Kandinsky

Inhoudsopgave:

• Algemene inleiding:
- Waarom koos ik voor Kandinsky

• Inleiding tot de stroming:
- Op welke wijze ging Kandinsky met abstractie om?

• Beeldanalyse:
- Twee werken van Kandinsky
- Afbeeldingen
- Bronnen

• Mijn werk in relatie tot:
- Het expressionisme
- De werken van Kandinsky

• Conclusie:
- Beknopte samenvatting

Algemene inleiding:

Deze scriptie heeft als onderwerp: Wassily Kandinsky.

Waarom heb ik hiervoor gekozen?
De opdracht die ik heb gekozen voor mijn praktijkopdracht is: muziek in beeld.
Dit leek me erg leuk en interessant om te doen, het onderwerp leent zich namelijk erg goed voor abstractie - er is eigenlijk geen andere mogelijkheid om muziek weer te geven in beeld – en ook houd ik erg van muziek. Een goede combinatie dus.
Muziek roept veel gevoelens op, afhankelijk van de soort muziek, maar ook afhankelijk van de tekst, of het liedje zelf. Het schilderij zal dan ook die gevoelens moeten kunnen oproepen, wat kan door het gebruik van kleuren en vormen. Deze onderdelen hebben dus geen relatie met de zichtbare werkelijkheid, het zijn abstracte begrippen.
Dit idee vond ik terug in een stroming: het expressionisme, zij willen niet de werkelijkheid afbeelden, maar vinden de gedachte, het gevoel dat uit het werk naar voren komt veel belangrijker. Dit gevoel willen ze weergeven door het gebruik van (felle) kleuren, grillige beelden, platte vlakken en vereenvoudigde vormen. Ook een goede manier om muziek en de daarbij opkomende gevoelens weer te geven.
Dit vond de Russische kunstenaar Wassily Kandinsky ook: “Schilderkunst kan net zulke krachten ontwikkelen als muziek bezit.”
Kandinsky behoorde tot de expressionistische kunstenaarsgroep Der Blaue Reiter. En ontwikkelde in de loop der jaren zijn eigen, geheel abstracte stijl.
Ik vond dus het expressionisme en vooral Kandinsky erg overeenkomen met de ideeën die ik had over de opdracht, en vond dit een goede inspiratiebron.

Wat ik hieraan wilde onderzoeken is op welke manier Kandinsky de muziek en zijn gevoelens in beeld wilde brengen, op welke manier, dus met het gebruik van welke vormen en kleuren, en waarom hij dat zo deed. Misschien had hij een speciaal gevoel bij een kleur, of zag hij bepaalde vormen voor zich bij een emotie of klank?
Dit leek me wel iets interessants om te onderzoeken, want dit zijn ook de problemen die ik zelf tegenkwam bij het maken van mijn eindwerk. Ik zag bijvoorbeeld een bepaalde vorm bij een klank, en had het idee dat een bepaalde kleur een gevoel kon opwekken en verbeelden. Dus ik vroeg me af of Kandinsky dat ook had of dat hij misschien op een andere manier tot zijn beelden kwam.

