Vulkanen en Aardbevingen

Inleiding. In de wereld komen veel vulkanen en aardbevingen voor. Je hoort er wel eens van op TV of op de radio. Maar hoe komt het nou eigenlijk dat een vulkaan uitbarst of er een aardbeving plaatsvindt? Op deze vraag krijg je in ons werkstuk zeker een antwoord. De volgende vragen worden ook behandeld: * Wat zijn aardbevingen en vulkanen nou precies? * En hoe ontstaan ze? * Wat zijn de gevolgen ervan? * Wat is de schaal van Richter? * Wat hebben vulkanen en aardbevingen met elkaar te maken? De Aarde. De aarde bestaat uit vier verschillende lagen: - de binnenkern. Dit deel is, zoals de naam al zegt, de kern ofwel het binnenste van de aarde. Het bestaat uit vloeibaar ijzer en nikkel, dat wel zo’n 5000 C heet is. Er staat veel druk op. - De buitenkern. Dit deel zit om de binnenkern heen en is wel zo’n 3000 km dik. Het bestaat uit heet gesteente, ook wel cylicaten genoemd. - De onderste mantel is de volgende laag. Dit deel bestaat uit taai, maar toch vloeibaar gesteente. Dit gesteente heet magma. De aardkorst is de laatste, en buitenste laag van de aarde. Deze is ongeveer 40 km dik.
De aarde in “beweging” De aardkorst, het dunne laagje dat het vloeibare gesteente bij elkaar houdt, is steeds onder invloed van allerlei interne en externe krachten. Oftewel: krachten van binnen- en van buitenaf. Deze worden ook wel endogene en exogene krachten genoemd. Wij hebben het alleen over de endogene krachten: die van binnen af. De gevolgen hiervan zijn: 1. het ontstaan van plooiingsgebergten. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld jonge gebergten zoals de Alpen en de Himalaya. 2. Er kunnen barsten en breuken ontstaan in de aardkorst. De delen aan beide kanten van de breuk of barst worden daarbij soms verschoven. Omhoog geduwde stukken noemen we horsten. De stukken die juist wegzakken heten slenken. AARDBEVINGEN. De oorzaken van aardbevingen Onder de aardkorst stroomt magma. Op die magma drijft de bovenste mantel van de aarde. Die mantel bestaat uit een tiental platen die niet aan elkaar vast zitten maar langs elkaar heen schuiven. (Dit heet continentendrift en is in 1912 door de duitse meteoroloog Alfred Wegener ontdekt. Later is uit de ontdekking van de continentendrift, gekoppeld aan de oceaanspreiding, de nieuwe wetenschap platentektoniek ontstaan.) Door dat schuiven van de continentplaten kunnen er barsten en scheuren in de bovenste mantel van de aarde ontstaan. Dit is een oorzaak van een aardbeving maar er zijn er nog meer; de platen schuiven dus langzaam langs elkaar heen, ze verschuiven een paar cm per jaar. Als de ene plaat wat sneller schuift dan de andere kan er een plotselinge schok ontstaan waardoor er een aardbeving komt. Een andere oorzaak is deze; twee platen botsen tegen elkaar en duwen en worden tegen elkaar opgeduwd. Dit gaat niet in éen keer, maar met een heleboel kleine schokjes. Die schokjes veroorzaken de trillingen die aardbeving heten. De endogene krachten die de aardkorst verschuiven zijn constant bezig en veroorzaken spanningen in het gesteente. Uiteindelijk worden de spanningen zo groot dat het gesteente pet een schok beweegt. De schokgolven bewegen zich snel langs een breuk. Zo’n breuk noemen wel breukzone of breuklijn. Als je dicht bij een breuklijn woont heb je veel kans op een aardbeving. Nederland ligt ver van een breuklijn af dus de kans op een (hevige) aardbeving is erg klein. De schaal van Richter en de schaal van Mercalli De schaal van Richter is een eenheid waarmee je laat zien hoe hevig de aardbeving is. In 1935 heeft de Amerikaanse seismoloog Charles Richter deze schaal gemaakt. Je laat de trillingen zien