Romantiek (periode)

Romantiek: Romantiek is misschien eerder te omschrijven als een periodebegrip voor de kunst of als geesteshouding van rond 1800 dan een echt stijlbegrip. en ze had een enorme invloed op beeldende kunst, muziek en literatuur. Romantisch betekent oorspronkelijk dat een kunstuiting bepaalde kenmerken heeft van ridder- en herdersromans, waarin het plattelandsleven en de mensen daarin worden geïdealiseerd. Aan het einde van de 17e eeuw heeft dit woord de negatieve associatie van ongeloofwaardig: overspannen fantasie. Vanaf begin 18e eeuw wordt fantasie in de kunst gewaardeerd. De term ´romantisch´ wordt gekoppeld aan betekenissen als magisch, nostalgisch, onuitsprekelijke gevoelens. De politieke en economische omwentelingen in de 18e en 19e eeuw speelden een rol in de romantische kunstuitingen: De Franse revolutie, die een eind zou maken aan het absolute bewind van koningen, had de republiek in Frankrijk tot gevolg. Al kort daarna kroonde Napoleon zichzelf tot keizer, die in zijn regeringsperiode met vele oorlogen en veldtochten zijn macht wilde vergroten. Na zijn verbanning braken halverwege de negentiende eeuw, ondanks alle afspraken, in verschillende delen van Europa revoluties uit. Vooral in landen die voor onafhankelijkheid streden speelde het nationale gevoel een belangrijke rol. Tussen 1760 en 1830 vond de industriële revolutie plaats, waarbij landen in industriële naties veranderden, als gevolg van de vorderingen in de wetenschap die vooral in de verlichting waren gemaakt. Door deze revolutie ontstonden er nieuwe sociale verhoudingen, bijvoorbeeld tussen werkgevers en werknemers en in het gezin. De romantiek ontstond rond het begin van de 19e eeuw als Europese beweging, uit weerstand tegen de cultuur van de verlichting en als reactie op de in Frankrijk gehandhaafde ´Latijnse traditie´. Het gevoelsleven staat centraal als reactie op het rationalisme. Vaak is dit gepaard aan een geïdealiseerd verleden
ver weggelegen geromantiseerde oorden en verlangen naar de eeuwigheid en of de natuur. Het menselijke bestaan wordt volgens hun gedomineerd door ongrijpbare en onverklaarbare bronnen, zoals religie en het onbewuste. Dergelijke onderwerpen maken dan ook vaak deel uit van de kunst. De romantiek wordt sterk gekenmerkt door verzet. Verzet tegen de voorgaande periodes van het rationalisme en de verlichting; het menselijk verstand kan niet álle problemen oplossen. Verzet tegen politieke en maatschappelijke ontwikkelingen; men streeft naar vrijheid, gelijkheid en broederschap, naar onafhankelijkheid; men krijgt belangstelling voor het nationale. Verzet tegen de gevolgen van de industriële revolutie, tegen de miserabele omstandigheden van de fabrieksarbeiders. Verzet tegen de regels van het classicisme: kunstenaars wensen artistieke vrijheid. In de romantiek veranderde het idee dat kunst een vak is dat je kan leren. Creativiteit is noodzakelijk voor kunst, en dat is een gave. Kunstenaars gingen zich meer vrijheden veroorloven. Kunstenaars hadden genoeg verbeeldingskracht om inzicht te hebben in de samenhang van de wereld, en daarom konden zij het ook duidelijk maken aan ´gewone mensen´. De romantische kunstenaar kon dingen ´zien´ die zich achter de dagelijkse werkelijkheid verscholen, misschien wel een volmaakte werkelijkheid. Hij veranderde hiermee in een soort priester, die zijn goddelijke inzichten ´vertaalde´ naar de gewone mensen. De Romantiek nam eerst in Duitsland vaste vormen aan en ontwikkelde zich tot twee stromingen. Bij de ene stroming stond het individu in het middelpunt. Deze stroming werd vooral vertegenwoordigd door Duitse dichter-filosofen uit de vroege romantiek en in andere landen door de van ´Weltschmerz´ vervulde kunstenaars uit de bloeitijd van de romantiek. Bij de andere stroming, die nationaal en religieus gebonden was, ging het om de gemeenschap. Deze stroming begon juist buiten Duitsland en won pas in de late romantische periode invloed in Duitsland zelf.