Inleiding tot de stroming:
Het expressionisme van voor de tweede wereldoorlog is in grote lijnen een duidelijke voortzetting van de experimenten van de postimpressionisten. Het ging niet meer in eerste instantie om het overtuigend afbeelden van de zichtbare werkelijkheid. Veel belangrijker was de gedachte, of het gevoel, dat uit het werk naar voren komt. De kunstenaars waren in de eerste helft van de twintigste eeuw vooral bezig de dingen om hen heen steeds maar weer op een andere manier te bekijken en weer te geven. In 1911 wordt de term Expressionisme voor het eerst met betrekking tot de beeldende kunst gebruikt. In het begin doelde men met deze term eigenlijk alleen op een groep Duitse kunstenaars die vanaf 1905 werk maakten dat onder deze noemer kon vallen. Later werden ook andere kunstenaars tot het Expressionisme gerekend. De term ‘expressie’ zegt natuurlijk al genoeg. De kunstenaars probeerden inderdaad vooral vorm te geven aan hun eigen beleving en gevoelens. Kenmerkend is hierbij dat deze gevoelens niet worden overgebracht door het zo realistisch mogelijk afbeelden van de voorstelling, maar door een bepaald gebruik van vormen en kleuren die vaak geen enkele relatie met de zichtbare werkelijkheid hebben. De algemene stilistische kenmerken van het Expressionisme zijn gebruik van felle kleuren, royaal gebruik van verf en andere materialen en vereenvoudigde vormen. Binnen het Expressionisme zijn echter vele kunstenaarsgroepen te onderscheiden die bovengenoemde kenmerken in zich dragen. Maar omdat juist de eigen beleving en gevoelens van de kunstenaars aan de basis van hun werk ligt, is het werk van deze kunstenaars toch weer zeer divers. Die Brücke, De Fauves, en Der Blaue Reiter waren de bekende groepen. Tot deze laatste groep behoorde de Russische kunstenaar Wassily Kandinsky. Kandinsky vestigde zich in 1908 in München. In deze stad trof hij de kunstenaars Jawlensky, Werefkin, Marc en later ook Franz Macke. In 1911 trad hij uit deze groep en richtte met Marc Der Blaue Reiter op. In 1912 publiceerde hij het boek "Über das Geistige in der Kunst" waarin hij zijn opvattingen van non-figuratieve kunst. Hierin beschreef hij de theorieën die hij had ontwikkeld tot een programma voor abstracte schilderkunst. (Tot 1909 schilderde Kandinsky vooral Russische scènes, legenden, portretten en landschappen in olieverf en tempera. Ook maakte hij houtsnedes, schreef gedichten en maakte ontwerpen voor het toneel.)
Vanwege het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog ging Wassily Kandinsky terug naar Rusland in 1914. Zijn werk onderging ondertussen een grote verandering. Abstractie deed zijn intrede en gingen figuren en herkenbare landschappen vervangen. In de jaren twintig was zijn werk volledig abstract geworden. De warme kleuren waren vervangen door een koelere, afstandelijker ogende stijl.

Beeldanalyse:

Ik heb twee werken gekozen, allebei van Kandinsky. Een van zijn composities, omdat hij er toen helemaal in slaagde het figuratieve element uit zijn werk te verbannen, eindelijk was het echt abstract. Deze werken van hem zijn ook de meest bekende. Hij bereikte hiermee een mijlpaal in de geschiedenis van de schilderkunst. De kleurvlakken hebben geen connecties meer met de zichtbare wereld, ruimtelijke verhouding en perspectief ontbreken.
Ook koos ik een van zijn improvisaties, een van zijn vroege abstracte schilderijen voordat hij de gehele abstractie bereikte. Misschien kan ik zo wel een ontwikkeling weergeven. Maar in deze schilderijen, die hij maakte tussen 1911 en 1913, zijn er nog steeds suggesties van herkenbare thema´s gebruikt.

Wassily Kandinsky
Improvisatie nr. 30, 1913
110x110 cm
olieverf op doek

www.inter-art.com/en/2590.htm

Het lijkt een soort van wild berglandschap, met een paar huizen erin.
De lucht is donker en dreigend, en in de rechterhoek aan de onderkant zijn twee kanonnen te zien. Ik stel het me voor als een uitbeelding van een oorlog, het geheel ziet er wild en dreigend uit, maar ook zijn er vrolijke kleuren gebruikt, misschien is het wel een bevrijding.

Kandinsky gebruikt in dit schilderij gebogen, grillige lijnen. Sommige lijnen zijn schetsmatig, bij het huis bijvoorbeeld en sommige zijn eerder contourlijnen voor een berg, of heuvel, en voor het kanon. De lijnen staan allemaal diagonaal, zowel naar links als naar rechts. Dit geeft een gevoel van verwarring en chaos.
Er is ook een contrast tussen de verschillende lijnen, sommige zijn gekleurd, de andere zwart. De zwarte lijnen geven meer een ´echt´ beeld weer, iets wat een bestaand object lijkt te zijn, terwijl de gekleurde lijnen de grenzen van kleurvlakken aangeven.

