Boerenoorlog

1. Wat ging er aan de Boerenoorlog vooraf

Slechts bij uitzondering ontstaan oorlogen door een foutje, miscommunicatie of een militaire uitschieter. In de meeste gevallen gaan oorlogen gepaard met een diepgaande oorzaak, en een agressieve aanleiding. Deze aanleiding kan te maken hebben met een moord, intimiderend machtsvertoon of schendingen van de mensenrechten. Sommige oorlogen hebben slechts een nietige aanleiding, maar voor het gevoel was dat wel de druppel die de emmer deed overlopen, en dus emotioneel een oorlog rechtvaardigt.
De oorzaak heeft soms te maken met historische feiten, zoals veroveringen, en in dat geval kunnen de oorzaken honderden jaren geleden ontstaan zijn. Wat ook vaak voorkomt is een oorzaak op economisch gebied. Dat het gras in de tuin van de buren groener is dan het mijne kan ik nog verkroppen, maar dat er ook nog aardolie onder dat groene gras zit, kan voor mij een aanleiding zijn de schutting een metertje of wat te verplaatsen.

Maar hoe zat dat met de Boerenoorlog, wat ging er daar aan vooraf, wat voor soort oorzaken en aanleidingen kan je noemen? Dat heb ik even haarfijn voor je uitgezocht.

In 1652 stichtte de Nederlander Jan van Riebeeck in opdracht van de Verenigde Oost-Indische Compagnie een verversingspost aan de zuidpunt van Afrika, met als doel de Nederlandse scheepvaart naar Oost-Indië te ondersteunen, door de bemanning de mogelijkheid te geven uit te rusten en te voorzien van vers water en voedsel. Dit moet een paradijs zijn geweest voor de Nederlanders, die maanden op een schip hebben doorgebracht en nu eindelijk veilig konden aanleggen, zich konden vol schransen met vers exotisch fruit, en lekker konden uitrusten. Toen de hoogtijdagen van de VOC voorbij waren raakte deze zuidelijke kolonie in vergetelheid, ook al waren er reeds duizenden Nederlanders gevestigd, die ongetwijfeld genoeg hadden van het Nederlandse klimaat en de Nederlandse kneuterigheid, en hier een nieuw bestaan opbouwden.

Er waren echter wel andere naties geïnteresseerd in Zuid-Afrika, en de Britten konden nog wel een kolonie gebruiken.
Toen de Britten de Nederlandse bloedverwanten verdreven van de zuidpunt van Afrika, bleef de belangstelling voor de gesteldheid van de Boeren in het moederland miniem. De Boeren, zoals de Nederlanders in Zuid-Afrika genoemd werden, werden over het algemeen als dom, ongeletterd en conservatief bestempelt, die niet schroomden om de plaatselijke (negroïde) bevolking een lesjes te leren. Dus hadden de Boeren weinig keus, ze maakten gretig gebruik van de grootste karaktereigenschap die ze te danken hadden aan hun Nederlandse bloed, namelijk hun aanpassingsvermogen. Of er nou Fransen met annexatiedrift, Duitsers met oorlogsmotieven of torenhoge muren van water voor de deur staan, de Nederlander past zich wel weer aan.
Aangezien de Nederlandse kaapkolonie in 1806 definitief onder Brits bewind kwam, hebben de Boeren het er nog vrij lang uitgehouden. Maar na 28 jaar samenleven werd het ze teveel.
Ze moesten veel belasting betalen aan de Britse overheersers, hadden ruimtegebrek en waren de veediefstallen van de zwarte Xhosa’s zat. Bovendien verlangde ze naar een ruim en uitgestrekt gebied waar ze een Christelijke kolonie konden oprichten. Misschien was dit wel de eerste ontevredenheid met een multiculturele samenleving.
Dus tussen 1834 en 1840 pakten vele Boeren hun koffers in, om hun heil elders te zoeken.
In grote getale, de Boerenbevolking telde toentertijd zo’n 26.000 man, vertrokken de Boeren naar het noorden, dit werd de Grote Trek genoemd. Daar stichtten ze twee nieuwe republieken. Dit waren de Zuid-Afrikaanse Republiek (ook wel Transvaal genoemd), gesticht in 1852, en de Republiek van Oranje Vrijstaat, gesticht in 1854.

