch en progressief was. Er zijn verschillende aanleidingen tot de oorlog, hoewel er niet in twijfel genomen mag worden dat Sparta en Athene uiteindelijk toch een aanvaring zouden gehad hebben bij het uitbreiden van hun grondgebied en ze allebei een reden zochten tot oorlog met elkaar. De eerste aanleiding is de Kerkyra-kwestie; Kerkyra, een kolonie van Korinthe, kwam in 433 v.C. in aanvaring met diens moederstad en vroeg de Atheense bond om militaire hulp en kreeg die, terwijl Korinthe aan de andere kant hulp vroeg en kreeg van Sparta. Sparta verklaarde toen de oorlog aan wie Korinthe aanviel, hoewel van de echte Peloponnesische oorlog nog geen sprake was. De tweede aanleiding was de Potidae-kwestie; Potidae, een Korinthische kolonie dat oorspronkelijk toebehoorde aan de Delische bond, zegde door de Kerkyra-kwestie zijn bondgenootschap met de Delische bond op. Athene pikte dit niet en veroverde in 430 v.C. de stad, tot grote ergernis van Korinthe en diens bondgenoot Sparta. De derde aanleiding is het Megarisch besluit; Megara, een stad die zo’n 35 kilometer van Athene gesitueerd is, lag voortdurend overhoop met deze opkomende macht omwille van het eiland Salamis, dat toebehoorde aan Megara maar in een strijd was om bezit met Athene. Dit ergerde Athene zodanig dat ze een handelsboycot tegen Megara oprichtten. Door al deze aanleidingen werd het Peloponnesisch Congres in Korinthe gehouden, waar Sparta en Athene elkaar de oorlog verklaarden.

γ) De Archidamische Oorlog
De Peloponnesische oorlog wordt gebruikelijk in twee fasen onderverdeeld en vangt aan met de Archidamische oorlog (eerste fase), vernoemd naar de Spartaanse koning Archidamos. In 431 v.C. viel Archidamos Attika binnen met zo’n 60 000 soldaten en kon Eleusis bezetten, maar doordat Athene al zijn bewoners binnen zijn lange muren verzameld had, kon Archidamos weinig schade verrichten en trok weg uit Attika. Op het moment dat hij Attika verlaten had, viel een Atheense legermacht Megara aan, die de stad compleet in het puin richtte. Na de winter af te wachten, trok Archidamos in 430 v.C. opnieuw Attika binnen, dit keer voor een langere periode, terwijl Perikles (leider Athene) het volk opnieuw binnen de lange muren van Athene verzameld had. Archidamos wist van deze zwakte gebruik te maken en roofde en vernietigde zowat geheel Attika, terwijl Perikles dit liet gebeuren bij gebrek aan een sterkere landmacht dan Sparta. Echter, Perikles gaf wel het bevel aan de Atheense vloot de Peloponnesische kust aan te vallen, om de bevoorrading van Sparta te bemoeilijken. Het eiland Zakynthos werd nagenoeg compleet verwoest door de Atheense vloot. Zelf ondervond Athene geen bevoorradingsproblemen door hun lange muren en hun versterkte haven, Pireas. In 429 v.C. brak de pest uit in Athene (door de te grote hoeveelheid volkeren die zich verzameld hadden daar brak een epidemie gemakkelijk uit) en de geliefde leider Perikles stierf. Kleon, een meer hardhandige leider, volgde hem op samen met zijn rechterhand, de generaal Demosthenes (niet de redenaar). Kleons tactiek bestond er in het Spartaanse systeem op wankelen te brengen door Heloten, de hoeksteen van het Spartaanse succes, aan te trekken en hen op te jutten in de hoop een opstand uit te lokken. De Spartanen moesten, om dit te voorkomen, terug naar hun landen trekken om de Heloten onder bedwang te houden en konden nooit langer dan drie weken aan een stuk oorlog voeren. Het einde van de Archidamische oorlog kwam er bij de slag bij Amphipolis, een met zilvermijnen begiftigde stad, waarbij zowel de Spartaanse generaal Brasidas als Atheense leider Kleon omkwamen. Na het overlijden van deze leiders werd een wapenstilstand gehouden tussen de beide steden; de vrede van Nikias kwam in 421 v.C. tot stand, een vrede die 8 jaar zou duren, hoewel er nog steeds schermutselingen en kleine rooftochten aan grensgebieden waren.

δ) De Dekeleïsche Oorlog, het Einde van de Oorlog
De tweede fase van de Peloponnesische oorlog werd de Dekeleïsche oorlog genoemd, omdat Sparta in 413 v.C. de grensstaat Dekeleia bezette. Sparta wist echter dat het op zee niet sterk genoeg was en zo nooit Athene zou kunnen overwinnen indien ze de Atheense vloot niet konden verslaan en zocht daarom naar sponsors voor een Spartaanse vloot. Darius II, de Perzische koning (de aartsvijand!) bood geld aan en Sparta accepteerde dit dan ook gretig. Darius II hoopte in ruil enkele Ionische kustgebieden dat vroeger onder Atheens bewind was te krijgen. Zo kwam de Navarchia (marine) tot stand, met de Navarchos (admiraal) aan de leiding, die toen evenveel macht kreeg als de vijf eforen. Hoewel de onervaren Spartaans-Perzische vloot in het begin weinig succes boekte, speelde op den duur het overwicht in geld en bevoorrading Sparta gunstig en Athene, dat reeds verzwakt was door enkele mislukte staatsgrepen van oligarchen, was erg benadeeld. Na heel wat zeeslagen kwam het definitief einde aan de Peloponnesische oorlog door de aanval op Lampsakos (gelegen aan de Hellespont) door admiraal Lysandros, waarbij de nieuwe Atheense vloot verslagen werd. Athene werd gedwongen zich over te geven, de Attisch-Delische bond werd ontbonden, de verdedigingswerken van Athene werden vernietigd en de lange muren werden afgebroken. Sparta had het bewind over Athene gewonnen en was de onmiskenbare leider van Griekenland.