Tulpen

Tulpen uit Turkije
Wat is er Hollandser dan tulpen, molens en Delfts blauw. En toch zijn de molens ooit bedacht in het oude Perzië, is Delfts blauw van oorsprong een imitatie van het Chinese blauwe porselein. En de tulpen, die komen uit Turkije.
In de 17de eeuw waren de Turkse sultans verzot op de tulpen. De uit de vlakte van Mongolië overgewaaide bloem heette in het Turks lale, maar werd meestal "tulipan"genoemd vanwege de vorm die sterk deed denken aan de toen gedragen tulband. En zo zijn wij aan de naam "tulp" gekomen.
De sultans organiseerden enorme feesten als de tulpen in bloei stonden. In de tuinen werden lange rijen vazen met tulpen gezet. In kooien kwinkeleerden nachtegalen. Er werd vuurwerk afgestoken en muziek gemaakt. Danseressen in hun mooiste kleren trippelden tussen de tulpen. Het is dan ook te begrijpen dat een sultan geen mooier cadeau kon bedenken dan een pakketje bollen voor een gezant uit Oostenrijk.
Via de geleerde Clusius die bezig was met het aanleggen van een hortus voor de universiteit van Leiden, werden de tulpen in Nederland
bekend.

Tulpmonania
De tulp viel in Nederland bijzonder in de smaak. Welgestelde liefhebbers kochten van de geleerden bollen om die op hun buitens of in de tuinen van hun
grachtenhuizen te planten. Weldra probeerde iedereen een tulp voor zijn tuintje te bemachtigen. Men kon kiezen uit de "ducken" dat waren rode tulpen met een gele rand, of rode of rose op een witte ondergrond die rozen werden genoemd, de
bizarden (rood op een gele ondergrond) of de violetten (lila of purper op wit) Maar het meest geliefd waren de soorten met vreemd gevormde vlammen.
Men wist toen nog niet dat die grillige gevormde kleuren een gevolg waren van een de tulp ernstig verzakkend virus. Net als nu kregen de gekweekte soorten namen. Soms naar de eigenaar of diens functie: de "Generael"of de "admirael"of naar de plaats van herkomst, de kweker of een Griekse godin. Tulpen werden een rage. Geen tuin was compleet zonder één of meer tulpen. De prijzen schoten omhoog. Zakenlieden zagen hun kans en men begon tulpenbollen die nog in de grond zaten op papier door te verkopen. In deze termijnhandel gingen de papieren van hand tot hand met telkens weer winst terwijl de steeds kostbaarder bollen in de koude grond rustten. De handel liep uit op een gekte die zijn weerga in de Nederlandse geschiedenis niet kent. De anders zo zuinige en spaarzame Hollanders lieten zich gek maken door de verhalen over de geweldige winsten die de ronde deden. Vooral zeldzame gevlamde exemplaren brachten gigantische prijzen op. Een bekend verhaal is dat van de Alkmaarse kastelein Wouter Winkel die voordelig een pakket bollen had gekocht waarvan hij hoopte deze met grote winst te verkopen. Helaas overleden Winkel en zijn vrouw voordat de winst kon worden opgestreken. Zijn zeven kinderen belandden in het weeshuis. Toen de weesvaders van de bollen hoorden pakten ze de zaken groot aan. Er werd een prachtige catalogus gemaakt waarin de tulpen stuk voor stuk werden afgebeeld in de juiste kleuren. Er werd een veiling georganiseerd en van heinde en ver kwamen de kooplustigen. Het pakketje bollen bracht het voor die tijd gigantische bedrag op van F 90.000,- naar onze tijd vertaald zou dat betekenen vele miljoenen. De wezen waren in één klap gezeten burgers en het weeshuis voer er wel bij. Kort daarop stortte de handel in met als gevolg dat velen grote verliezen leden en vaak zelfs failliet gingen. De tulp werd weer een kostbare maar voor de liefhebbers betaalbare bloem.

