Maurits Cornelis Escher

# Hand met bol – spiegeling # Deze afbeelding hebben jullie vast wel eens gezien. De man op deze plaat is de tekenaar ervan: de kunstenaar Maurits Cornelis Escher. Hij maakte deze prent in 1935. Je ziet Eschers werkkamer vervormd door de bol, met hijzelf in het midden. Het is zijn atelier in zijn huis in Rome. Dit beroemde zelfportret staat bekend om zijn kwaliteit en de diepgang. Je ziet hier de ‘echte’ wereld, maar ook de hand die de bol draagt. De hand zweeft dan weer ergens in het niets. Escher speelt hier met de grens tussen werkelijkheid en schijn. Dat zien jullie ook op bijvoorbeeld deze prent. # Hol en bol, litho 1955 # Escher is ook vooral bekend geworden door zijn prenten waarvan je niet goed kunt zeggen of ze nu echt zijn of niet. Hij maakte het onmogelijke mogelijk zou je kunnen zeggen. Voordat ik verder ga over zijn werk wil ik eerst iets vertellen over de persoon achter deze bijzondere kunstwerken. # foto Escher # Maurits Cornelis Escher is op 17 juni 1898 in Leeuwarden geboren in een rijk gezin. Escher was vaak ziek in zijn jeugd, hij is zelfs op zijn 7e een jaar naar een kinderziekenhuis in Zandvoort geweest om aan te sterken. Mauk kreeg een brede opvoeding, hij leerde timmeren, pianospelen, sterrenkijken, maar tekenen en schilderen bleven toch zijn grootste hobby’s. Op de HBS bleef Escher twee keer zitten en hij zakte voor zijn eindexamen. In 1919 ging hij in Haarlem studeren aan de School voor Bouwkunde en Sierende Kunsten. Zijn vader vond dat hij een wetenschappelijke opleiding moest hebben, vandaar. Escher schakelde al snel over naar de richting Sierende Kunsten. Hij kreeg daar les van Jesserun de Mesquita. Dat was een Portugese jood, die in 1944 door de Nazi’s werd vermoord. Zijn familie waardeerde Eschers kunstzinnige kwaliteiten, maar zijn vader vond toch dat hij beter geen kunstenaar kon worden vanwege de onzekere financiële toekomst. Uiteindelijk stemden zijn ouders toch toe, en steunden hem financieel. In 1922 ging Escher naar Italië met een paar oude schoolvrienden. Hij tekende daar veel landschappen en stadjes. In Italië leerde hij Jetta Umiker kennen, met wie hij trouwde in 1924. Hij kreeg twee zoons, Arthur en George.
# Jetta Umiker, houtsnede 1925 # Hier zien jullie een houtsnede van Jetta uit 1925. Escher heeft vrij veel houtsneden gemaakt. Op de middelbare school werkte hij al met linoleumsneden, later toen hij in Haarlem studeerde heeft hij heel veel geleerd op het gebied van houtsnijwerk. Houtsnijden bleef een geliefde techniek voor hem maar linoleum gebruikte hij maar heel weinig meer. Later begon hij ook te werken met houtgravures, daarmee kun je gedetailleerder werken (het verschil met een houtsnede is dat bij een houtgravure kops hout gebruikt wordt, en een fijner instrumentje). In 1929 maakte hij zijn eerste lithografie (een techniek waarbij steen en inkt gebruikt wordt) daarmee kan men ook grijstinten maken, maar het contrast is beperkt. In 1946 maakte hij voor het eerst een prent met mezzotint, ook wel zwarte kunst genoemd. Hiermee is sterker contrast mogelijk, maar het vergt heel veel geduld en tijd. Daarom heeft Escher in totaal maar 7 mezzotinten gemaakt. Een misverstand is dat Escher etsen maakte, dit heeft hij nooit gedaan want hij vond het zuur wat je erbij moest gebruiken maar een gemeen goedje. Techniek was in het begin heel belangrijk voor hem. Dat zou ook zo blijven, maar op een gegeven moment was de technische vaardigheid niet meer het belangrijkste. Op den duur gaat het hem vooral om het uitbeelden van de ideeën in zijn hoofd, dat is het belangrijkste, en niet de techniek. Vanuit Italië reist hij naar Spanje. In het Alhambra, een groot Moors kasteel, bestudeerd hij de decoraties, hij tekent er veel van over. # Moorse motieven uit het Alhambra # Deze motieven uit de historische kunst fascineren hem, en later gebruikt hij die weer in zijn andere tekeningen. We zien veel schetsen van landschappen, planten en cultuur terug in zijn houtsneden. Escher heeft in Rome gewoond tot 1935, toen hij vluchtte voor het regime van Mussolini. Ze zijn verhuisd naar Zwitserland, maar Escher had een verschrikkelijke hekel aan de sneeuwlandschappen. # Sneeuwlandschap, litho, 1936 # De familie verhuisde naar België, maar in 1941 kwamen de Eschers weer in Nederland. Ze vestigden zich in Baarn. Daar bleef Escher tot 1970. In deze periode heeft hij de meeste werken gemaakt. Uit deze tijd komen ook de zgn. Escheriaanse prenten, met allerlei wiskundige trucjes en kunstjes. Voor deze periode maakte hij vooral schetsen van landschappen en dergelijke. In 1970 verhuisde deze beroemde graficus naar de Rosa-Spier-Stichting in Laren. Dat is een rusthuis voor bejaarde kunstenaars, waar hij een eigen atelier had. Maurits Cornelis Escher overleed op 73-jarige leeftijd in Hilversum. Er is heel veel over Eschers werk te vertellen, dat kan nooit allemaal in een presentatie. Daarom heb ik geprobeerd om de belangrijkste