Realisme en naturalisme

REALISME - TERUG NAAR DE REALITEIT (1840)
• De romantiek paste niet bij onze nuchtere volksaard, het gewone leven is al heftig genoeg
• Rond 1840: aandacht voor de realiteit (fotografie)
• Realistische verhalen over het leven van alledag n.a.v. Charles Dickens
• Verteltijd korter, plaats kleiner, gewone burgerij als hoofdpersonen
• Idealistisch = tonen lelijke kanten werkelijkheid om daar een beter leven tegenover te stellen
• Eerste periode realisme = bekeerde romantici (Kneppelhout, Beets, Everhardus Potgieter)
• 1850 nieuwe realisten = technisch vermogen om snel dialogen op te tekenen voor novellen

Camera Obscura – Nicolas Beets als Hildebrand (1839)
• Liet de Hollandse burgerlijkheid in al haar bekrompenheid zien.
• Standenmaatschappij wordt zichtbaar: sociaal-realisme
• Probeerde natuurlijker te schrijven dan vóór hem gebruikelijk was

 Studenten-typen – Jan Kneppelhout als Klikspaan (1841)
• Fysiologie = beschrijving van alle typen mensen binnen een bepaalde groep of streek
• Typen studenten die er aan de Leidse universiteit voorkwamen

• Jacob Jan Cremer schreef boerenverhalen op: Betuwsche Novellen
• Sneed thema’s aan die men weinig bij andere schrijvers uit die tijd tegenkomt
• Fabriekskinderen (1863) = het lot van verpauperde kinderen in de Leidse textielindustrie.
• Grote publieke verontwaardiging > Fabrikanten stelden petitie: maatregelen tegen kinderarbeid.
• Romantechniek om de lezer naar de gruwelijke werkelijkheid toe te slepen
• Realistisch: door tonen hoe lelijk de fabriekskinderen waren om de toeschouwers die kinderarbeid gedoogden te beschamen

• Familie en kennissen – François Haverschmidt als Piet Paaltjens
• Kinderperspectief om de lelijke wereld van de volwassenen te laten zien

DAT BLIKSEMS KNAPPE BOEK: MAX HAVELAAR, Multatuli (1859)
• Verscheen met censuur van Jacob van Lennep: geen herkenbare jaartallen en plaatsnamen, van pamflet naar literatuur. Om opstand over cultuurstelsel te voorkomen
• 1860 verschenen > publieke opinie wakker geschud > recensenten  gaven hem gelijk in zijn kritiek op de regering, koloniale politiek aan herziening toe > erkenning door Minister van Koloniën > pas in 1870 opgeheven, na een langdurige strijd van de liberale politici
• Realistisch: beziet de situatie vanuit het oogpunt van de inlander (zie ook: Saïdjah en Adinda)
• Romantisch: fictie en werkelijkheid zijn voortdurend met elkaar in conflict
• Eduard Douwes Dekker verzette zich altijd tegen het keurslijf van de maatschappij

• Goede burgers kweken door in de literatuur goede voorbeelden te geven: Bevordert  vaderlandsliefde, godsdienstigheid en erbarmen met anderen. Bestreden ernstige misstanden
• De lotgevallen van Klaasje Zevenster, Van Lennep – aanklacht meisjes in prostitutie
• Fantasie en waarheid, dominee C. van Koetsveld – uitzichtloze armoede en hoe die tot misdaad leidt. Oog voor zwakzinnigen die hopeloos verwaarloosd werden
• Op hoop van zegen, Herman Heijermans – aanklacht tegen scheepseigenaren die wrakke schepen de zee op stuurden in de hoop verzekeringsgeld op te strijken

LITERATUURKRITIEK - HET BOZE OOG VAN DE KRITIEK
• Conrad Busken Huet
• Scherpste en eerste beroepscriticus van Nederland. Financieel afhankelijk maar emigreerde toch
• Kon zich echt kwaad maken over middelmatigheid, overwaardering of juist onderwaardering
• Gebrek aan kwaliteit als belediging van de literatuur. Hoge normen voor anderen en hemzelf