Wat kenmerkt de Romantiek? 1 Het is een geestesbeweging. 2 Voorkeur voor nieuwe, emotioneel geladen thema’s. 3 Vooral in Engeland, Frankrijk en Duitsland van invloed. Typisch romantisch: een gevoel van gemis / gebrek / onbevredigdheid
Het individu voelt zich niet meer thuis in de wereld
Gevolg daarvan: pogingen tot ontsnappen aan de harde werkelijkheid (ESCAPISME) idealisering van het vreemde / onbekende
Typisch romantische thematiek: vlucht in het verleden: vooral de duistere perioden van de geschiedenis (middeleeuwen), idealisering van de kindertijd, de volksmens, het nationale verleden, het heldhaftige, het duistere: nacht, droom, roes, extase, onbewuste, waanzin, dood, magie, het occulte, reizen, zwerven, natuur, vreemde exotische landen, aandacht voor het heroïsche individu, de geniale kunstenaar die niet past in deze wereld
Vanuit de romantische hang naar inviduele vrijheid is ook del’art pour l’art gedachte voortgekomen vanaf omstreeks halverwege de 19de eeuw. Beeldende kunst, De romantiek heeft een belangrijke wending teweegebracht in de kunst en daarmee ook in de positie van de kunstenaar. Voor het eerst geeft de kunstenaar uiting aan zijn eigen gevoelens, gaat hij zoveel mogelijk zijn eigen weg, wordt een rebel, een opstandeling. Het moge duidelijk zijn dat die romantiek ook een geheel ander type kunstenaar heeft opgeleverd, wat bovendien tot uitdrukking komt in de zelfportretten. Het was misschien wel de Spaanse schilder goya(1746-1828) bij wie we dit voor het eerst goed kunnen zien. In de broeierige ogen op zijn zelfportret uit ca. 1795 (Francisco-José-de-Goya, zelfportret, ca. 1795. Oostindische inkt, gewassen. New york, Metroploitan museum of Art) kun je welhaast aflezen de waanzin en de drang die hem voedden om de meest diabolische, monsterlijke, agonische, bizarre, raadselachtige en hallucinerende taferelen te verbeelden. In de beeldende kunst vindt men zowel stemmige landschapsschilderkunst als volkse, literaire en legendarische onderwerpen. Aspecten als het ontvluchten van de wereld en de aantrekking tot de Middeleeuwen, werden in het bijzonder door de nazareners met hun religieuze schilderskunst tot uitdrukking gebracht. De Fransen beeldden meestal literaire of historische thema´s uit. Stijl / techniek: troebelheid / grillige opbouw / compositie
overheersing van de kleur op de lijn

Algemene indruk
dynamisch / onrustig (irrationeel - gevoelsmatig) Romantische schilderkunst
Géricault, Vlot van de Méduse (1819) Delacroix, De Vrijheid voert het volk aan (1830) Delacroix, de dood van Sardanapalus (1827) Wallace, De dood van thomas Chatterton
Friedrich, Abdij in het eikenbos (1810) Turner, Hannibal steekt de Alpen over (1812) Friedrich, Wandelaar boven de nevelzee (1818) Goya, 3 mei 1808 (1814) Goya, De grote bok
Philipp Otto Runge Romantiek in Nederland, Wat kenmerkt de Nederlandse Romantiek? Vooral landschapsschilders. Gericht op 17e eeuw. Weinig nieuwe thema’s. Realistisch