om precies te zijn, is. Dit wordt gemeten met een apparaatje, een seismograaf. Die meet de energie die vrijkomt in de vorm van trillingen. Het apparaat kan niet op de plek van de aardbeving zelf staan want dan zou die de schok niet overleven. Daarom is er een wereldwijd netwerk opgezet van observatieposten om de aardbevingen toch in de gaten te kunnen houden. De schaal van Richter is de bekendste manier om de kracht van de aardbeving te meten. Deze meet de magnitude. Dat is een getal dat aangeeft hoeveel energie er vrijkomt bij zo’n beving. Dat getal wordt berekend door een apparaat dat op 100 km van het epicentrum afstaat. Het epicentrum is de plek waar de aardbeving het hevigst is. Recht boven het hypocentrum het diepste punt in de aardkorst waar de aardbeving begint. Een andere manier om de sterkte van de aardbeving te meten is de schaal van Mercalli. Deze is te meten door naar de schade en verschijnselen van de aarde te kijken. Hierin wordt de schade gemeten voor de mens, of hun huis nog staat, de wegen nog te berijden zijn etc. Je kunt hem dus niet met een meetinstrument meten. Dat noemen we de intensiteit. Hij is te bereken in Romeinse cijfers. Je kunt hem heel makkelijk zelf meten. We leggen even uit hoe je hem zelf kunt berekenen. 1 : - er is niets van voelbaar, - alleen apparaten kunnen de trilling meten. 2: - rustende mensen voelen het - vooral op hogere verdiepingen is de schok voelbaar

3: - je voelt een trilling alsof er een vrachtwagen langsrijdt - hangende dingen (bijv. een lamp) zwaaien
4: - vaatwerk rammelt - je voelt hevige trillingen - stilstaande auto’s bewegen
5: - het is ook buiten voelbaar - kleine voorwerpen vallen - deuren zwaaien
6: - iedereen voelt de trillingen - mensen worden bang en lopen in paniek naar buiten - drank klost over de rand van glazen - ramen breken
7: - het is moeilijk om te staan - meubels breken - golven ontstaan op vijvers
8: - auto’s zijn haast niet te besturen - hoge gebouwen storten in - er komen scheuren in zandwegen
9: - algemene paniek onder mensen en dieren - veel schade aan fundering - zand, water en modder borrelt op uit de grond
10: - de meeste gebouwen zijn vernield - veel aardverschuivingen
11: - ondergrondse pijpen ontregeld - brede spleten in wegen
12: - vrijwel alle gebouwen vernield - veel kloven, golven en bulten in de bodem
De gevolgen van aardbevingen. De gevolgen van aardbevingen verschillen per aardbeving. Een voorbeeld hiervan is de aardbeving in Haicheng. Deze aardbeving was van te voren voorspeld, dus de bevolking kon op tijd evacueren. Hele huizen waren doormidden geschuurd en ook de grond was niet mee gelijk meer, maar ook veel huizen hielden het. Dat was heel wat anders dan de aardbeving die in Tangshan plaatsvond op 28 juli. Op veel plaatsen scheurde de gronden op andere werd de aarde tot een vloeibare massa geschud. Hierdoor storten alle gebouwen in en lag de stad in 10 seconden plat. 242 000 mensen vonden in deze aardbeving de dood. Alle bruggen en spoorlijnen waren verwoest. Ook de telefoon- en radioverbindingen waren enkele uren onbruikbaar. Hierdoor duurde het een tijdje voor het nieuws de Chinese hoofdstad Beijing had bereikt en de er hulp kon worden gehaald. Wel 25 % van de slachtoffers had gered kunnen worden als de hulpverlening niet eerder had kunnen komen. Een beroemde plek waar meerdere malen een aardbeving heeft plaatsgevonden is de San Andreas breuk in Californië plaatsgevonden. Er was al een diepe kloof maar die is nog groter geworden. Hij is nu wel 720 km breed! De huizen van veel mensen die daar wonen, liggen net op het randje van deze kloof. Veel wetenschappers vinden dat de mensen