De decoratieve tulp
In de tweede helft van de 16de eeuw, de tijd van de renaissance met de belangstelling voor de natuur, verschenen er boeken op het gebied van de botanie. De afbeeldingen werden weldra voor allerlei doeleinden gebruikt. Toen de tulp op het toneel verscheen werd deze bloem direct favoriet. Hij verscheen op schilderijen temidden van andere bloemen. Daarbij werd de bloem heel natuurgetrouw afgebeeld, maar doodleuk in boeketten met bloemen die op andere momenten in het jaar bloeien. De kunstenaars maakten schetsen en aantekeningen en kozen voorbeelden uit de botanieboeken. Vanaf 1620 werden bloemen ook als een soort stillevens afgebeeld, losjes op de hoek van een tafel bijvoorbeeld. Men vergaapte zich niet alleen aan de schoonheid van de nieuwe en exotische bloem die de tulp was, maar schilderijen met "blompotten" hadden ook een vanitasbetekening, een verwijzing naar de ijdelheid en de vergankelijkheid.
Toen de handel in tulpen een gekte werd, lieten handelaars de bloeiende tulpen stuk voor stuk naschilderen om die later te gebruiken als een soort catalogus voor de verkoop van de bollen. Het mooiste voorbeeld op dat gebied is het tulpenboek in het bezit van het Frans Halsmuseum in Haarlem waarvoor de bekende 17de eeuwse kunstenares Judith Leyster ook enkele afbeeldingen verzorgde. Verder verschenen tulpen op tegels, op koekplanken, merklappen, knipsels en eveneens in het Frans Halsmuseum staat een hemelbed waarvan het gordijn is versierd met honderden bloemen waaronder talloze tulpen.
Op de schilderijen zien we hoe bloemen werden geschikt in potten of kannen, verwerkt in kransen of festoenen. Voor tulpen werden speciale vazen gemaakt in Delfts blauw. Een soort pagodes van op elkaar gestapelde elementen met over tuiten en openingen waarin tulpen gestoken konden worden. Het zijn vooral deze tulpenvazen die hedendaagse kunstenaars hebben geinspireerd tot moderne uitvoeringen in glas of keramiek. Het Frans Halsmuseum heeft daarvan een serie prachtige voorbeelden die ook daadwerkelijk worden gebruikt, met name wanneer de jaarlijkse opstelling van bloemstukken wordt georganiseerd.

Boeken over tulpen
Zoals ook met andere aspecten van de Nederlandse geschiedenis het geval is, zijn ook de beste recente boeken over de tulpengekte geschreven door Engelsen en Amerikanen.
Het standaardwerk van dit moment is:
De Tulp, geschreven door Anna Pavord
Het boek is in Nederland uitgebracht door Uitg. Anthos in 1999. ISBN 90 414 0367 1
Het prachtig geillustreerde boek doet uitvoerig de geschiedenis van de tulp uit de doeken, waarbij uiteraard ook ruimschoots aandacht wordt besteed aan de Engelse tulpenteelt. Achterin is onder meer een register opgenomen met beschrijvingen van alle bekende tulpensoorten
Een handzaam prettig lezend boekje is Tulpengekte van Mike Dash, in Nederland
uitgegeven door uitgeverij Het Spectrum,
ISBN 90 274 6732 3
Het vlot gelezen boek behandelt voornamelijk de jaren van tulpengekte in Nederland, zij het eveneens na een uiteenzetting over de herkomst van de tulp. In dit boek wordt onder meer het wonderbaarlijke verhaal van de Alkmaarder kastelein en tulpenkweker Wouter Winkel verteld.
De Amerikaanse schrijfster Deborah Moggach heeft een door Steven Spielberg verfilmde roman "Tulpenkoorts"gegeven waarin zij een beeld geeft van de jaren van de Tulpengekte, met name in Amsterdam, alsof zij er bij is geweest. De roman is geillustreerd met schilderijen van Hollandse meesters uit die tijd.

Tulpenweetjes
Bollenvelden, hoe lang nog?
Er worden op dit moment experimenten uitgevoerd om bollen te telen op waterbroei. Op die manier wordt nu al 20% van de bollen in Nederland geteeld en men verwacht dat dit percentage snel zal stijgen.
Op deze manier kan men veel makkelijker de benodigde voedingsstoffen toedienen, de temperatuur in de hand houden en bestrijdingsmiddelen toevoegen. Dit zou betekenen dat op den duur de tulp uit het landschap zal verdwijnen.
(bron: Vakblad Bloemisterij 16-07-99)

Gevelsteen
In het Westfries Museum bevindt zich een gevelsteen van een huis dat in 1636 voor drie tulpebollen is verkocht. Een replica van de steen is enkele jaren geleden herplaatst op de plek waar het huis heeft gestaan.

Dubbele tulpentegels

Bij de renovatie van een huis in Hoorn in de jaren 60 van de 20ste eeuw, werd in de kelder een hele rij tegels aangetroffen, die bestaan uit setjes tegels, waarbij telkens over twee tegels een tulp is afgebeeld. Deze met de hand geschilderde tulpen waren kennelijk naar voorbeeld van een 17de eeuws tulpenboek. De zeldzame tegels bevinden zich nu in enkele musea zoals het Westfries Museum in Hoorn, het Frans Halsmuseum Haarlem, Boymans van Beuningen in Rotterdam en het Tegelmuseum in Otterloo.