Tussen 1810 en 1860 is Nederland in de ban van de romantische schilderkunst. Stadsgezichten, historiestukken en stemmige, ongerepte natuurlandschappen zijn de belangrijkste onderwerpen. De romantische kunst is sterk nationalistisch van karakter. De ijsgezichten van andreas schelfhout gelden nog steeds als het prototype van het Nederlandse landschap in de winter. Bevroren rivierlandschappen gestoffeerd met molens, schaatsende mensen en koek-en-zopie. schelfhout was een meester in het schilderen van ijs. Met rake toets geeft hij schaatssporen in het ijs weer, met ijsblokken en schotsen op het ijs laat hij zien dat hij een meester is in de stofuitdrukking. De Nederlandse Romantiek wordt gekenmerkt door haar grote technische verfijning. Op minutieuze wijze wordt het landschap weergegeven. Aan de majestueuze eikenbomen van B.C. koekkoek (1803-1862) lijk je ieder blad te kunnen tellen.koekkoek vestigde zijn atelier in Kleef en maakte het rivierlandschap langs de Rijn tot zijn onderwerp. Boeren die hun vee door een mysterieus woud leiden, met in de verte het altijd weerkerende gezicht op de Rijn. B.C. Koekkoek en Andreas Schelfhout waren tijdens hun leven gevierde kunstenaars. Ze hielden grote ateliers waarin veel belangrijke romantische schilders werden opgeleid. B.C. Koekkoek geldt zelfs als de stamvader van een echte dynastie. We kennen maar liefst negentien nazaten en familieleden die de schilderkunst als vak kozen. Vaak zijn ze aan hun onderwerp te herkennen. Zo schilderde Hermanus Koekkoek (1815-1882) voornamelijk zee- en riviergezichten en Willem Koekkoek 1839-1895) stadsgezichten. De invloed van de Gouden Eeuw op de romantische schilderkunst is groot. In bijna al hun werken laten de schilders hun verwantschap aan hun 17e-eeuwse voorgangers zien. Historieschilders nemen meestal beroemde 17e eeuwse gebeurtenissen tot onderwerp. De theatraal aandoende voorstellingen uit Nederlands roemruchte verleden zijn zeer populair. Met name de strijd van Willem van Oranje tegen de Spanjaarden is een dankbaar en veel voorkomend onderwerp. Wijnand Nuijen (1813-1839), Leerling van Schelfhout wordt beschouwd als de belangrijkste/enige exponent van de Romantiek in Nederland. Behalve het schoolvoorbeeld van echte romantiek van vaderlandse bodem, de schipbreuk van W.J.J. Nuijen, thans in bezit van Rijksmuseum Amsterdam, is de meeste romantische kunst uit Nederland te typeren als idyllisch, atmosferisch en esthetisch gecomponeerd. Beslist weinig dramatisch en veel minder sentimenteel dan in onze buurlanden. Ik geloof dan ook wel dat de Nederlandse schilders hun romantische idealen wel gekruist hebben met de wensen van hun cliënteel... de nuchtere Hollanders. Niettemin waren de Nederlandse romantici virtuoze vaklui, en worden zij internationaal zeer gewaardeerd door particuliere liefhebbers en verzamelaars. Barend Cornelis Koekkoek (1803-1862) wordt de vader van de Nederlandse Romantiek genoemd. B.C. Koekkoek geldt als de belangrijkste representant van de Nederlandse romantiek. Hij werd tijdens zijn leven al de ´prins der schilders´ genoemd; Zijn werk werd tot in Rusland toe door konings- en vorstenhuizen bewonderd en verzameld. Romantiek was voor Koekkoek geen wijze van schilderen maar een manier van leven. In 1841 stichtte de grote romantische schilder B.C. Koekkoek in Kleef een tekenacademie. In 1847 liet Koekkoek als woonhuis een compleet stadspaleis in classicistische stijl optrekken met op steenworp afstand het prachtige atelier ´Belvédère´. Koekkoek´s academie bracht een school voort van kunstenaars die een grote bewondering koesterden voor de wonderschone natuur rondom Kleef: een