moeten verhuizen maar dat vinden zij onzin. De kans op een aardbeving is daar ontzettend groot omdat het net aan een breuklijn ligt. Weetjes over Aardbevingen Wist je dat… - …er elke 30 seconden ergens op aarde wel een trilling op aarde plaatsvindt? - …de platen van de aarde even snel bewegen als je nagel? - …na een aardbeving vaak een nabeving plaatsvindt? De trillingen verminderen beetje bij beetje totdat je ze niet meer voelt. - …door bouw van dammen ook aardbevingen kunnen ontstaan? Dit komt doordat het gewicht van het water de stenen laat schuiven. - …laserstralen kleine verschuivingen kunnen meten? Op plaatsen waar vaak aardbevingen voorkomen gebruiken ze deze apparatuur zodat de mensen op tijd kunnen evacueren. - …er ook op de bodem van oceanen aardbevingen kunnen plaatsvinden? Deze worden zeebevingen genoemd. - …door zeebevingen vloedgolven kunnen ontstaan? Ze kunnen ontzettend veel schade aanrichten langs de kust. - …de aardbeving in Fukui in Japan 3500 mensen het leven kostte en dat meer dan de helft hiervan omkwam door de brand die hierop volgde? Vaak ontstaan er na aardbevingen branden door gesprongen gasleidingen. - Als er in Japan een pand of woning gebouwd moet worden, wordt er rekening gehouden wordt dat er aardbevingen voor kunnen komen. Ze hebben er een speciale constructie met “rubber veringen” voor, zodat de gebouwen niet zo snel (of in ieder geval minder snel) instorten als er echt een aardbeving komt. VULKANEN
Hoe ontstaat een vulkaan De tektonische platen op de aarde bewegen op het magma van de onderste mantel. Per jaar zo’n 5 cm, dus daar merk je normaal niets van. De platen kunnen naar elkaar toe drijven, langs elkaar heen en van elkaar af. Bij de randen van deze platen ontstaan dan de vulkanen. Vulkanen kunnen dan ook op verschillende manieren ontstaan. Als ze bijvoorbeeld van elkaar afdrijven ontstaat er een kloof tussen de platen. Er komt dan magma uit de onderste mantel omhoog die de ruimte in de kloof opvult. De magma koelt af, maar dat duurt een hele tijd. Als hij afgekoeld is vormt hij nieuw plaatmateriaal. Dit proces gaat alsmaar door en zo wordt de brok opvullende magma steeds groter en zwaarder. Ook de vulkaan zelf groeit hierdoor. Dan komt er een moment dat de magmaprop te zwaar wordt en dan breekt hij af. Het magma wat onder de afgebroken brok zat, was nog steeds taai vloeibaar en dat spuit dan omhoog. Zo ontstaat een schildvulkaan. Maar er is nog een manier waarop zo’n vulkaan ontstaat. Hij kan ook ontstaan door een hotspot, oftewel een “hete plek”. In dit gebied van de mantel is de aardkorst erg dun. De naam hotspot zegt het al, op deze plek is het erg heet. Daarom smelt het gesteente erboven tot magma. Dit is een andere manier waarop schildvulkanen ontstaan, maar dan ontstaan ze wel op de bodem van de oceaan. Deze vulkanen kunnen wel zo hoog worden dat ze hele vulkanische eilanden gaan vormen. Schildvulkanen zijn natuurlijk niet de enige vulkanen. Er zijn nog zoveel anderen. Een voorbeeld hiervan is de samengestelde vulkaan. (Stratovulkaan.) Een samengestelde vulkaan ontstaat bijvoorbeeld door subductie. Een subductie is het naar elkaar toe drijven van twee verschillende platen. Een destructieve plaatrand grenst aan een breuklijn. Deze wordt naar beneden gebogen en schuift zo onder de rand van de dikkere plaat die ernaast ligt. De plaat die onder de andere plaat (landplaat) schuift is een zeeplaat. Wanneer dit gebeurt, schuren ze met een enorme kracht langs elkaar. Bij dit langs elkaar schuren komt er zoveel wrijvingswarmte vrij dat het plaatmateriaal smelt. Dan spuit er uit de mantel magma omhoog en heb je een nieuwe vulkaan.
