Legionellabacterie

Inleiding

Er zijn nu ongeveer veertig soorten bekend. De bacterie is voor het eerst ontdekt in Amerika. In 1976 was in Philadelphia een bijeenkomst van de American Legion Convention, de Amerikaanse vereniging van oud-strijders. Een aantal van hen kreeg een ernstige longontsteking met dodelijke afloop. Bij onderzoek bleek deze longontsteking veroorzaakt te zijn door een bacterie die de naam Legionella pneumophila kreeg, omdat hij ontdekt was bij de Legion Convention. De naam pneumophila komt uit het Grieks en betekent longminnend. Het feit dat de bacterie pas in 1976 ontdekt is, wil niet zeggen dat hij al niet veel eerder bestond. Maar door het op grote schaal uitbreken van de ziekte kon er pas toen goed onderzoek naar worden gedaan worden en een beschrijving ervan worden gemaakt.
Legionellabacteriën komen in de natuur overal voor, zowel in grond- als oppervlaktewater zoals sloten, kanalen, rivieren, beken, meren, vijvers en aquaria. Er is ook een legionellasoort die in de bodem leeft. Hoewel de bacterie vrij kan leven, is hij meestal aanwezig in of op een organisme. Met name wordt legionella vaak aangetroffen in amoeben. In kleine hoeveelheden komt de bacterie ook voor in de waterleiding en komt daardoor in boilers en luchtbevochtigers terecht. Onder normale omstandigheden komt legionella in ons klimaat in zeer kleine hoeveelheden voor en is dan absoluut niet gevaarlijk voor onze gezondheid. Onder speciale omstandigheden kan de bacterie zich sterk gaan vermenigvuldigen. Dit kan met name het geval zijn in fonteinen, in douches, boilers, luchtbevochtigers of eventueel in een slecht onderhouden subtropisch aquarium met veel bodemslib, veel algen en weinig soorten micro-organismen.

Wanneer vermeerdert legionella zich?

Alleen onder speciale omstandigheden gaat de legionellabacterie zich vermenigvuldigen: in stilstaand water bij hoge temperaturen. Bij een temperatuur lager dan 20° Celsius, die in de meeste wateren voorkomt in ons land, vermenigvuldigt de bacterie zich niet. Pas vanaf 25 graden begint legionella zich wat lekkerder te voelen, bij 40 - 48 graden groeit hij explosief. De aanwezigheid van grote hoeveelheden algen vormt een extra prettig milieu voor de legionellabacterie. Of een dikke sliblaag op de bodem of aanslag in een boiler of waterlijdingpijp. Tot 55 graden kan de bacterie zich nog prima vermenigvuldigen, pas boven de 60 graden gaat hij dood.
In de natuur vermeerderen de bacteriën zich alleen op grote schaal in water waarvan de temperatuur vrijwel constant tussen de 28 - 48 graden ligt en waarin zich veel micro-organismen bevinden, met name amoeben. Natuurlijke warmwaterbronnen zoals in IJsland en Nieuw-Zeeland vormen een goed leefmilieu voor de bacterie. Maar de natuurlijke hete geisers in deze streken zijn te heet. Ook water dat kunstmatig opgewarmd wordt en gedurende een paar weken stilstaat, kan een goede omgeving worden voor legionella om zich te vermeerderen. Kunstmatig opgewarmd water dat een tijd kan stilstaan, vinden we in boilers van warmwatersystemen van grote gebouwen zoals ziekenhuizen, bejaardentehuizen, zwembaden, whirlpools. Een ander risico vormt het opwarmen van koud water op bijvoorbeeld een afdeling die lang niet gebruikt is. In het afgekoelde water zitten cystenvormen van de bacterie die bij opwarming weer actief worden. Een subtropisch aquarium is ook een stilstaand water met een constant gunstige, hoge temperatuur. Uit onderzoek blijkt echter dat in een gezond, goed onderhouden aquarium de aanwezige andere micro-organismen de explosieve groei van de legionellabacterie verhinderen. Een grote hoeveelheid legionellabacteriën op zich is trouwens nog niet gevaarlijk.

Wanneer is legionella gevaarlijk?

Het aanraken van water dat besmet is met veel legionellabacteriën of zelfs het drinken ervan, is niet gevaarlijk. De bacterie kan niet door de huid dringen en in onze zure maag kan legionella ook niet overleven. Maar als water met grote hoeveelheden bacteriën verneveld wordt, is er een kans op infectie. Als namelijk waterdruppeltjes met veel bacteriën ingeademd worden, kunnen ze in de longen terechtkomen. In de uiterste vertakkingen van de longen, in de longblaasjes, heerst een 'klimaat' waar de bacterie zich goed thuis voelt. De temperatuur is er aangenaam hoog, namelijk constant 37 graden, en er heerst ook een constant vochtgehalte, want in de longblaasjes bevindt zich een heel dunne waterfilm op de wanden. In dit milieu kan de bacterie zich vermenigvuldigen en ons ziek maken. Maar een menselijk lichaam laat dit niet zomaar toe. Er is nog een afweersysteem dat de bacterie te lijf gaat. Uit onderzoek blijkt dat veel mensen afweerstoffen hebben tegen de bacterie. Mensen met een zwakke gezondheid hebben een grotere kans ziek te worden van ingeademde legionellabacteriën dan gezonde mensen. De grootste risicogroep vormen mensen met een getransplanteerde long. Ze krijgen middelen om afstotingsverschijnselen tegen te gaan, maar die de afweer verzwakken. Ook verwoede rokers hebben een grotere kans, evenals alcoholisten. Bij inademing van zeer veel waterdruppeltjes met grote concentraties legionellabacteriën kunnen ook gezonde mensen ziek worden.