De gebruikte vormen zijn sterk geabstraheerd, ze zijn bijna niet meer te herkennen, alleen de kanonnen steken daar duidelijk realistisch bovenuit, daardoor trekken ze mijn aandacht. De vormen zijn allemaal organisch, er zijn geen echt rechte lijnen te vinden. Ook zijn ze bijna allemaal open, als een soort slordigheid lijkt het wel, sommige lijnen gaan door in een andere vorm, terwijl de andere geen heel vlak afgrenzen, waardoor kleuren in elkaar overlopen. Het geeft aan het geheel een expressief uiterlijk, alsof ze met kracht op het doek zijn gezet. Ook is geen enkele vorm hetzelfde, ze zijn anders van vorm, overlappen elkaar of lopen in elkaar over. Als uitzondering gelden hier weer de kanonnen, zij zijn wel duidelijk weergegeven, ook duidelijk begrensd met zwarte contouren en door de donkere kleuren in het lichte gedeelte van het schilderij vallen ze nog meer op.
Ik denk dat de vormen zo zijn gebruikt om het geheel spontaan te doen overkomen, wat het ook in werkelijkheid is, de vormen zijn spontaan op het doek gezet. Ze zijn bedoeld om een emotionele reactie op te wekken bij de kijker, het is de bedoeling dat de kijker iets gaat beleven onder invloed van de vorm – en kleurencombinaties.

De kleuren zijn dus ook expressief, ze geven het gevoel van de schilder weer dat hij op het moment van het schilderen had. De kleuren zijn divers, en roepen verschillende sferen op. De hoek links boven bestaat uit donkere kleuren, dit ziet er dreigend uit, terwijl de rechterkant veel lichter, pastel haast, is wat er een stuk vrolijker uitziet. Er is dus ook een duidelijk licht/donker contrast te herkennen. De kleuren zijn erg ´plat´ en hebben geen ruimtelijke werking, dit komt ook door de combinatie met de gebruikte vormen.
Lichtinval speelt in dit schilderij geen rol, er is zijn gen schaduwen en er is geen perspectief dus dit is niet van toepassing. Wel heeft het schilderij duidelijk een lichte en een donkere kant maar dit komt door de kleuren die er gebruikt zijn.

Omdat er geen perspectief is, is het werk 2 dimensionaal er is geen diepte in te herkennen. Ook vind ik niet dat de donkere kleuren naar achteren lijken te gaan door het contrast met de lichtere kleuren, ze zitten er gewoon naast. Hierdoor is het standpunt ook niet te achterhalen, het is ook geen landschap schilderij dat op locatie is gemaakt, dus ik denk niet dat er een specifiek standpunt is.

De stofuitdrukking van het schilderij is niet duidelijk te zien op de afbeelding, maar ik denk dat het gewoon een glad schilderij is, het is niet realistisch dus het hoeft ook geen precieze stof uit te drukken.

De onderdelen die naar mijn idee een soort van heuvels uitbeelden zijn onregelmatig over het gehele vlak verdeeld, als een soort kleurvlekken.
Links en rechts staan een soort huisjes. De linkerkant van het schilderij is donkerder van kleur dan de rechterhelft, alsof er een soort tweedeling in zit. En het meest opvallende onderdeel, de twee kanonnen staan rechtsonder in de hoek in het lichte gedeelte, terwijl ze bij het donkere gedeelte lijken te horen. Zo worden de twee helften met elkaar verbonden.
De compositie is dus duidelijk niet symmetrisch, maar lijkt wel evenwichtig te zijn, er is een soort van harmonie tussen de gebruikte kleuren en vormen. De vormen lijken allemaal naar het centrum getrokken te worden.
Deze compositie is voortgekomen uit de onderbewuste toestand van de kunstenaar. Hij ervoer tijdens het maken van dit werk de noodzaak om bepaalde vormen te gebruiken. En heeft die ook zo op het doek gezet, het is een expressionistisch kunstwerk, dus Kandinsky koos deze vormen omdat ze zijn gevoel zo het beste weergaven.