Het uiterlijk van vulkanen. Soorten Vulkanen
We hebben al twee verschillende soorten vulkanen genoemd: de Schildvulkaan en de samengestelde vulkaan. Maar we zetten ze hier allemaal even op een rijtje: Schildvulkanen vind je niet in de buurt van de grenzen van de Tectonische platen. Waar ze wel liggen is bij subductie-rand, een hotspot en bij “ruggen” op de bodem van de diepzee of oceaan, waar de zeebodem wordt uitgespreid. Een schildvulkaan heeft de vorm van een soort lage, maar brede kegel. De schildvulkaan is erg breed en niet erg hoog. Hij neemt dan ook een grote oppervlakte in beslag. Dat deze soort vulkanen zo groot is, komt omdat hij opgebouwd is uit vele lagen gestolde lava, dat veel basalt bevat. Hierdoor kunnen er geen hoge kegels gevormd worden. Dit soort vulkanen komt op constructieve plaatgrenzen voor. De soort lava die bij dit soort vulkanen voorkomt is erg vloeibaar en daardoor verloopt zo’n uitbarsting meestal rustig. Hetzelfde geldt voor spleeterupties. Spleeterupties hebben ook te maken met het subductieproces. In het begin komt de magma onder de zeebodem uit een spleet en later groeit hier dan een schildvulkaan uit. Bij destructieve plaatgrenzen is het juist andersom. Hier bevat de lava veel kiezelzuur en silicium en is hierdoor erg taai. Hierdoor krijg je krachtige uitbarstingen en ontstaan er vulkanen met steile hellingen, zoals samengestelde vulkanen en slakkenkegels. De uitbarsting van vulkanen. Voor een vulkaan uitbarst neem je het volgende waar: Er zijn een paar verschijnselen die je kunt waarnemen als een vulkaan bijna uitbarst. Bijvoorbeeld, als de druk in de vulkaan groter wordt, horen de mensen het geluid van een soort onweer. Dit komt echter niet uit de lucht, maar van onder uit de aarde. De bodemactiviteit wordt door seismologen in de gaten gehouden. Seismologen werken met een apparaat dat de trillingen van de aarde registreert. Dit apparaat wordt een seismograaf genoemd. Zodra ze aan de (geregistreerde) trillingen merken dat het dreigend wordt, moet het gebied worden geëvacueerd. Wat gebeurt er tijdens een uitbarsting binnen in de vulkaan? In de aarde bevinden zich lege “kamers” waarin stijgend magma zich ophoopt. Dit zijn de zogenoemde magmakamers of magmahaarden. Op een gegeven moment is de magmakamer vol. En als er dan door warme gassen druk ontstaat in de magmakamer wordt de magma omhoog gedrukt in de kraterpijp. Hierna volgt een uitbarsting, oftewel: eruptie. Als de vulkaan uitbarst, komt de magma naar buiten. Magma wordt buiten de vulkaan lava genoemd. Niet alle vulkanen barsten op dezelfde manier uit, maar daar hebben we het nog over in: Eigenschappen van erupties. Als er zich op de vulkaan een lavaprop bevind, is dit het moment waarop de prop eraf vliegt. Hierbij hoor je harde knallen. En omdat er onder de lavaprop een grote druk was ontstaan omdat de magma niet naar buiten kon, barst hij nu uit. De weg naar buiten is nu immers vrij. Als er water of gassen in het magma zitten, barst de vulkaan uit met een luide explosie. As en kleine steentjes worden de lucht in geblazen. Hierbij komen ook gassen vrij. Doordat de as zo licht is, dat hierdoor een asregen ontstaat. Dit is een soort regen van as die kilometers verderop nog schade veroorzaakt.Mensen en dieren kunnen er zelfs door stikken! Lava kan ook met een vloeibare stroom naar buiten komen. Dit verloopt een stuk rustiger dan bij een explosieve eruptie. Eigenschappen van erupties. De kracht en gevolgen van een eruptie zijn niet altijd hetzelfde. De druk binnen in een vulkaan heeft grote invloed op de eruptie. Want bij hoge druk, bijvoorbeeld wanneer de kraterpijp door een lavaprop wordt afgesloten, is de kans op een explosie zeer groot. Maar dit is niet het enige wat de soort eruptie van een vulkaan bepaalt. Ook de samenstelling van het magma speelt een grote rol. Dat komt doordat niet al de magma even taai is. De taaiheid van magma wordt ook wel viscositeit genoemd. De viscositeit wordt bepaald door de hoeveelheid silicium en gas. hoe meer silicium, hoe taaier de lava. Ook water in het silicium heeft een (grote) invloed op de explosies. Hoe meer water in het silicium, hoe groter de kans op explosies. Dit komt doordat het water wordt omgezet in zeer explosieve stoom. Een paar voorbeelden van soorten magma en hun erupties: 1. Weinig water en weinig silicium: Als magma weinig water en silicium bevat, is deze heel vloeibaar. Bij een uitbarsting zal de magma daarom heel makkelijk en ook sneller de kraterpijp uitstromen. Door de weinige hoeveelheid water zal de uitbarsting rustig verlopen. 