Literatuurgeschiedenis & stromingen Nederlands

Leerwerk:

• Cursus 10 + cursus 11
• Blz. 123 150 kleine boekje

Literatuurgeschiedenis achttiende eeuw

Historische context

• In Amerika à verzet tegen Engeland à Amerikaanse Vrijheidsoorlog
• In Europa à burgerij wil meer invloed op bestuur (veel aandacht voor streven naar onafhankelijkheid en zelfbestuur in Amerika)
• 1789 à Bestorming van Bastille (startpunt Franse Revolutie à meer invloed van burgerij op bestuur en regering / niet alleen kerk en adel)
• Twee soorten revolutionairen: Jacobijnen (dictatuur van gelijkheid) en Girondijnen (gematigd)
• 1799 à Generaal Napoleon Bonaparte grijpt de macht à keizer in 1804

In Nederland

• Regenten aan de macht/burgerij wil ook hier meer invloed
• Drie groeperingen:
  • • Oranjepartij (stadhouder en aanhang)
    • Regenten (tegen stadhouder/ wilden macht behouden)
    • Patriotten (tegen stadhouder en regentenmacht à meer invloed burgerij)
• Inval Frankrijk op Nederland (17951806) à Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden à Bataafse republiek
• Zorgde voor samenwerking van de drie groepen à idealen werden op achtergrond gezet
• Pruikentijd (regenten in Nederland volgens Parijse mode)
• Elite (regenten à rijke burgers die veel macht heeft) à verfransing/ burgers tegen verfransing
• Eind achttiende eeuw economische achteruitgang (in andere landen wel start Industriële Revolutie)/ regenten doen geen nieuwe investeringen

Culturele context - Filosofie

• Immanuel Kant: a) à Wat kan ik weten? à Kennis begint met zintuiglijke waarneming van afzonderlijke verschijnselen. Vandaaruit komt kennis van algemene waarheden met behulp van het verstand (ratio/ rede à gebruik maken van je verstand)
• Omdat alle kennis voortkomt uit waarneming, is het niet mogelijk uitspraken te doen over God of de ziel
• b) Wat kan ik doen? à Mensen dienen zich zo te gedragen dat hun handelingen tot algemene wet kunnen worden verheven (Ik moet dingen doen, waardoor ik algemene waarheden zou kunnen zien à in je eigen leven laten zien hoe de mens zich zou moeten gedragen)

Culturele context - verlichting

• Verlichting à emancipatiebeweging van burgerij/ ontwikkeling van individu
• Emancipatie (strijd voor gelijke rechten) door zelfstandig kritisch denken (ratio/ rede à gebruik maken van je verstand)
• Onderwijs en verspreiding van kennis à middel tegen vooroordelen en ter bevordering van de deugd
• 1784 à oprichting Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen (scholing voor burgerij)
• Verlichtingsfilosofen: voor verdraagzaamheid en godsdienstvrijheid
  • • Montesqieu: Trias politica (drie machten gescheiden houden en alleen heersing gescheiden houden)
    • Rousseau: terug naar de natuur/ opvoeding (niet beïnvloeden is belangrijk)
• Populaire genres: tijdschrift/ encyclopedie à verspreiding van kennis/ satire/ roman à verspreiding van satire: kritiek/ bestuursvorm roman: hoe mensen zich moeten gedragen (voorbeeldfunctie)
• Wetenschap en techniek: kennis neemt zeer snel toe (Boerhaave / Teyler)

Culturele context - kunst in de achttiende eeuw

• Kunstenaar is opvoeder en opinievormer
• Kunstenaar werkte vaak in opdracht
• Werken met symboliek neemt geleidelijk af/ kunst moet begrijpelijk zijn voor gegoede burger (mensen moeten begrijpen wat er te zien is)

Culturele context - classicisme

• Ontstaan in zeventiende eeuw (renaissance)
  • • Terughalen van Klassieke Oudheid
    • Stijl van vorsten en machthebbers
• Classicisme in achttiende eeuw: aanpassing aan burgerlijke publieksgroep

à Meer eenvoud/ zakelijkheid/ regelmaat/ heldere lijnen/ i.p.v.