Het werk heeft een interessante vorm, en hoewel Kandinsky erover zei dat iedereen zijn eigen invulling aan dit werk moest geven onder invloed van zijn beleving van de vormen en kleuren, denk ik dat iedereen wel hetzelfde idee bij het werk krijgt. Ondanks de abstractie valt er goed een landschap, huizen en een kanon in te herkennen dus een idee van oorlog zal wel duidelijk naar voren komen denk ik. Ik zou het schilderij niet boven mijn bed willen hebben omdat het er nogal somber en dreigend uitziet naar mijn idee. Het roept geen vrolijke gevoelens in me op.

De kunstenaar had geen andere bedoeling dan het weergeven van zijn onderbewuste, spontane uitdrukkingen van innerlijk karakter. Hij schilderde de vormen en kleuren uit pure noodzaak, om dat zijn gevoel er als het ware om schreeuwde. Wat de kijker er van vindt maakt hem dus ook niet veel uit, iedereen mag zelf een inhoud aan het werk geven.
Die inhoud is wat de kijker zelf beleeft of voelt bij dit schilderij. Hij wil dus ook bij anderen gevoelens uit het onderbewuste boven laten komen.

Dit schilderij is een weergave van gevoelens door middel van kleuren en vormen.
De kleuren zijn fel, het beeld is grillig, een soort vervormd natuurlandschap. Het geheel ziet er wat slordig uit, vormen en lijnen sluiten niet altijd op elkaar aan, en er is geen perspectief en duidelijk standpunt te herkennen. Ook zijn de vormen niet realistisch, maar abstract.
Er is geschilderd vanuit het gevoel, er is geprobeerd een expressie te geven aan het gevoel.
Dit zijn allemaal duidelijke kenmerken van het expressionisme.

Wassily Kandinsky
Compositie nr. 8, 1923
± 180x260 cm
Olieverf op doek

www.witcombe.sbc.edu/modernism/ artsake.html

Het is een drukke compositie, bestaande uit geometrische vormen en lijnen. Alle vormen lijken naar het midden toe gericht te zijn, door de richting van de zwarte lijnen. Het werk is abstract, er zijn geen herkenbare vormen in te vinden.

De gebruikte lijnen zijn allemaal kaarsrecht, alsof ze met een liniaal getrokken zijn. De lijnen zijn strak getrokken en egaal van kleur. Ook zijn er kromme lijnen gebruikt, maar die zij ook zo precies rond dat het lijkt of daar een soort ronde liniaal voor is gebruikt, niet uit de losse hand getrokken dus. De lijnen blijven dezelfde dikte behouden en zijn allemaal zwart.
De meeste lijnen staat op zichzelf, maar sommige zijn contouren van cirkels, driehoeken of vierkanten.

De vormen zijn geheel abstract, ze zijn allemaal geometrisch. Er is niks realistisch uit te halen. We zijn de vormen afwisselend open en gesloten, hoewel er meer gesloten vormen zijn, al dan niet omlijnd met een zwarte lijn.
De vormen zijn essentieel voor de compositie, de kleuren zijn minder belangrijk.
De vormen zijn contrasterend om een dynamische balans aan het werk te geven.

De kleuren zijn denk ik vooral decoratief omdat de vormen het beeld van de compositie bepalen. Ook zijn de kleuren er om de geometrie van sommige vormen te benadrukken, zoals de gele cirkel met de blauwe krans en de blauwe cirkel met de gele krans. De kleuren zijn een combinatie van primaire en secundaire kleuren. De meeste kleuren zijn wat afgezwakt om ze niet te laten overheersen. Het is meer een kleur-kleur contrast.
Gek genoeg hebben de kleuren wel een ruimtelijke werking, ondanks het ontbreken van een afbeelding, perspectief en lichtinval. Door de kleuren in de achtergrond lijkt het alsof de kleuren niet op een plat vlak staan, maar zweven in een ongedefinieerde ruimte. Het geeft een diepte aan het werk.
Vreemd is dat het werk, ondanks dat het een twee dimensionaal iets lijkt te zijn, toch een soort diepte verkrijgt in relatie tot zijn achtergrond.

De contrasterende vormen zorgen voor de dynamiek in de compositie. De lijnen staan diagonaal tegenover en door elkaar, maar er lijkt en beweging naar rechtsboven plaats te vinden. Cirkels zijn gebruikt als contrast met de rechte lijnen. Dit contrast zorgt voor een balans. Bijvoorbeeld de grote cirkel linksboven staat in evenwicht met het netwerk van lijnen aan de rechterkant.