De Britten hadden echter een duidelijk plan van aanpak gemaakt voor Zuid-Afrika, aangezien de Zuid-Afrikaanse Republiek in 1877 annexeerde. Het verhaal gaat, dat er berichten waren van een goudvondst in Transvaal. Andere geruchten zijn dat Groot-Brittannië op internationaal niveau achterliep op Duitsland en Frankrijk, wat betreft kolonies, en daarom een vergroting van het officiële landoppervlak nodig had.
Een diepere oorzaak van de Britse agressie was het minderwaardigheidscomplex wat de Britten hebben opgelopen. In Groot-Brittannië dacht men dat de positie van de natie als grootmacht in het geding aan het raken was. Door recente militaire nederlagen in Majoeba en Khartoem bijvoorbeeld, dachten de Britten dat ze kracht aan het verliezen waren, hun trots was aanzienlijk gekrenkt. Dit leidde tot een toename van het patriottisme, en een snellere toevlucht tot geweld, zelfs als er ook maar een kleine aanduiding was dat de Britse autoriteiten ondermijnt werden.

Één van de Britse radicale intellectuelen uit die tijd, Hobson, verkondigde het beeld van een cynische imperialistische ‘wereld van oorlog, een wereld bedoezeld door fanatieke massa’s……Een wereld van de Boerenoorlog die illusies over de “reinheid” van het Britse nationale karakter ontmaskert.’
Het beste voorbeeld daarvan is de hysterische blijdschap die de Britten overkwam toen de door de Boeren belegerde steden Ladysmith en Mafeking ontzet werden. Overal klonken luiden verzoeken om de Boeren af te slachten ‘met de genadeloosheid die bij een met de pest besmette rat aan de dag wordt gelegd.’
Volgens John Bull maakte de oorlog een eind aan het liberale imperiale beeld van de Engelsman, die liever een eerlijk gevecht wilde.
Oftewel, toen Groot-Brittanië in het nauw gedreven werd door haar eigen volk, dat beïnvloed werd door kleine militaire tegenslagen en nu dacht dat hun moederland ten onder zou gaan, kwam de ware aard van de Brit naar boven. Dit was een man, die geweld absoluut niet schuwde, alles voor zijn land (en haar expansiedrift) over had, en klaar stond de beoogde vijand te verslaan, koste wat het kost, met absoluut geen interesse in een schikking, die een dure oorlog zou kunnen voorkomen, en waarmee veel bloedvergieten voorkomen zou kunnen worden.

Maar de Nederlandse bevolking en de regering liepen nog steeds niet warm voor dit zuidelijke geruzie, en het feit dat Transvaal zonder slag of stoot door de Britten ingenomen werd, bevestigde alleen maar de heersende negatieve vooroordelen betreffende de Boeren.
In 1980 maakten de Boeren echter korte metten met deze vooroordelen, door zich kranig te verzetten tegen de Britse bezetting. In de Eerste Vrijheidsoorlog of Transvaalse Opstand die 2 jaar duurde leerden de Boeren de Britten een pijnlijk lesje, door zich op militair gebied goed te verweren tegen het veel beter uitgeruste Britse leger.

Opeens leken de Nederlanders door te hebben dat verre bloedverwanten bedreigd werden door een van de machtigste naties ter wereld. Opeens zagen ze dat onze ‘medelanders’ dat niet op zich lieten zitten en zich kranig verweerden, ook al was het een onbegonnen zaak.
Er laaide een golf van medeleven, pro-Afrikaans enthousiasme en haat jegens de Britten door Nederland.
De sfeer in Nederland na 1880 is te vergelijken met een reeks overwinningen van het Nederlands Elftal. Het nationalistische gevoel woekerde zo hoog op dat enkele vrijwilligers spontaan de boot naar Zuid-Afrika namen, om hun bloedverwanten te steunen in hun strijd.

Deze omwenteling in de publieke opinie had meerdere oorzaken. Als eerste viel ons natuurlijk op hoe moedig de ‘primitieve’ Boeren zich verweerden, wat eerder regelrecht uit een middeleeuws heldendicht leek te komen, dan uit de realiteit anno 1880.
Maar er was ook nog een dieper gewortelde oorzaak. Namelijk het feit dat Nederland de afgelopen eeuw van een hoge helling naar beneden was gerold. Waren wij eerst niet de rijke handelaars die enorm profiteerden van onze kolonies in de Oost, nu zijn wij middenklasse handelaars die nog maar een fractie van de toenmalige handelswaar verhandelen, en slechts miniem profiteren van onze gunstige centrale ligging op de wereldkaart, waarop we tegenwoordig met een onbeduidend stipje worden aangeduid. Schopten wij vroeger met succes de aasgieren uit andere landen die meededen aan de kolonisatiestrijd weg uit het specerijenrijke Oost-Indië, tegenwoordig kunnen de Britten doen en laten wat ze willen op grondgebied wat door bloedverwanten van ons bewoont wordt.