Mythologische scenes (verhalen van de klassieken en romeinen) en historische gebeurtenissen

Culturele context - muziek

• Voortgang van ontwikkeling uit zeventiende eeuw à Barokmuziek
• Doel: gevoelens en hartstochten uitdrukken/ voor bepaalde gelegenheden (heel belangrijk)
• Bekende componist: Bach
• In tweede helft achttiende eeuw: klassieke stijl van de Weense school komt op
• Doel: gevoel van evenwicht uitdrukken door logische ordening van muzikale motieven en melodieën (herhaling, symmetrie)
• Bekende componisten: Haydn, Mozart, Beethoven ß Weense school
• Componisten werkten veel vanuit opdrachtgevers à later steeds zelfbewuster en dus conflicten met opdrachtgevers

Literaire ontwikkelingen - schrijver en publiek

• Schrijvers uit alle lagen van de burgerij
• Literatuur voor en door burgers
• Schrijvers zijn opvoeders en opinievormers
• Schrijvers zien zichzelf als intellectuele elite (de mensen die iets weten/ iets te vertellen hebben)
• Meer dan voorheen manifesteren ook vrouwen zich als schrijfsters
• Belangrijke namen: Gerrit Paape (Reis door Apenland), Hieronymus van Alphen (kindergedichten), Betje Wolff en Aagje Deken (Sarah burgerhart à briefroman), Belle van Zuylen

Literaire ontwikkelingen - classicistisch toneel

• Belangrijk dichtgenootschap (groep mensen die samen gedichten maken) :‘Nil volentibus arduum’ (niets is onmogelijk voor hen die willen van hoger opgeleide burgerij
• Wens toneel te hervormen tot Frans classicistisch toneel (voorbeelden van toneelstukken schrijvers uit Frankrijk: Corneille, Racine en Moliere)
• Verbetering op vorm en inhoud (logische opeenvolging van handelingen/ taalgebruik beschaafd en fatsoenlijk)
• Doel: publiek via toneel morele lessen leren/ levenslessen / deugdzaamheid bevorderen

Literaire ontwikkelingen - spectatoriale tijdschriften

• Vanaf 1730 erg populair
• ‘Spectator’ à eerste tijdschrift à twee betekenissen:
  • • Hoofdpersoon oorspronkelijke tijdschrift (Spectator) à Heer Spectator (verteller van het verhaal) (verteller en moraliserende instantie à vertelt hoe het moet en hoe het niet moet)
    • Tijdschrift zelf (oorsprong in Engeland)
• Spectatoriaal tijdschrift = opinieorgaan voor burgerij/ sluit aan bij idealen van verlichting
• Teksten over zaken uit dagelijks leven/ problemen op zedelijk en godsdienstig terrein
• Teksten leerzaam en amusant/ zetten aan tot denken en discussie
• Geen individuele personen beschreven, maar karakterschetsen/ algemeen menselijke eigenschappen bekritiseerd of geprezen
• Soorten teksten: verhandeling, karakterschets, moraliserende gedichten of de (fictieve) lezersbrief)
• Spectatoriale tijdschriften in koffiehuizen gelezen
• Vanaf 1780 daalde populariteit door:
  • • De opkomst van de roman
    • Het verbod op het bespreken van politieke kwesties in deze tijdschriften
• In Nederland: ‘De Hollandsche Spectator’ van Justus van Effen

Literaire ontwikkelingen - kinderliteratuur

• Interesse in opvoeding en onderwijs à teksten speciaal voor kinderen
• Pionier (diegene die als eerste kinderliteratuur schreef) in Nederland: Hieronijmus van Alphen à ‘Proeve van Kleine gedichten voor Kinderen’ (onderwerpen: studieijver, deugden, relatie ouder-kind)

Literaire ontwikkelingen - imaginaire reisverhalen

• Populair genre
• Reis naar denkbeeldig land
• Doel: maatschappijkritiek geven
• Voorbeelden: ‘Gulliver’s Travels’ van Swift en ‘Reize door het Aapenland’ van (Schasz/Paape)

Literaire ontwikkelingen - Opkomst van de roman

• Veel aandacht voor psychologische verdieping van personages
• Beschrijving van innerlijke ontwikkeling van belangrijkste personen
• Verlichting à interesse in zelfbespiegeling, innerlijk leven en analyses van eigen gedrag
• Ook tegenstanders: angst voor zedelijk en moreel verval
• Specifiek genre: zedenroman (romans die duidelijk maken wat positief en negatief gedrag is verdedigen heersende normen en waarden)
• In zedenroman vaak briefvorm: zelfbespiegeling (kijken naar jezelf (door de mensen die de brieven lazen))/ illusie van echtheid/ variatie in taal per personage/ spanning verhogen (spanning wordt verhoogd door overschakeling naar een andere verhaallijn à benieuwd om verder te lezen)