Ik vind het werk bovenal interessant, je kunt er lang naar blijven kijken omdat er een soort van beweging in lijkt te zitten. Er is een mooi evenwicht gevonden tussen kleur en vorm. Het is een dynamisch schilderij en komt erg energiek over, het geheel heeft een vrolijke uitstraling.
Kandinsky is er met zijn composities in geslaagd om het figuratieve element geheel uit te bannen. ‘Het zijn uitdrukkingen van een langzaam gevormd innerlijk gevoel. Rede, bewustzijn en doel spelen een enorme rol, maar van berekening is niks zichtbaar, alleen gevoel.’ Aldus Kandinsky zelf.
Hij heeft dus net als in het vorige schilderij zijn gevoel proberen weer te geven, maar deze keer in een totaal geabstraheerde vorm.

Dit werk past dus weer bij het expressionisme, het geeft namelijk uitdrukking aan het gevoel, zonder het gebruik van herkenbare, realistische vormen.

Mijn proces in relatie tot de bovengenoemde werken/stroming:

Ik heb net als de expressionisten de gevoelens en ideeën die ik kreeg bij een soort muziek weergegeven in mijn werk.

Ik ben begonnen met brainstormen, om te kijken welke begrippen in me opkwamen bij de gedachte: muziek in beeld, wat voor idee had ik daar nou bij, wat wilde ik ermee?
De meest beeldende en abstracte begrippen zocht ik uit, en gaf deze weer in collages. Deze collages waren zowel vormstudies als sferen.
Ik lette op vormen en kleuren, en wat deze konden betekenen in verhouding tot muziek.
Het viel me op dat ik bij bepaalde vormen we een klank kon bedenken, of bij kleuren een gevoel. Dit zijn kenmerken van het expressionisme, zij wilden door middel van kleur en vorm een gevoel weergeven en/of oproepen. Ik kan me goed voorstellen dat dit werkt en vond de expressionisten dan ook een goede inspiratiebron voor mijn werk. Toen ik hoorde dat Kandinsky ook muziek weergaf in zijn kunstwerken wilde ik me daar in verdiepen. Het bleek dat vooral het element kleur centraal stond in het grootste deel van zijn werk. Hij ontwikkelde zelfs theorieën en vatte die samen in een boek: Über das Geistige in der Kunst.
Kleuren konden volgens hem meerdere dingen oproepen. Namelijk fysieke effecten: ‘Het oog wordt geprikkeld, of wordt gekalmeerd door het zien van een kleur. Maar dit is van korte duur en oppervlakkig. Belangrijker is het psychologische effect van kleur, kleur roept namelijk een vibratie in de ziel op.
Je hebt kleuren die warm, koud, zacht, of prikkelig lijken. Kleur is een middel om de ziel direct te beïnvloeden, het is het toetsenbord, het oog is de hamer, en de ziel de piano mat haar vele snaren. De kunstenaar is de hand die doelbewust de ziel doet vibreren door deze of gene toets te beroeren.’
Ook zag hij bij kleuren een bepaald beeld of had hij een specifiek gevoel bij een kleur:
‘Het zwart klinkt als een eeuwig zwijgen, zonder toekomst en hoop. Uiterlijk is het de meest klankloze kleur, waarbij daarom elke andere kleur harder en preciezer klinkt. Het geel verontrust de mens, steekt, windt hem op, en toont het karakter van het in de kleur uitgedrukte geweld, dat uiterlijk brutaal en opdringerig op het gemoed werkt.’
Ik kan me ook wel bepaalde gevoelens voorstellen bij een kleur, bijvoorbeeld blauw als kalmerend, rustgevend, maar wel een harde kleur. En rood is veel agressiever, opdringeriger.

