Bas Jan Ader

4.2

Scriptie door een scholier
6e klas vwo | 2927 woorden
11 juni 2012
4 keer beoordeeld

4.2

4 keer beoordeeld

Taal

Nederlands

Vak

Kunstgeschiedenis

INLEIDING

Na enige omzwervingen langs het Amerikaans realisme van Edward Hopper en Skrik (1893 – 1910) van Edvard Munch heb ik het leven en werk van kunstenaar Bas Jan Ader als uitgangspunt genomen voor deze scriptie. Hij is tamelijk bekend in de kunstwereld, vooral vanwege zijn mysterieuze verdwijning in 1975. Zijn werk valt in de categorie conceptual art. Een conceptuele kunstenaar giet zijn idee niet in een traditionele vorm, zoals een schilderij of sculptuur, maar laat het idee de vorm bepalen. Vaak is de esthetiek ondergeschikt en wordt elk mogelijk materiaal gezien als een vorm om het idee uit te beelden. Voor mij is esthetiek erg belangrijk als het gaat om kunst. Daarom spreek conceptuele kunst mij over het algemeen niet zo aan. De video’s die ik heb gezien van Bas Jan Ader vind ik daarentegen erg aansprekend, omdat ze ondanks hun conceptuele karakter in mijn ogen esthetisch verantwoord zijn.

Ik vind de relatie tussen het leven van een kunstenaar en zijn werk interessant om te onderzoeken. Omdat ik van Bas Jan Ader en zijn conceptuele kunst niet zoveel weet, lijkt dat me een goed uitgangspunt. In deze scriptie wil ik dus het werk van Bas Jan Ader vanuit psychologisch perspectief bekijken. Dat houdt in dat ik niet alleen kijk naar wat zijn kunstwerken zijn en welk idee ze uitdragen, maar ook of, en zo ja, hoe ze verbonden zijn met het leven van Bas Jan Ader. Mijn onderzoeksvraag is:

Welke verbanden bestaan er tussen leven en werk van Bas Jan Ader?

Met leven bedoel ik de gebeurtenissen en onderdelen uit zijn leven die naar mijn idee grote invloed hebben gehad op zijn persoonlijkheid, zoals zijn thuissituatie in zijn jeugd, opleidingen, woonplaatsen, banen en zijn liefdesleven.

Met werk van Bas Jan Ader bedoel ik de volgende selectie die ik heb gemaakt:

Fall I, Los Angeles (1970)
Fall II, Amsterdam (1970)
In All My Clothes (1970)
Broken Fall (Organic) (1971)
I’m Too Sad To Tell You (1971)

Om deze hoofdvraag te beantwoorden ben ik van plan het volgende te onderzoeken:

het leven van Bas Jan Ader (1942 – 1975)
een selectie van zijn werken met een weergave/beschrijving
thematiek van de selectie van zijn werken en verbanden met zijn leven

Vervolgens wil ik in het slot tot een conclusie komen die de hoofdvraag beantwoordt.

1. ‘Here is always somewhere else’

Bastiaan Johan Christiaan Ader is op 19 april 1942 geboren in Winschoten, een plaats in Groningen. Op het moment van Bas Jan’s geboorte werkte zijn vader, Bastiaan Jan Ader, als predikant in het dorpje Drieborg in Nieuw-Beerta. Hij was in dienst van de Nederlands Hervormde gemeente daar. Daarnaast zaten hij en zijn vrouw, Johanna Adriana Ader-Appels, sinds het begin van de Tweede Wereldoorlog in het verzet. Ze waren hierin erg actief: hun pastorie werd gezien als een centrum van hulp voor Joden, Engelse piloten en anderen die een schuilplaats zochten. Op 20 juli 1944 ging vader Ader op weg naar Haarlem voor verzetszaken. Daar werd hij opgepakt wegens de aanklachten ‘contact met terreurgroepen’ en ‘hulp aan Joden’. De eerste aanklacht is vernietigd door verzetsvrienden van Ader, wat hem bevrijdde van de doodstraf. 28 juli werd Ader overgeplaatst naar de gevangenis op de Weteringschans in Amsterdam, met het idee dat hij snel vrij zou komen. 20 november datzelfde jaar werd een Duitse officier vermoord. Diezelfde dag werden zes gevangenen als represaille gefusilleerd –één van hen was Bastiaan Jan Ader.