Voorbeelden:

• ‘De historie van Mejuffrouw Sara Burgerhart’ van Betje Wolff en Aagje Deken
  • • Zedenroman
    • Programmanamen: namen typeren karakters
    • Pleidooi voor goede opvoeding, goede leiding en huiselijk geluk
    • Vrouw moet zich richten op geluk in het huwelijk, niet op werelds vermaak als luxe en mode
• ‘Julia’ van Rhijnvis Feith
  • • Cultivering eigen gevoel (richting negentiende eeuw à romantiek)
    • Sentimentele roman (sentimentalisme)
    • Emotionele effectwerking (zie gekozen locaties en interpunctie)
    • Beinvloed door ‘Die leiden des jungen Werther’ van Goethe

Literatuurgeschiedenis negentiende eeuw

Historische context

• Nederlaag van Napoleon in 1815
• Niet herstel van oude orde, maar veel revoluties
• Nationalisme en imperialisme belangrijkste politieke ontwikkelingen in Europa en de wereld
  • • Nationalisme à streven naar eenwording (veel belangstelling voor eigen verleden en volkskarakter)/ Fase in totstandkoming van moderne eenheidsstaten
    • Imperialisme (vanaf 1870) à streven naar gebieds- en machtsuitbreiding in de koloniën
• Eeuw van
  • • Bourgeoisie à kleine groep welvarende kooplieden, bankiers en industriëlen
    • Industrialisatie à nieuwe industrie en nieuwe arbeidsvormen
    • Kapitalisme à investeren van geld om winst te maken
    • Metropolen à grote steden waarin veel arbeiders anoniem leefden en opgingen in de massa

Historische context - Nederland

• Na nederlaag Napoleon à Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden herenigd in een koninkrijk onder Willem 1
• Belgen in opstand à 1839 Zuiden erkend als zelfstandig koninkrijk België
• 1848 Nieuwe grondwet van Thorbecke à Nederland parlementaire democratie (verantwoording afleggen/ macht bij welgestelde burgers (de mensen die geld hebben))
• Nederlaag Napoleon + afsplitsing van België à versterking nationaal gevoel (huiselijkheid, godsdienstigheid, vaderlandsliefde en vrijheidsverlangen)
• Van agrarische maatschappij naar geïndustrialiseerde maatschappij à nieuwe ontwikkelingen, ontwikkeling steden, mar ook verpaupering (verarming) en kinderarbeid
• Moderniteit maatschappij
  • • Bij arbeiders toenemende politieke en sociale bewustwording
    • Van platteland naar stad
    • Individualisme vergroot (traditionele banden van gezin, dorp of groep verdwenen)
    • Opkomst massacultuur, gericht op amusement en ontspanning (tegenhanger van officiële, burgerlijke (door dominees bepaalde) cultuur)
    • Ontkerkelijking nam toe, waardoor verzuiling ontstond (vorm van emancipatie om alles in je eigen kring te doen/ te kunnen doen)
    • Opkomst feminisme (Aletta Jacobs)

Culturele context - filosofie en wetenschap

• Karl Marx en Friedrich Engels à socialisme

  • • Arbeidsdeling en ontstaan van eigendom leiden tot vervreemding van de mens
    • Tweedeling van bourgeoisie (rijken) en loonarbeiders (armen) is niet goed
• Auguste Comte à positivisme
  • • Feiten ordenen + wetmatigheden opstellen à werkelijkheid begrijpen, beheersen en sturen
• Friedrich Nietzsche à  reactie op vervreemding en anonimiteit in massa
  • • Ziet zichzelf als vernietiger van alle zekerheden
    • Industrialisatie à dwang à mens raakt van zichzelf vervreemd
    • Uebermensch à een mens die bevrijd is van conventies en gegeven waarden (iemand die eigen keuzes kan maken)
• Charles Darwin à evolutietheorie
  • • On the origin of species
    • Wetmatigheden opstellen door zintuigelijk waarneembare verschijnselen of herhaalbare experimenten