2. Veel water, weinig silicium: Als magma veel water maar weinig silicium bevat, ontstaan er lavafonteinen. Doordat er veel water in het magma zit, wordt de vloeibare lava met (kleine) explosies omhoog gespoten. 3. Weinig water, veel silicium: Deze soort van magma is zeer taai. Het zal dan ook snel stollen en zo ontstaat er een prop aan het uiteinde van de kraterpijp. Hierdoor zal de druk in de kraterpijp ook sterk verhoogd worden. Door de prop kunnen hoge kegels ontstaan. 4. Veel water en veel silicium: Ook bij deze vulkaan is de magma zeer taai. Door de prop die er aan het uiteinde van de kraterpijp gevormd wordt, ontstaat ook hier weer een grote druk, met als enige verschil dat deze magma zeer explosief is. Niet alleen door de grote druk, maar ook door de grote hoeveelheid water. Puin Als een vulkaan met een luide explosie uitbarst, vliegt er van alles door de lucht. Dit kan overal in de omgeving en de wijde omtrek van een vulkaan schade aanrichten, want zo’n asregen kan erg breed worden. Dat zie je op de volgende foto. Je hebt al een klein stukje over de asregens gelezen, maar dat is niet het enige. Een paar voorbeelden: Blokken, Puimsteen, Bommen, Sintels en natuurlijk ook as. Blokken zijn stukken gestolde lava, maar dan met scherpe hoeken eraan. Maar je hebt ook stukken gestolde lava zonder scherpe hoeken. Deze krijgen een ronde vorm terwijl ze door de lucht vliegen en dragen de naam Bom. Deze soort van lava is overigens vers. Sintel is een stuk in de open lucht afgekoelde lava (vulkanische rots) met veel luchtbelletjes erin. Puimsteen lijkt op Sintel, maar bevat veel meer lucht(bellen). Zelfs zoveel dat het stuk vulkanische rots op water kan blijven drijven! Dit is het enige soort gesteente dat dat kan. En dan als laatste nog as. Hele kleine deeltjes vulkanisch gesteente die naar buiten worden geslingerd. Deze deeltjes kunnen behalve vast ook gesmolten zijn. Als een vulkaan uitgebarsten is, komt er lava naar buiten. Dit gesmolten gesteente van ongeveer 1100C vernietigt alles wat hij op zijn weg tegenkomt. Dat is ook niet zo raar met zo’n hoge temperatuur. Toch koelt de bovenste laag van de lavastroom vlug af, terwijl de onderste laag dan nog heet blijft en nog een tijdje doorstroomt. Als alle lava gestold is kan er zich weer een nieuwe lavaprop op de kraterpijp ontwikkelen.
Lahars. Als je vulkanische deeltjes of puin vermengt met water krijg je modderstromen, ook wel lahars genoemd. Door de enorme kracht van deze lahars wordt alles meegesleurd in deze stroming. Grote keien of zelfs hele gebouwen zijn hier niet opgewassen. Dus als mens heb je een grote kans dat je zo’n stroming niet zal overleven, al dan niet door botbreuken, verstikking of verdrinking. Vulkanische gassen. De mensen die vlak bij een vulkaan wonen kunnen soms niet op tijd wegkomen. Ze kunnen daardoor levend verbranden omdat ze lava over zich heen krijgen. Maar ze kunnen ook omkomen door verstikking. Dit gebeurt doordat er vulkanische gassen bij een eruptie vrij kunnen komen omdat de druk op het magma lager wordt. Die kunnen giftig zijn. Éen van de gevaarlijkste gassen dien dan vrijkomt is koolstofdioxide, oftewel: CO², omdat het zich snel verspreidt en alles doodt in een paar minuten. Maar ook omdat je het niet kunt zien: het is onzichtbaar. Puinlawines. Dit verschijnsel komt niet vaak voor. Maar als het voor komt is het éen van de meest gevaarlijke gebeurtenissen die je bij een vulkaan uitbarsting kan overkomen. Als een helling van een vulkaan onstabiel (=niet stevig) is, kan deze gemakkelijk instorten en het puin komt dan allemaal naar beneden. Denk aan vulkanisch gesteente en rotsblokken. Hoe steiler de helling is, hoe groter het gevaar. Want bij een steile helling komt het puin altijd snel beneden... Tsunami\'s Dit zijn zeer hoge vloedgolven die veroorzaakt kunnen worden door erupties. Éen zo’n vloedgolf heeft ongeveer de lengte van 10 meter. Door deze hoogte kunnen ze gemakkelijk stukken land overspoelen, gebouwen kapotslaan en vele slachtoffers eisen. Dit zijn een paar natuurlijke gevolgen die schade en slachtoffers kunnen maken. Maar een vulkaan kan ook voorbeelden hebben. Lees maar eens wat hieronder staat.