De Gids – Everhardus Potgieter (1837)
• Oprichting na verbetering peil Nederlandse literatuurkritiek
• Las met Reinier Bakhuizen van den Brink nieuwe literatuur zonder bekommering om reputaties
• Oordeelden scherp maar vanuit het idee dat het hun taak was om literatuur vooruit te helpen
• 1843 vertrek van den Brink, pas in jaren 50 echte nieuwe kracht Huet
• Kroniek en kritiek – Huet leerde ons kritisch te lezen. Introduceerde poëzie. Hij leerde vanuit internationaal en historisch perspectief te oordelen. Brede context van de literatuur
• 1865 Huet majesteitsschennis in een almanak en politiek artikel dat de redactie niet aanstond. Stapte samen met Potgieter op

• Literatuurkritiek steeds belangrijker. Schrijven van kritieken is ook kunst
• Lodewijk van Deyssel, Menno ter Braak, Gerrit Komrij, Kees Fens en Arjan Peters

GODSDIENST UIT DE LITERATUUR
• Natuurkundigen haalden de betekenis van God onderuit met hun ontdekkingen
• Naast wetenschappelijke tijdschriften ook in de literatuur: consequenties van het in God geloven
• Gelovige schrijvers: wetenschap en geloof met elkaar verbonden konden blijven
• Atheïstische auteurs: uiting aan hun ongeloof, en twijfelaars schreven over hun strijd
• Tot 1850 literatuur vanzelfsprekend godsdienstig. Opvoeding: straffen en beloningen door God

Domineedichter Peter de Génestet
• Leekedichtjes – stelde zich op als een twijfelende leek
• Modernisme (1848) = Utrechtse en Leidse hoogleraren waren de voortrekkers: protestantisme voldeed niet voor de eigen tijd, en hield geen rekening met wetenschappelijke ontwikkelingen
• Bijbel niet door God geschreven: verzameling historische teksten, waarin fouten konden staan.
• Volgden Duitse theologen: Bijbel niet letterlijk nemen, Jezus-verhalen waren mythen= literatuur
• Vertrouwden op de vrije mens die zelf de Bijbel kon interpreteren en christelijk leven

• Predikanten kwamen in gewetensnood, sommigen stapten zelfs uit de kerk (Huet). Anderen bleven tobben (Génestest), Haverschmidt pleegde zelfmoord
• Orthodoxe predikanten - wetenschap en geloof met elkaar te verbinden
• De schepping, Dominee J.J.L. ten Kate 1866 – Genesis met wetenschappelijke inzichten overeen te laten komen. Genesis klopt niet. Gedicht werd heel populair
• Op driekwart van de 19e eeuw: scheidslijn tussen literatuur van gelovigen en van ongelovigen

NATURALISME – LITERATUUR ALS WETENSCHAP (1870)
• Jan ten Brink introduceerde in 1875 Zola’s naturalistische werken aan andere jonge schrijvers
• 1870 Naturalisme = natuurwetenschappen waren steeds beter in staat gebleken wetten op te stellen en voorspellingen te doen. Dit gold ook voor menswetenschappen
• Determinisme = Hippolyte Taine: `race, milieu, moment’ je bent bepaald door je ras, je sociale klasse en het tijdperk waarin je geboren bent. Dit geldt voor schrijvers en hun boeken
• Zola en gebroeders De Goncourt zagen schrijven als wetenschappelijk experiment: Verplaats de hoofdpersoon van een boerenfamilie naar een decadente adellijke familie en zie wat er gebeurt