Na zijn middelbareschooltijd is Bas Jan naar Amsterdam vetrokken om aan het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs (tegenwoordig Gerrit Rietveldacademie genaamd) lessen te volgen. Hij was geen uitzonderlijk gemotiveerde leerling. Volgens Ger van Elk gebruikte hij één papier voor een heel schooljaar; na iedere opdracht gumde hij de tekening uit zodat hij het papier opnieuw kon gebruiken. Tijdens zijn studie nam hij deel aan een uitwisselingsproject van The International Christian Youth Exchange wat hem de kans gaf 'art classes' aan de Walter Johnson High School in Bethesda, Maryland te volgen. Hier kreeg hij ook een eigen atelier en hield hij verschillende exposities van pentekeningen. Na terugkomst in Nederland rondde hij de kunstacademie niet af, in plaats daarvan vertrok hij op negentienjarige leeftijd liftend naar Marokko. In Marokko stapte hij aan boord van een schip als matroos en kwam na elf maanden varen in San Diego, Verenigde Staten terecht. Van daar reisde hij naar Los Angeles, waar hij als correspondent voor het Nieuwsblad van het Noorden een verblijfsvergunning weet te bemachtigen.

Bas Jan werd in 1963 aangenomen aan het Otis College of Art and Design in Los Angeles. Hier kwam hij in contact met Mary Sue Andersen, de dochter van de directeur van het College. Hij trouwde met haar in Las Vegas. Op het Otis College rondde Bas Jan zijn opleiding wel af en behaalde hij in 1965 zijn BFA, Bachelor of Fine Arts. Daarna vertrok hij naar Claremont om veder te studeren aan de Claremont Graduate School. Hier behaalde hij zijn MFA, Master of Fine Arts, met de tentoonstelling ‘IMPLOSION’. Hierna studeert hij een paar jaar (van 1967 tot 1969) filosofie, ook aan de Claremont Graduate School. Ondertussen exposeert hij, ook in Nederland en Duitsland. In 1970 start de meest productieve periode van zijn kunstenaarsleven. Het begint met de korte video Fall I, Los Angeles, waarin je ziet hoe hij op een stoel op het dak van zijn huis in Los Angeles zit en daar vanaf valt.

Hij neemt actief deel aan de kunstenaarsscene in Los Angeles. Naast het maken en exposeren van video’s, foto’s en installaties, geeft Bas Jan ook les aan het Immaculate Heart College in Los Angeles en de University of California in Irvine. Net als andere kunstenaars in LA onderzoekt Bas Jan de grens tussen kunst en leven, performance en fotografie, een kunstobject en het vastleggen van een bepaalde actie. Hij was altijd op zoek, wat letterlijk terugkomt in de titel zijn laatste kunstproject The Search for the Miraculous. Dit project bestond uit allerlei kunstvormen, zoals een reeks foto’s, ansichtkaarten, teksten, partituren van zeemansliederen en een soloreis over de Atlantische Oceaan met een kleine zeilboot van zes meter. Op 9 juli 1975 vertrok hij uit de haven van Cape Cod, Verenigde Staten met zijn boot Ocean Wave. Hij voltooide zijn zoektocht naar het wonderbaarlijke niet, of in ieder geval niet zoals verwacht. Al na drie weken was het radiocontact met zijn boot kwijt. Pas in april 1976 werd zijn halfvergane boot gevonden door Spaanse vissers voor de Ierse kust. Bas Jan Aders was spoorloos verdwenen en is vermoedelijk tijdens zijn risicovolle reis omgekomen.