Wereldreis van de tulp
Weliswaar komen de Hollandse tulpen van oorsprong uit Turkije, waar ze in vele kleuren en soorten werden gekweekt, maar de oorsprong van de Turkse tulpen lag veel verder naar het oosten.
Reizend langs de 40ste breedtegraad vind men tulpen in het wild tot in Siberië en Mantsjoerije. Reden voor 19de eeuwse plantkundigen om naar de oergebieden van de tulp te reizen om zo mogelijk onbekende soorten te lukken. De door de Nederlandse firma Van Tubergen er op uit gezonden ontdekkers vonden zo onder meer de nog altijd geteelde Tulipa Kaufmanniana.

Kruisen

Het kruisen van tulpen is een uiterst precies werkje: Eerst worden uit de ene bloem zorgvuldig de meeldraden verwijderd en in een doosje gelegd. Daarna wordt met een fijn kwastje stuifmeel van de meeldraden op de stampers van een andere soort gelegd. Als de bevruchting goed verloopt ontstaan varianten die jarenlang worden geselecteerd en voortgeteeld totdat tenslotte het gewenste resultaat is verkregen en men trots een nieuwe soort op de markt kan brengen. In de 17de eeuw kreeg de tulp de naam van de eigenaar of diens tuin. Tegenwoordig gaat de voorkeur uit naar de naam van een bekende persoonlijkheid.

Tip bij het planten
Bij het planten van de bollen in een bak of in de vrije grond worden deze meestal op ongeveer gelijke diepte in de grond gestoken hetgeen bij de bloei een tamelijk stijf geheel geeft. Men kan een veel afwisselender beeld bereiken door verschillende soorten door elkaar te zetten of gelijke bollen op verschillende diepten te planten zodat ze op verschillende hoogten bloeien.

Virus
Pas omstreeks 1920 kwam men er achter dat een bepaald virus de bollen aantast waardoor er wilde vlammen in de bloembladen ontstaan. Men was juist van deze "zieke" tulpen het meest verrukt. De kwekers probeerden dan ook op alle mogelijke manieren om dat effect te bereiken en nieuw soorten met de geliefde vlammen te kweken. Men sneed bijvoorbeeld twee bollen van heel verschillende tulpen doormidden en bond die op elkaar waarna ze in de grond werden gestoken in de hoop op nieuwe opmerkelijke soorten. Tegenwoordige wordt het virus dat de bol ernstig verzwakt bestreden.

Wouter Winkel

Het verhaal van de Alkmaarder kastelein Wouter Winkel is werkelijk ongelooflijk. Hij was naar alle waarschijnlijkheid afkomstig uit het bij Alkmaar gelegen dorp Winkel. De vrouw van Winkel was overleden waarna Wouter de zorg had voor zijn zeven kinderen. Hij dreef een herberg en hield zich daarnaast bezig met de tulpenteelt waarvan hij veel verstand had. In het voorjaar van 1636 bezat Winkel zo'n 70 zeer gezochte tulpen.
Hij zag zijn tulpen nog opkomen, maar overleed kort daarop. De kinderen belandden in het weeshuis van Alkmaar. De vaders namen de zaak uitstekend ter harte. Zij lieten een prachtige catalogus maken, zorgden voor veel reclame en organiseerden een grote veiling, die het fabelachtige bedrag van 90.000 gulden opbracht. Ter vergelijking, een meester timmerman verdiende in die tijd 250 gulden per jaar.

Spot
Het is natuurlijk altijd makkelijk om achteraf te oordelen. Feit is dat de plotselinge ineenstorting van de tulpenhandel in 1637 een stroom van pamfletten, prenten en schilderijen tot gevolg had waarin de windhandel in tulpen op alle mogelijke manieren werd bespot. Rechtzinnige dominees grepen het debacle aan om van de kansel in ferme bewoordingen er op te wijzen hoe het mensen vergaat die verblind uit zijn op winst. Telkens weer wordt de tulpenhandel gememoreerd als er sprake is van opgeschroefde winstverwachtingen. Recent is de tot op kookhitte gedreven handel in internetaandelen en -opties waarbij inderdaad tot op zekere hoogte van overeenkomsten met de tulpenhandel sprake is.

Dokter Tulp
Dokter Claes Pietersz. was zo bezeten van tulpen dat hij in 1621 zijn naam veranderde in Nicolaes Tulp. Hij liet een wapen maken met een tulp en bevestigde een uithangbord met een tulp aan zijn huis in Amsterdam.
Na de ineenstorting van de tulpenhandel in 1637 had Tulp een probleem. De inmiddels vermaarde arts wilde liever niet langer met tulpen geassocieerd te worden. Haastig liet hij het uithangbord verwijderen en gebruikte zijn wapen zo weinig mogelijk. Maar zijn naam die iedereen kende kon hij niet meer veranderen. Hij werd er zelfs onsterfelijk mee omdat Dokter Tulp staat afgebeeld op het beroemde schilderij de anatomische les van Rembrandt.