Nadat ik mijn collages had gemaakt ben ik begonnen met ideen weergeven in schetsen. Ik had bepaalde gedachten bij muziek in beeld en wilde kijken hoe ik die het beste kon weergeven in mijn eindwerk.
Eerst maakte ik een paar schetsen met vormen, nog geen kleur, ik wilde vormen vinden die een bepaald geluid, of onderdeel van de muziek kon weergeven.
Zo kwam ik bijvoorbeeld op een golvende lijn, bestaande uit 4 lijnen die dan weer dicht, dan weer wat verder van elkaar liggen, als een melodielijn, die overal doorheen gaat en bovenop ligt, als de kern van een liedje. Variërend van hoog naar laag, en van hard naar zacht.
Daarna begon ik in wat schetsen van kleuren en vormen bij elkaar. Als je aan iets een andere kleur geeft kan het een heel andere betekenis krijgen.
Ik experimenteerde met verschillende vormen die ik al in mijn hoofd had en verzon er passende kleuren bij. Bij het bedenken van die kleuren had ik wel een soort muziek in mijn hoofd, zware, sombere muziek heeft natuurlijk een heel andere kleur dan een vrolijk melodietje.
Ik bedacht een paar muziekstromingen die ik wilde uitbeelden, waaronder punkmuziek. Die muziek is vaak hard, druk en de teksten maatschappijkritisch of juist refererend aan de gevoelens van de tekstschrijver. Iets wat over zo’n zwaar onderwerp gaat kan natuurlijk niet, vrolijk geel of pastel zijn. Eerder agressief rood, fel blauw en somber zwart. Misschien zelfs het kleurloze wit, als een leegte.
Met dit in mijn hoofd ben ik aan het werk gegaan, met de bijbehorende muziek als inspiratiebron op mijn discman heb ik de schilderijen gemaakt. Zo kon ik goed mijn gevoel bij die muziek op dat moment weergeven, dat gaat denk ik beter als je de muziek eerst luistert en daarna pas gaat schilderen.
Hier komt mijn werkwijze ook overeen met de expressionisten. Het ging hen om hun eigen gevoel op dát moment wat ze wilden weergeven in een schilderij. Dit weer door middel van vormen en kleuren die zij in overeenstemming vonden met hun gevoel.

Conclusie:

Kandinsky was een expressionist. Net als de expressionisten ging hij uit van het idee dat kunst er was om je gevoelens in uit te drukken. Dit kon je doen door middel van kleuren en vormen. Dit hoefde dus niet per se realistisch te zijn. Het heeft vaak geen enkele relatie met de zichtbare werkelijkheid.
Kandinsky, geboren in Rusland, was medeoprichter van de Duitse kunstenaarsgroep Der Blaue Reiter. Emotie was volgens hen het voornaamste element van het creatieve vermogen en dat trachtte men tot expressie te brengen.
Kandinsky vond kleuren erg belangrijk, hij schreef er zelfs een studie over: Über das Geistige in der Kunst.
Kandinsky onderging een grote ontwikkeling in zijn loopbaan als kunstenaar. In zijn vroege werk gebruikte hij vooral de vlakke patronen, brede kleurbanden en ritmische lijnen van de Duitse art nouveau.
Kandinsky beleefde muziek altijd in termen van kleur, en kleur sprak tot het gevoel. Dit is ook duidelijk terug te vinden in zijn werk.
Toen hij zijn eigen schilderij op zijn kop mooier vond dan gewoon gehouden kwam hij tot de ontdekking dat kleuren en vormen enorme expressieve eigenschappen hadden. De uitbeelding van de natuur leek opeens strikt overbodig. Geleidelijk aan ging hij zijn werk steeds meer abstraheren totdat hij de totale abstractie bereikte in zijn composities. Perspectief en realiteit zijn afwezig en er zijn geen ruimtelijke verhoudingen meer mogelijk. De kleurvormen zweven en draaien in een voortdurende uitzettende en krimpende ruimte die ons bewuste ik onbekend is, maar verwant is aan die van de droom. Hiermee bereikte Kandinsky een mijlpaal in de geschiedenis van de schilderkunst.
Zijn werk voortaan puur gebaseerd op zijn gevoel, en de bedoeling van zijn schilderijen, de inhoud, moest door de kijker zelf ervaren worden. Het kan dus dat iemand iets heel ander denkt bij het werk dan een andere toeschouwer of de kunstenaar zelf, mar dat is juist de bedoeling van het expressionisme.
Het oproepen van emoties door middel van kleuren en vormen.