a. Fall I, Los Angeles (1970)

In dit werk zien we de kunstenaar balanceren op een stoel op het dak van zijn woning. Bewust laat hij zich voorover vallen. Hierdoor rolt hij samen met de stoel over het dak naar beneden. Hij grijpt de rand van het dak, maar niet met het doel daaraan vast te houden. Hij laat zich gewillig in de struiken vallen. Dan stopt de video, die 24 seconden duurt en is geschoten met een 16mm-camera. Er is gefilmd vanuit één standpunt, met een camera die zwart-wit filmt. Tijdens het filmen is er niet in- of uitgezoomd. Het beeld is onbewerkt, er is niet geknipt in het materiaal. Het is een stille film.

b. Fall II, Amsterdam (1970)

In dit werk zien we de kunstenaar fietsend op de gracht. Vervolgens maakt hij onverwachts een bocht naar rechts en fietst de gracht in. Er lijkt geen sprake te zijn van een ongeluk, de fietser gaat recht op zijn doel (de gracht) af. Met de plons in de gracht eindigt de video. De video duurt 19 seconden en is geschoten met een 16mm-camera. Ook ditmaal is er geschoten vanuit één standpunt, zonder in- of uit te zoomen. Ook nu weer is het beeld zwart-wit en onbewerkt. Het is een stille film.

c. In all my clothes (1970)

Deze foto laat het dak van het huis van de kunstenaar zien. (Hetzelfde dak als waar hij in Fall I, Los Angeles vanaf valt.) Op het dak zijn allerlei kledingstukken uitgespreid op een willekeurige manier. Behalve het dak zien we een schoorsteen, stukje van de pui van het huis en elektriciteitsdraden. Het beeld is zwart-wit. Het is een stille film.

d. Broken Fall (Organic) (1971)

In deze video zien we de kunstenaar hangend aan een boom in het Amsterdamse bos. Naarmate de video vordert verplaatst hij zich naar het uiteinde van de tak. Dan laat hij de tak los of breekt de tak af, dat is niet duidelijk te zien. Hij valt met een plons in het water. Hiermee eindigt de video, die in totaal 1 minuut en 44 seconden duurt. De video is geschoten met een 16mm-camera, vanuit één standpunt en zwart-wit. Er is niet geknipt in het beeldmateriaal. Het is een stille film.

e. I’m too sad to tell you (1971)

In deze video zien we de kunstenaar gedurende drie minuten en 34 seconden huilen. Geluidloos en in zwart-wit, vanuit één standpunt gefilmd met een 16mm-camera. Er is niet geknipt in het beeldmateriaal. De video heeft geen climax, lange uithalen worden afgewisseld met ingehouden huilen. Het eindigt abrupt.

3. ‘In search of the miraculous’

Terugkerende thema’s in het werk van Bas Jan Ader is zwaartekracht en vallen. In Fall I, Los Angeles laat de kunstenaar zich van het dak vallen, hij geeft zich over aan de zwaartekracht. Hij zet zichzelf neer als een mislukking, iemand die geen evenwicht weet te houden. Hij laat zichzelf een absurde, clowneske actie uitvoeren, die de kijker in verwarring laat. In Fall II, Amsterdam zien we hetzelfde. Deze video is zelfs meer bizar, omdat je als kijker niet zoals in Fall I, Los Angeles verwacht dat de kunstenaar gaat vallen. Hij lijkt eerst nog gewoon over de gracht te fietsen, maar zwenkt dan plotseling uit en laat zich, schijnbaar zonder angst of verbazing, in de gracht vallen. Moedwillig lijkt de kunstenaar zich weg te willen zetten als een mislukkeling, een sukkel, misschien wel een dronkaard. Broken Fall (Organic) lijkt weer meer op Fall I, Los Angeles, omdat ook deze keer de kunstenaar zich in zo’n positie heeft begeven dat je weet als kijker: die moet wel vallen. De video lijkt tergend langzaam te vorderen, de kunstenaar blijft maar heen en weer slingeren. Je gaat bijna twijfelen of de val nog gaat komen – en op dat moment valt hij in het ondiepe water. Nooit wordt in deze video’s pijn geuit, of verdriet. Toch doen ze melancholisch aan, alsof de kunstenaar zich overgeeft aan zijn mislukking en de zwaartekracht die hem doet vallen aanvaart.