Maar nu kregen wij Nederlanders een kans om weer van ons af te bijten. En natuurlijk greep iedere Nederlander deze kans met twee handen aan.
De Boeren vochten terug, en heel Nederland moedigde hen aan.

Maar ook al schreeuwde het volk haar longen uit het lijf, de regering hield zich nog steeds afzijdig. Ze hadden twee redenen om zich niet met het conflict te bemoeien. Ten eerste waren ze er zich maar al te goed van bewust dat het Nederlandse leger geen schijn van kans zou maken tegen het veel grotere Britse leger. En ten tweede voerde de toenmalige regering een economisch beleid, waarin ze profiteerde van internationale betrekkingen, en de kolonies. Nederland moest dus neutraal blijven, want een oorlogseconomie zou onze handelsbetrekkingen zodanig schaadden, dat we er wellicht nooit meer bovenop zouden komen, aangezien we ons onmogelijk in leven zouden kunnen houden, met alleen onze landbouw en veeteelt inkomsten, die natuurlijk in geen contrast stonden met de inkomsten van een handelsnatie, als de onze.

Op de conventie van Pretoria werd de Britse annexatie van Transvaal ongedaan gemaakt, en dus liep de Opstand goed af voor de Nederlanders. Toen de gemoederen weer gesust waren, leek de weg vrij voor een verzoening, “die leidde tot een Brits Zuid-Afrika, met een beleid van geleidelijk overtuigen, inbinden en verzoenen, gepaard aan verstandige economische planning en verbeterde levensomstandigheden voor de zwarte meerderheid. “ Zo sprak A.J.P. Taylor over de situatie tussen de Transvaalse Opstand en de Boerenoorlog in. Het tegendeel bleek het geval te zijn. Hoewel de Boeren op het moment gematigd waren, en bereid waren tot compromis, kwamen er aan de kant van de Britten bevelen van hogerop die de sfeer gruwelijk zouden verpesten.
De Britse hoge commissaris in Zuid-Afrika, Alfred Milner, was het wachten zat. Het idee was namelijk om te wachten op een voldoende groei van Britse overheersing in Zuid-Afrika, maar Milner volgde liever de militaire weg dan de natuurlijke weg. Het Britse regiem stevende willend en wetend op een oorlog af, met de gedachten dat er geen effectieve manier was dan te vechten, om tot een complete overwinning te komen, of een toekomstige nederlaag te voorkomen. In het Britse beleid was geen ruimte overgehouden voor compromis.


2.

De tweede leuke deelvraag is, welke partijen erbij waren betrokken. Dan ben je gauw klaar, dacht ik in eerste instantie. Maar tijdens het doorbladeren van een fotoboek betreffende de Boerenoorlog werd het tegendeel mij bewezen. Een Frans kanon? Een Russisch veldhospitaal? De Ierse Brigade?? Dit begint op een wereldoorlog te kijken! Hier wil ik meer van weten….

Om te beginnen was dit een oorlog tussen de inwoners van Transvaal en de Oranje Vrijstaat, en haar bezetters, de Britten. Vanaf het begin van de negentiende eeuw zijn er steeds meer Britse soldaten naar Zuid-Afrika verscheept, zeker ten tijde van een oorlogsdreiging, maar de Boeren hebben ook zeker niet stil gezeten. Zij hebben hulp gekregen uit de meest onverwachte hoeken. Ik ga de meeste daden van liefdadigheid proberen te verklaren.

De Fransen en de Duitsers

Toen de Britten in 1899 oprukten naar Modder Rivier sneden de Boeren de Britten af, zij beschikten over kennis en ervaring van het gebied, én over hypermoderne wapens, die ze bij wijze van presentje van de Fransen en de Duitsers gekregen hebben. Deze wapens beschikten over rookloos kruit (jáwel), waardoor de Britten niet konden zien van welke kanten ze beschoten werden. Bij deze kleine slag verloren de Britten zo’n 500 man, en de Boeren mochten zich zelf tot overwinnaars uitroepen.