heuvelachtig landschap met eeuwenoud bos. Deze schilders romantiseerden dit landschap; Het werd nog mooier en sprookjesachtiger; Een levensstroom van zonlicht breekt door de boombladeren, nietige figuurtjes en vee staan in contrast met reusachtige wodanseiken, symbolen van een almachtige natuur, terwijl vaak een beekje de tijdloosheid aangeeft, die een tegenstelling vormt met het tijdelijke van het aardse leven. Symbolen van romantiek die in Nederland ook wel eens - deels ten onrechte - als zoetsappig zijn afgeschilderd. De romantiek was immers buiten Nederland veel dramatischer, zoals het beroemde ´Vlot van Medusa´ van Théodore Géricault, die het contrast van de nietige mens tegenover de natuurkrachten veel pregnanter neerzette. De virtuositeit van Schelfhout is in de Hollandse romantiek eigenlijk onovertroffen. Schilders als B.C. koekkoek, Hermanus Koekkoek en Cornelis Springer kwamen dicht bij hem in de buurt, maar niemand kon de meester van het Hollandse ijsgezicht wat betreft artisticiteit en vakbekwaamheid de loef afsteken. Indien Wijnand Nuyen een langer leven was toebedeeld, had misschien alleen deze kunstenaar de kans gehad Schelfhout naar de kroon te steken. In en rond de jaren twintig was Schelfhout weliswaar een gerenommeerd kunstenaar, behorend tot de beste landschapschilders, maar hij stak toen nog niet met kop en schouders uit boven de andere groten van de vroeg-Nederlandse romantiek. Naar verluidt ging hij zelfs bij zijn veelbelovende schoonzoon Wijnand Nuyen te rade om het te groene koloriet in zijn zomerlandschappen aan te passen. Er zijn zeker twee schilders van wie het werk in de jaren twintig verraderlijk veel gelijkt op dat van schelfhout, en bij wie van een wederzijdse invloed sprake kan zijn. Het zijn de schilders Hendrik van der Sande Bakhuyzen en Jacobus van der Stok. De eerste onderscheidt zich meestal door zijn grootschalig uitgevoerd vee, maar bij afwezigheid van dit vee zijn de stilistische overeenkomsten in het werk van beide schilders in die jaren zo verrassend dat bij afwezigheid van een signering menige romantiekkenner omtrent de makelij kan twijfelen. Het vroege werk van Van der Stok uit de jaren twintig, begin jaren dertig lijkt op dat van Schelfhout uit die tijd, niet alleen in koloriet en penseelvoering, maar ook in compositieschema. Al gauw is men geneigd te zeggen dat Van der Stok het werk van Schelfhout zal hebben geïmiteerd, maar dat is niet zeker. Beiden hebben op hun beurt gekeken naar het werk van de zeventiende-eeuwse landschapschilders als Mijndert Hobbema. Literatuur, Het boek ´a sentimental yourney through France and Italy´ (Laurence Sterne) had grote gevolgen. Het boek was een reactie op de saaie reisverhalen van hetrationalisme en een voorloper van de romantische reisverhalen, waarin de fantasie de vrije loop wordt gelaten. Sentimentaliteit betekent hier dat gevoelens worden beschreven, en beschrijvingen zijn levensecht. Zijn stijl vond veel navolging. Het sentiment, gevoel, werd in elk geval positief gewaardeerd en vond veel navolging. De zogenaamde Jenase romantiek werd vertegenwoordigd door Novalis, Tieck, Wackenroder, A. W en Fridrich Schlegel. Zij legden de fundamenten voor de subjectivistische kunstopvatting van de romatiek, steunend op Fichte, Johann Gottlieb en Schelling. Tot de