Toerisme Vulkanen trekken veel toeristen aan. En aan toeristen valt weer veel geld te verdienen... Post-vulkanische verschijnselen. “Post,” komt uit het Latijn en betekent: na. Uit de as van een uitgebarste vulkaan blijven na lange tijd mineralen over. Dit is erg gezond. Landbouw. Vulkanische as werkt als een soort mest. Hiervan krijg je een erg vruchtbare bodem, en zo wordt het stuk land geschikt als landbouwgrond. Energie. De warmte uit de mantel kan omgezet worden in energie. Zo kun je bijvoorbeeld stroom maken. Deze stroom is milieuvriendelijk, ook nog eens gratis en onuitputtelijk. Weetjes over vulkanen. - Een krantenberichtje over de wereldberoemde vulkaan uitbarsting van de Vesuvius: - De meeste vulkanen zijn wel honderden jaren oud. Soms wel duizenden. - Vulkanen zijn onvoorspelbaar. Nadat ze jaren hebben “geslapen” kunnen ze plotseling weer actief worden. Bijvoorbeeld de Etna. - Er zijn ongeveer 529 actieve vulkanen ter wereld. - Java heeft 112 vulkanen, waaronder 35 actief. - Op 8 mei 1902 was op het eiland Martinique de een vulkaanuitbarsting. Dit was de ergste van de twintigste eeuw gemeten naar het aantal doden. - De ergste vulkaanuitbarsting van de twintigste eeuw gemeten naar het natuurgeweld is die van de Mount Benzymyannaya (=berg zonder naam) toen hij op 13 maart 1956 uitbarstte. Er kwam toen ruim 2,4 miljard ton gesteente naar beneden. Jammer voor die Japanner met dat fototoestelletje...
Slotwoord. We zullen nu proberen de clou van dit werkstuk uit te leggen. Want een verband leggen tussen vulkanen en aardbevingen, daar gaat dit werkstuk om. Eerder besproken dingen herhalen we hier nogmaals zodat het voor U en ook voor ons helemaal duidelijk wordt: Door de endogene krachten van binnen uit de aarde drijven de continenten. Hierdoor kunnen de platen langs elkaar heen, van elkaar af of naar elkaar toe drijven. Een aardbeving kan in alledrie van de ze gevallen ontstaan. Als de platen van elkaar af en naar elkaar toe drijven, kunnen er vulkanen ontstaan. Maar vulkanen kunnen ook op een hotspot ontstaan. Doordat vulkanen niet allemaal op dezelfde manier en op de zelfde plaats ontstaan heb je hierin verschillende soorten. Aardbevingen en vulkanen worden alle twee door seismologen in de gaten gehouden. Ook richten ze beide niet altijd even veel schade aan. Soms is een gevolg ervan maar licht merkbaar en soms worden zelfs hele steden verwoest. Nu we dit samengevat hebben, is het antwoord op de laatste onderzoeksvraag heel simpel: Wat hebben aardbevingen en vulkanen met elkaar te maken? Ze ontstaan alle twee door de platentektoniek. Wij hebben van dit werkstuk veel opgestoken en het is ons nu helemaal duidelijk geworden hoe aardbevingen en vulkanen ontstaan. We hopen dat we U hiermee genoeg hebben kunnen informeren. Literatuurlijst Titel: Serie/Schrijver: Druk/Jaar: - National Geographic Nederland/België Oktober 2001 - Onze Monumenten en Mysterieuze natuur 1973 - De Geo Geordend Lesboek 2 havo/vwo basisvorming 1994 - Kijklijster Vulkanen John Dudman 1995 - Vulkanen Ooggetuigen 1993 - De Geo Geordend Basisboek 10e druk 1993 - Kracht en Macht v/d natuur Reader’s Digest: Dougal Dixon - Wonderlijk en Geheimzinnig De aarde 1998 - Aardbevingen S.O.S. 1998 - De planeet Aarde Time Life/Paul bennett Internetsites http://library.thinkquest.org/17457/dutch/volcanoes/effects.html
http://www.artis.nl/modules/e_aardbevingen_01.html#1
http://users.pandora.be/wvaerewijck/indexnatfy.html
http://www.natuur-mens-dier.starttips.com/ http://members.tripod.lycos.nl/vulkaan/watis.html
http://www.infoplease.com/ipa/A0001757.html