Deze Duitse bemoeienis kan ik niet goed verklaren. De Duitsers hadden wel interesse in Afrika, dat bleek uit hun veroverde gebieden, waaronder Duits Oost-Afrika en Duits Zuidwest-Afrika. Maar deze gebieden werden afhankelijk van Duitsland in respectievelijk 1885 en 1892. Net voor het aanbreken van de Boerenoorlog dus. Hoewel het voormalige Duits Oost-Afrika onder Brits mandaat is gekomen, zijn er geen andere indirecte aanwijzingen voor een schermutseling tussen beide grootmachten.
De enige andere reden die ik kan bedenken is het dwarsliggen van Groot-Brittannië bij het expanderen van hun natie, wat natuurlijk volkomen begrijpelijk is.
De Fransen blijken echter wel een goede reden te hebben de Boeren te helpen tegen de Britten. Natuurlijk spelen ook hier de Europese kolonisatiedriften een grote rol, aangezien Frankrijk en Engeland beide een grootmacht zijn, en beide grote stukken van Afrika hebben ingelijfd. Maar wat blijkt, slechts een jaar geleden zijn Frankrijk en Groot-Brittannië in een heuse veldslag verwikkelt geraakt, die bekent staat als de Fashoda crisis. Met deze veldslag ging veel eer gepaard, aangezien de gemoederen omtrent Afrika hoog opliepen tussen deze twee grootheden.
Het ging om het feit dat Groot-Brittannië een spoorlijn van zuid naar noord door Afrika heen wilde leggen, en Frankrijk eentje van west naar oost. Beide met de intentie hun ver uit elkaar gelegen koloniën te verbinden. Je raad het al, ergens moesten deze railzen elkaar kruisen, en dat liep op een veldslag uit. Uiteindelijk eindigde de slag met de Britse bezetting van de Nijl, dus toen de Boeren een jaar later de strijd aan gingen met de Britten, zagen de Fransen hun kans schoon wraak te nemen op Groot-Brittannië, ook al was het maar op een kleine, en indirecte schaal.

De Russen

Ook Russische vrijwilligers hebben aan de zijde van de Boeren gevochten.
Aangezien de Russen geen interesse hadden in Afrika, moeten we een andere reden zoeken achter hun participatie. Dit vind ik vrij lastig, je kan natuurlijk zeggen dat dit te maken heeft met de gezonde oost-west rivaliteit, een beetje Koude Oorlogachtig, maar ik vraag me af of er toen al spanningen tussen de Russen en de Britten/Amerikanen waren.
Een oorzaak die iets reëler in de oren klinkt is wederom een voorgaande oorlog uit de negentiende eeuw. Dit keer gaat het om een oorlog om terreinwinst, die zich afspeelde van 1854 tot 1856 en bekend stond als de Krim Oorlog.
De Russische Tsaar Nicolaas I claimde twee gebieden die toebehoorden aan het Ottomaanse Rijk. Frankrijk en Groot-Brittannië, die beiden actief waren in die regio zagen de bui al hangen en vreesden voor expansie van het toch al massieve Rusland. Dus hitsten ze de Turken op niet in hun stulpje weg te kruipen. Beide grootheden waren bereid de Turken militair bij te staan. Groot-Brittannië en Frankrijk vielen uiteindelijk de twee door Rusland bezette gebieden in. Deze schermutseling moet een gigantisch litteken hebben achtergelaten op de relatie tussen Groot-Brittannië/Frankrijk en Rusland. Want niet alleen hadden deze twee westerse grootmachten niks te maken met deze Russische veroveringen, maar beide landen veroverden zelf ook naar hartelust. De pot verwijt de ketel dat hij zwart ziet, en sommige Russen koesterde na een halve eeuw nog steeds genoeg wraak om af te reizen naar het verre zuiden, en te vechten aan de zijde van de Boeren.

De Ieren en de Canadezen

Ook Ierse en Canadese Brigades hebben aan de zijde van de Boeren gevochten. Hielden zij zo verschrikkelijk veel van die rebelse, harige primitievelingen dat zij uit pure liefde mee vochten? Ik denk het niet. Ik denk dat beide landen gewoon een appeltje met de Britten te schillen hadden.

Want beide landen zijn door de Britten dwars gezeten, beide hebben met Britse bezetters moeten worstelen voor onafhankelijkheid. Ierland is eeuwen gepest door zijn grote buurjongen, en Canada is tot ver in de twintigste eeuw bezit gebleven van de Britten.
De Canadezen moeten gedacht hebben, ‘een eigen vrijheidsstrijd, daar beginnen we niet aan, maar een ander volk helpen te bevrijden, daar zijn we wel voor in.’
De Ieren moeten gedacht hebben, ‘eindelijk kunnen we is een keer een paar Britse strotten doorsnijden’.
Met in hun achterhoofd dat het noorden van hun eigen land Brits eigendom is. Tot de dag van vandaag.