• Lidewyde, Conrad Busken Huet (18680 – veroorzaakte flink schandaal omdat de vrouwelijke hoofdpersoon een serpent is dat moedwillig overspel pleegt en minnaars tegen elkaar uitspeelt
• De Banier, Marcellus Emants – wilde novellen met dubbele moraal, redacteuren bezwaar
• Emants verkoos de gekwelde, ziekelijke, bekrompene mens te beschrijven
• Wat wil het naturalisme?, Frans Netscher (1885) <-> Van Deyssel, Over Literatuur (1886):
• Netscher als talentloze volgeling van Zola. Hij praat oppervlakkig en onnozel na
• Zola volgens Van Deyssel: overstijging natuur in een proza dat de sensualiteit aanspreekt.
• Realiseerde hij in Een liefde (1887) - intiemste gedachtes en gevoelens hoofdpersoon. Kritiek door openlijke beschrijvingen van seksualiteit

DE TACHTIGERS – TACHTIG: DE BEUK ERIN
• De Nieuwe Gids, Willem Kloos – zorgde voor revolutie in de Nederlandse literatuur
• l’art pour l’art = het gaat om de kunst zelf, niet om moraal
• Neutrale verteller in plaats van auctoriale verteller met commentaar en voorkeuren 
• Als literatuur de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie is, dan hoort daar ook een allerindividueelst woordgebruik bij:
• Woordkunst met veel neologismen en ongebruikelijke koppelingen

• Dood Jacques Perk belangrijk voor bewustwording van nieuwe letterkunde (aan tering, op 22e)
• Debuteerde in 1880 met Iris: jongeling die onbeantwoorde liefde koestert en daardoor tot liefde voor de schoonheid komt. Werd geweigerd door De Gids vanwege de religieuze toon over kunst
• Willem Kloos schreef een `In memoriam’ waarin hij de jonge dichter prees
• In 1882 verscheen Gedichten van Jacques Perk

• Willem Kloos had depressies, angsthallucinaties, deed zelfmoordpogingen en kwetste zijn vrienden. In deze periodes ging het ook slecht met het tijdschrift
• Frederik van Eeden maakte in 1885 korte metten met de domineespoëzie
• Kloos en Albert Verwey dichtten samen anoniem Julia: oppervlakkig goed klinkend gerijm. Werd naar recensenten gestuurd > prezen het bundeltje
• Daarop maakten Kloos en Verwey zich bekend en schreven De onbevoegdheid der Hollandsche literaire kritiek, waarin ze de vloer aanveegden met de recensenten die Julia serieus namen

• Protest tegen de oude generatie en breuk met de kunst die op de maatschappij gericht was
• Impressionisme = schilderkunst, gericht op de indruk en het moment. L’art pour l’art heeft een nieuwe beeldspraak nodig, die visueel gericht is en waarin de natuur de bron voor de inspiratie is

• Een liefde (1887) – Lodewijk van Deyssel, Mei (1889) – Herman Gorter en Eline Vere (1889) – Louis Couperus Werden overtroffen door Verzen (1890) – Herman Gorter

DE HELE MENSHEID
• Aan den Keizer aller Russen, Frederik van Eeden (1890) – over socialisme. Botsing tussen schoonheidsaanbidders en de maatschappelijk-betrokkenen > leidde tot flinke discussie
• Lodewijk van Deyssel: socialisme en literatuur kunnen niet samengaan. Kloos sloot zich daarbij aan: sociale hervormers zijn anti-artistiek en zullen terugvallen op het christendom

• Twijfel kunstenaars na beginjaren Gids: sensitivisme en individualisme dreef Gort tot waanzin
• Gorter brak met de allerindividueelste kunst: ging filosofen lezen en koos voor het communisme. Zijn dichtkunst stelde hij in dienst van de verheffing van de arbeider
• Frederik van Eeden stichtte in 1898 een antikapitalistische tuinbouwcommune: Walden. Streefde  een ideale vrije maatschappij na > failliet > verdiepte zich in religieuze, mystieke kunst.

• Andere kunstenaars zochten naar nieuwe verbinding tussen kunst en maatschappij
• Gemeenschapskunst = kunstenaars van verschillende disciplines werkten met elkaar samen om kunstwerken te maken die de mensheid een nieuwe weg wezen, waarin schoonheid, denkkracht, zinvol leven en liefde met elkaar verenigd waren
• Industrialisatie: lelijke boeken > gemeenschapskunst > maakten boek weer ambachtelijk