Voor conceptuele kunstenaar is de grens tussen kunst en leven vaag geweest. Die melancholieke sfeer die de zojuist besproken video’s van Bas Jan uitstralen komt dus voort uit een melancholiek die hij zelf ervoer. Je laten vallen zonder richting zie je terug in Ader’s manier van leven, hij maakt zijn school niet af, reist naar Marokko zonder doel en belandt uiteindelijk, zonder dat hij dat gepland heeft, in Los Angeles. Daar leidt hij een redelijk vast bestaan: rondt twee opleidingen af, trouwt, geeft les. En juist op dat moment in zijn leven, als hij een relatief vast bestaan leidt, maakt hij deze video’s die het omgekeerde van vastheid verbeelden. Ook bijzonder aan de bovengenoemde video’s is dat ze geen dramatische vallen laten zien, geen sprongen van flatgebouwen. Fall I is nog de meest dramatische uit de selectie van drie. De andere twee laten relatief kleine sprongen/vallen zien. De melancholiek, het verdriet, ‘het vallen’ is in Ader’s werk dus altijd in menselijke proporties. Alsof hij wil zeggen dat verdriet van menselijk formaat geen uitvergroting of dramatisering nodig heeft. Hij kan het weten uit eigen ervaring: al op zeer jonge leeftijd verloor hij zijn vader aan het Duitse leger.

Er is nog een werk van Ader dat terug te brengen is naar zijn vroege jeugd in de Tweede Wereldoorlog. In All My Clothes laat een hoop kleren zien, willekeurig uitgespreid over het dak van Ader’s wonen. Het doet denken aan een moment in zijn jeugd waarbij zijn moeder maar vijftien minuten van Duitse soldaten kreeg om kleren bij elkaar te zoeken. We weten dat dit moment heeft plaatsgevonden omdat zijn moeder Johanna Adriana Ader-Appels een boek heeft geschreven over het verzet rondom de pastorie van haar en haar man in Nieuw-Beerta: ‘Een Groninger pastorie in storm.’ De kleren verspreid op het dak refereren aan losmaken en vertrekken, precies wat de kleren betekenden die zijn moeder toen op last van Duitse soldaten bij elkaar had gezocht. Hoewel Ader zich absoluut kilometers verwijderd had van zijn geboorte grond door in Los Angeles te gaan wonen, waren de ervaringen uit zijn jeugd niet ver weg. Een ander werk waarin duidelijk gerefereerd wordt aan een gebeurtenis in Ader’s jeugd is een werk bestaande uit twee foto’s: op de eerste foto staat de kunstenaar in het bos en kijkt hij recht de camera in. Op de tweede foto ligt hij als een prooi op de bosgrond. Als je weet dat Ader’s vader, Bastiaan Jan Ader, in het bos is gefusilleerd, is de vergelijking snel gemaakt.

Het laatste werk wat ik wil bespreken is I’m Too Sad To Tell You. Dit werk laat de kunstenaar zien, huilend, minutenlang. Soms met de hand voor het gezicht, soms een traan biggelend over zijn wangen. Geen hysterische uithalen, maar een consequent verdriet. Ook hier geldt: Ader houdt het verdriet, de melancholiek menselijk klein. Er hoeven geen schepjes bovenop. Hij zoekt naar een manier om zijn pijn, verdriet, verlangen letterlijk op ons als kijkers over te brengen. Het lukt hem gedeeltelijk: hoewel je als welwillend kijker zeker een bepaalde pijnlijkheid en verdriet kunt zien, blijft het persoonlijk verdriet, geen universeel verdriet. Het echte verdriet blijft opgesloten in de man zelf.