Heidelbergse romantiek horen Arnim, Brentano, Görres, de gebroeders Grimm, die zich op de volkse dichtkunst toelegden en daarmee de basis voor de late romantiek vestigden. Tot de late romantiek rekenen we Eichendorff, Uhland, Mörike, E.T.A.Hoffmann, Hauff en Kleist, die het tegenstrijdige van dit tijdperk bijzonder goed zichtbaar maakte en al naar het realisme neigde. Dichters van de bevrijdingsoorlogen waren o.a. Körner Theodor, Arndt, Schenkendorf. Het realisme kondigde zich aan met Chamisso, Immermann, Grabbe, Heine. Van de Engelse literatuur is vooral byron het vermelden waard; met zijn pathos van innerlijke verscheurdheid is hij de meest fascinerende persoonlijkheid van de romantiek, maar ook zijn vriend Percy Bysshe Shelley alsook Robert Burns, blake , Wordsworth, Coleridge, Thomas-de-Quincey (met zijn ¨Confessions of an English Opium Eater¨), Walter-Scott en Keats. De eigenlijke stichter van de Franse romantiek was Francois Chateaubriand, haar woordvoerder was Victor Hugo en haar lyricus zonder twijfel Musset. Tot de Russische romantiek behoort Alexandr Puschkin, die in zijn geboorteplaats als de grootste lyricus aller tijden geldt, zoals Mickiewicz als aanvoerder van de romantiek de belangrijkste dichter van Polen werd.
Muziek, Vloeiende overgangen van de klassieke stijl naar de romantiek, in het bijzonder bijBeethoven. De oneindigheidsdrang van de romantiek uit zich vooral in een uitgebreide harmoniek die de klassieke grenzen overschrijdt. Deze karakteristieke stijleigenschappen van het hoogtij van de romantiek vinden inWagner de meest gewaagde uitdrukking. Daarmee verbonden is in de muziek van de romantiek het zoeken naar nieuwe klankeffecten. De melodiek putte vooral uit volksliederen, maar tegelijkertijd zochten geëscaleerde subjectieve gevoelens, vaak vervuld van sterk tegenstrijdige stemmingen, een expressieve uitweg. Bij Carl-Maria-von-weber en ook gedeeltelijk bij Schubert (als schepper van het nieuwe Duitse lied), bestaat een toewijding tot het volk, tot de nationale intensivering van de gevoelsuitdrukking en scheppen van natuurstemmingen. Bij Berlioz ontwikkelt zich de overwegend ééndelige vorm van het ¨symfonische gedicht¨ (programmamuziek), verder ontwikkeld door Liszt, die met wagner de ¨Nieuw-Duitse richting¨ vertegenwoordigt. Het concert, bij Mendelssohn nog in klassieke banen, wordt bij Schumann tot een concertante, romantische fantasie, bij Brahms tot een symfonie met een dominerende solo. De pianomuziek kreeg speciale aandacht van Chopin, Schumann, Liszt, Mendelssohn. Bruckner vertegenwoordigt met zijn orgelmissen de kerkelijke muziek. De late romantiek gaat door tot in de 20e eeuw: R. Strauss, Pfitzner, Reger, Mahler. Belangrijk voorbeeld voor de invloeden van de Duitse romantiek in het buitenland is Tschaikowski. Filosofie, Als romantische filosofen gelden Schelling, Fichte, Johann Gottlieb, Schleiermacher, Schlegel, Friedriech. Hun gemeenschappelijke kenmerk is de waardering van de productiviteit van het ik en in het bijzonder van de fantasie. De duidelijkste filosofische uitdrukking van de romantiek gaf Schelling in zijn leer van het bezielde universum en van de eenheid van natuur en geest in het absolute. Andersom werden de ideeën van Hegel over de historische evolutie geïnspireerd door de romantiek.