soorten van zijn werk te laten zien. Aan het begin heb ik jullie al een van zijn spiegelingen laten zien, die hand met de bol. Escher heeft best veel spiegelingen gemaakt, zoals deze. # houtsnede spiegeling (Naam? maan, water, bomen) # Een ander thema wat we in veel van zijn werk terug vinden, is oneindigheidsbenadering. Met dit soort werk probeerde hij de illusie te wekken dat zijn werk oneindig was, dat het nooit stopte. Ook probeerde hij zijn ‘publiek’ na te laten denken over het begrip (on)eindigheid. # Cirkellimiet lll, houtsnede # Ook maakte hij in verband met dit thema kringlopen, zoals je ook ziet bij deze plaat van reptielen. # Reptielen, litho # Heel bekend zijn de metamorfosen van Escher. Jullie kennen vast allemaal wel Dag en nacht, waarin vogels uit het donker naar het licht vliegen en in elkaar overlopen. De langste metamorfose die deze graficus ooit gemaakt heeft is 42 meter lang en hangt in het postkantoor in den Haag. In zijn metamorfoses komen ook stukjes symmetrie naar voren. Escher speelde veel met symmetrie en vlakvulling. Ik heb hier ook een voorbeeld van. # vlakvulling vissen # Een ander genre van Escher is de voortdurende beweging in een driedimensionale ruimte. Als voorbeeld bijvoorbeeld de Waterval, die jullie allemaal wel kennen, en Klimmen en Dalen. # Klimmen en Dalen (voorlezen uit Eschers brief) # Als laatste wil ik dan nog de optische illusies noemen. De prent die jullie net zagen, Klimmen en dalen, is ook optisch bedrog. Escher maakt geen foto van de werkelijkheid, maar hij laat zijn gevoel over dingen spreken en tekent iets onmogelijks. Zijn interesse was niet zozeer afbeelden dan wel uitbeelden. Ik wil nog iets vertellen over een plaat waarin heel veel optisch bedrog zit. Deze prent heet Prententoonstelling. Je ziet een jongen die een schilderijententoonstelling bekijkt. Het bovenste schilderij loopt over in een stad. De huizen worden steeds groter, en het huis helemaal rechts heeft als benedenverdieping weer de prentengalerij. Deze prent maakte Escher in 1956. Ik vind ‘m zelf heel erg mooi, je blijft er naar kijken en je ontdekt steeds weer iets nieuws. In het midden heeft de tekenaar zijn handtekening gezet in een wit rondje, dat hij leeg heeft gelaten. Een groep wiskundigen heeft na een heleboel onderzoek geprobeerd het lege rondje in te vullen zoals het volgens hen zou moeten zijn. Ik heb hier een paar plaatjes van opgezocht: # plaatjes van prentententoonstelling nieuw # Geleerden noemen dit het Droste-effect, in het middelste rondje zie je hetzelfde als er omheen, je hebt een herhaling van het plaatje. Dit noemt men Droste-effect omdat in het logo van Droste ook het zelfde logoplaatje terugkomt. Om duidelijk te maken wat ik bedoel heb ik het logo van Droste meegenomen. # Logo Droste # In 2002 heeft men de nieuwe portrettententoonstelling vrijgegeven. Ik vind t op zich wel knap dat ze dit voor elkaar hebben gekregen, maar niet echt leuk, want het werk op zich is niet echt meer van Escher. Maar het werk spreekt dus wel aan, dat is zeker. Ik wil afsluiten met de vraag die geleerden elkaar heel vaak hebben gesteld: Is Eschers werk kunst? Het is niet kunstzinnig zei men, er sprak geen gevoel uit. Het oordeel van de School voor Sierende Kunsten waar hij op heeft gezeten was: Hij is te stijf, te weinig-artistiek, heeft geen gevoel, is geen kunstenaar. Eschers kunst komt voort uit de constructie van het idee dat hij wil uitbeelden. Volgens hem is het de `wiskunde' die de vorm van zijn mannetjes en diertjes bepaalt. Een prent is in zekere zin maar op één manier mogelijk. Dit in tegenstelling tot alle andere kunstenaars, die uitgaan van wat ze zien, voelen, denken. Bij hen kan een schilderij maar door één persoon gemaakt worden, een ander zou het anders doen. Dit terwijl Eschers werk in principe door iedereen gedaan zou kunnen worden. Hij begreep dan ook niet waarom hij de enige was die dit soort werken maakte. In de brief van 15 november 1959 aan zijn jongste zoon, Arthur, schrijft hij over zijn plaats ten opzichte van wiskunde: "Diep treurig en katerig blijft het feit, dat ik tegenwoordig een taal begin te spreken, die door slechts zéér weinigen wordt verstaan. Dat maakt mijn eenzaamheid steeds maar groter en groter. Ik hoor tenslotte nergens meer bij. De mathematici kunnen nu wel vriendelijk en belangstellend en vaderlijk knikken - ik blijf toch maar een prutser voor hen. En de `kunstzinnigen' ergeren zich hoofdzakelijk." Misschien is het in verband hiermee ook nog leuk om te weten dat Escher heel slecht was in wiskunde en eigenlijk onbewust al deze wiskundige constructies in zijn kunst verwerkte. Ik ben zelf van mening dat ‘t wel kunst is, want het is heel knap wat hij neerzet, een kunst op zich. Hij wil er zeker wel bepaalde dingen mee duidelijk maken. Ik las ergens dat Escher wel een kunstenaar was, hij paste alleen bij geen enkele stroming. Hij was een genre op zich zelf, en dat vond ik wel een goede uitspraak.