Hoewel je dus zeker kenmerken van Ader’s leven in zijn werk ziet terugkomen, blijft zijn werkelijke ik verborgen. Misschien wel omdat hij het zelf niet wist, omdat hij zelf altijd op zoek was. Zijn tocht over de oceaan was ook onderdeel van die zoektocht naar het wonderbaarlijke. Na het bestuderen van de bovengenoemde selectie van zijn werk, ontstaat er een soort unheimisch gevoel. Dit gevoel past perfect in de tijd waarin het gemaakt is. Het postmoderne denken, het pessimistisch wereldbeeld wat na de Tweede Wereldoorlog en het loslaten van christelijke normen en waarden ontstond. Die kant (het loslaten van christelijke normen en waarden) komt in Ader’s werk nauwelijks naar voren. Maar het feit dat hij in zijn kunst steeds op zoek is en zich laat vallen, geeft aan dat oude waarden en normen hem geen houvast meer geven.

4. Slot

De hoofdvraag waarvoor ik in deze scriptie onderzoek heb gedaan is:

Welke verbanden bestaan er tussen leven en werk van Bas Jan Ader?

Ik ben tot de volgende conclusie gekomen. Tussen de selectie van werken en het leven van Bas Jan Ader bestaan verschillende verbanden. Het eerste terugkerende thema zijn de ingrijpende gebeurtenissen in zijn vroege jeugd, namelijk het fusilleren van zijn vader door Duitse soldaten en de roerige tijd die daarop volgde. Dit zie je terug in o.a. In All My Clothes. Dit werk heeft een sterke melancholieke en verlangende toon en geeft de toeschouwer een beetje onbehaaglijk gevoel. Datzelfde geldt voor I’m Too Sad To Tell You. Een ander terugkerend thema is mislukking, ‘vallen’ in het leven. Ik heb geen informatie gevonden waaruit blijkt dat Ader depressief is geweest, maar hij moet zeker erg gevoelig zijn geweest. Zijn manier van leven lijkt impulsief, een zoektocht zonder bevrediging. Denk maar aan het niet afronden van zijn opleiding in Amsterdam, zijn lifttocht naar Marokko, de bootreis naar Los Angeles en uiteindelijk zijn soloreis over de Atlantische Oceaan op een uitzonderlijk kleine zeilboot – ook in zijn ‘echte’ leven is Ader op zoek.

Het is de vraag naar wat. Naar mijn mening is dat het uiten van zijn persoonlijk falen, pijn en verdriet op de best mogelijke manier – dat wij als toeschouwer het ook ervaren. Of dat gelukt is, is de vraag, maar de intentie is duidelijk. De melancholie, het gebrokene, is in al zijn werk (niet alleen in de selectie die ik heb gemaakt) voor mij als toeschouwer voelbaar.

5. Literatuurlijst

INLEIDING

‘Glossary: conceptual art’, auteur onbekend.

http://www.tate.org.uk/collections/glossary/definition.jsp?entryId=73

1. ‘Here is always somewhere else’

‘Het graf van Bastiaan Jan Ader’, door Marten Mulder.

http://www.dodenakkers.nl/oorlog/grafmonumenten/61-ader.html

‘Verzet in Nieuw-Beerta’, door Monique Brinks.

http://www.hetverhaalvangroningen.nl/verhalen/verzet-in-nieuw-beerta/view

http://www.rkd.nl/rkddb/(w4tqhh551elagd55kcenjt55)/detail.aspx

2. Selectie van Ader’s werk

a. Fall I, Los Angeles (1970): http://www.basjanader.com