Wat veroorzaakt legionella?

Ingeademde bacteriën kunnen twee ziekten veroorzaken: de onschuldige legionellagriep en de minder onschuldige legionella-longontsteking. De griep duurt twee tot vijf dagen, veroorzaakt hoofdpijn, spierpijn en wat hoesten en gaat vanzelf over. De longontsteking komt twee tot tien dagen na besmetting tot uiting. Eerst voelt de patiënt zich lamlendig en moe, dan volgt er hoge koorts boven de 39 graden met hoesten en kortademigheid. Vaak komen daar nog misselijkheid, overgeven en diarree bij en/of hoofdpijn en spierpijn. Deze ziekte gaat niet vanzelf over, maar is met antibiotica te bestrijden. De ziekte is niet besmettelijk, kan dus niet worden overgedragen van de ene persoon op de andere. Er is nog nooit een huisdier ziek geworden van de legionellabacterie.

Hoe legionellabesmetting te voorkomen?

Omdat de bacterie voor ons pas gevaarlijk wordt als hij via waterdruppeltjes ingeademd wordt, vormen douches in openbare gebouwen het grootste probleem. Vooral douches die een tijdje niet gebruikt zijn, zoals in een hotelkamer die een paar weken niet gebruikt is, kunnen veel legionellabacteriën bevatten. Van tevoren goed doorspoelen, 'verdunt' de bacterie. Ook bubbelbaden die onvoldoende gechloreerd zijn, kunnen een infectiebron worden. Vaak doorspoelen met water van minstens 60 graden en ontsmetten, remt de groei van de bacterie. Fonteinen in vijvers kunnen alleen in hete zomers een probleem worden als het water gedurende een lange aaneengesloten periode van bijvoorbeeld een paar weken boven de 25 graden komt, als de vijver in een slechte conditie verkeert met bijvoorbeeld veel algen en weinig soorten micro-organismen en als dit water als druppeltjes wordt ingeademd.
Zorg altijd voor een goede hygiëne bij het onderhoud van vijvers en aquaria en andere waterpartijen. Ververs het water in kleine bassins gedurende hete perioden, laat tuin- en andere waterslangen die bij het schoonmaken van een aquarium gebruikt worden niet met een restje water in de warmte liggen maar laat ze altijd helemaal leeglopen. Neem maatregelen bij overdadige algengroei in uw aquarium, want dit wijst op een verstoring.

Samenvatting

1) Legionella, geslacht van staafvormige, meestal (door middel van een of meer polaire of laterale flagellen) beweeglijke, aërobe bacteriën (bacteriën die uitsluitend in aanwezigheid van zuurstof kunnen leven), die aminozuren als koolstof- en energiebron gebruiken en cysteïne nodig hebben. Zij komen in variërende aantallen voor in modder en verschillende wateren, vooral wanneer thermische verontreiniging optreedt. De aanwezigheid in water van airconditioningsystemen en warmwaterreservoirs is verantwoordelijk geweest voor diverse gevallen van longontsteking die door Legionella veroorzaakt wordt.
2) Legionellabacteriën kunnen alleen ziekte veroorzaken als ze in grote hoeveelheden met waterdruppeltjes worden ingeademd. De bacteriën kunnen zich slechts onder bepaalde omstandigheden vermenigvuldigen: namelijk in stagnerend water dat gedurende minstens twee weken constant warmer is dan 25 graden. In water met een wisselende temperatuur zoals in vijvers of in bassins waarin regenwater wordt opgevangen en bewaard, kan de hoeveelheid bacteriën niet gevaarlijk groot worden. In gezonde aquaria en vijvers met weinig algengroei, een dunne sliblaag op de bodem en veel soorten micro-organismen, kunnen geen grote aantallen legionellabacteriën tot ontwikkeling komen.

Het verschil tussen virussen en bacteriën

Virussen
Virussen zijn verantwoordelijk voor heel wat gekende infecties zoals griep, een bepaalde vorm van hersenvliesontsteking, mazelen, rodehond, bof, aids, enz. Ook bronchitis en de meeste verkoudheden en vele vormen van keelpijn en diarree worden veroorzaakt door virussen. Antibiotica hebben er geen effect op.

Bacteriën
Bacteriën liggen aan de basis van ondermeer oorontstekingen (otitis), sommige vormen van hersenvliesontsteking (meningitis), bloedvergiftiging (sepsis), longontsteking (pneumonie), abcessen, diarree, enz. Bacteriën kunnen worden bestreden met antibiotica, waartegen vele kiemen echter geleidelijk aan resistent worden.
Ter illustratie worden hier de drie belangrijkste bacteriën die hersenvliesontsteking kunnen veroorzaken, nader bekeken: meningokokken, pneumokokken en Haemophilus influenzae b.