Culturele context - kunst in de negentiende eeuw

• Kunstwerken steeds minder in opdracht gemaakt
• Kunstwerken steeds vrijer in stijl en onderwerpskeuze
• Kunst werd koopwaar
• Grote publiek was behoudend en kunstenaars wilden daar niet altijd aan voldoen
• Tweedeling bij kunstenaars:
  • • Zij die voldoen aan wens en smaak van publiek (geld verdienen à wat het publiek vraagt)
    • Zij die kiezen voor artistieke vrijheid (emotionele aspect à maakt niet uit of de mensen het kopen of niet)
• Kunstenaar eerst aan kant van burger, nu soms antiburger
• Kunst verandert ook door komst fotografie à functie om iets natuurgetrouw af te beelden werd overgenomen door foto’s à basis voor de moderne kunst

Culturele context - romantiek

• Kunst = expressie van de eigen gevoelens
• Waarde van het persoonlijke en het individuele werd gezien
• Romantisch kunstenaar à vrijheidsgedrang à breken met voorgeschreven regels in de kunst (belemmerend voor expressie van gevoelens)
• Romanticus à onvrede met wereld om hem heen
  • • Sehnsucht: verlangen naar iets dat leven niet te bieden heeft/ kloof tussen ideaal en werkelijkheid
    • Weltschmerz: pijn aan de wereld/ ergens anders willen zijn
    • Melancholie: treurnis, depressie
• Escapisme om aan Weltschmer te ontvluchten: vlucht naar verbeelding, verleden (middeleeuwen en Gouden Eeuw), ongerepte natuur, andere exotische culturen, dromen en het geheimzinnige/ griezelige

Culturele context - realisme

• Gericht op eigentijdse werkelijkheid en onderwerpen
• Streven om mensen af te beelden in de sociale/ economische werkelijkheid

Culturele context - impressionisme

• Ontstaan in Parijs
• Snelle weergave van momentopname
• Onderwerp: modern en stedelijk leven
• Schilders: Monet, Degas (hoef je niet te onthouden)

Culturele context - muziek

• Voornamelijk romantische muziek
• Ontwikkeling van eigen muzikaal idioom (persoonlijke stijl)
• Favoriete muziekvorm: symfonie
• Eind negentiende eeuw: impressionistische muziek à geen strakke structuur/ wil sfeer oproepen

Literaire ontwikkelingen - schrijver en publiek

• Algemeen:
  • • Veel literaire teksten in 19^e eeuw toch belerend of opvoedkundig
    • Schrijven vooral nevenactiviteit
    • Veel dominee dichters
    • Veel geschreven om voorgedragen te worden
    • 1880 - bewering van tachtig à literatuur moet los staan van religieuze, politieke en morele bedoelingen/ literatuur werd autonoom (zelfstandig)
• Lezerspubliek
  • • Burgerij à wilde ontspanning en amusement
    • Ontwikkeling massalectuur, maar ook kunst omwille van de kunst (l’art pour l’art)
• Enkele schrijvers tegenover burgerij (antiburgers) à tegen burgerlijkheid en de ethische en esthetische normen en waarden (ethiek à goed en kwaad, esthetisch à over wat je mooi vind) daarvan

Literaire ontwikkelingen - romantische literatuur

• Romantische literatuur = expressie van gevoelens
• Schrijver probeert Sehnsucht, Weltshcmerz en melancholie te ontvluchten
• Voorkeur voor lyrische (uitdrukken van je gevoelens) teksten
• Onderwerpen: verleden, natuurbeleving, tragische liefde, de dood, vriendschapsbanden, aandacht voor het hogere/ bovennatuurlijk

Literaire ontwikkelingen - historische roman

• Door nationalisme en escapisme veel interesse in verleden
• Verhaal tot leven roepen waarin nationale gevoelens een rol konden spelen (vaderlandsliefde)
• Voorbeeld: romans van Sir Walter Scott (‘Ivanhoe’)
• Verleden beschreven voor lessen voor het heden

Literaire ontwikkelingen - humor

• Gevoeligheid en Weltschmerz kunnen humor oproepen
• Humor als wapen tegen het lijden en de onvrede met het bestaan
• Manieren: (vraag in proefwerk à op welke manier probeert de schrijver humor te gebruiken?)
  • • Pijn uitvergroten en ironiseren
    • Absurde situaties
    • Woordspelingen
    • Vermenging van alledaags met verheven (iets simpels belangrijk maken)
    • Stijlbreuken
    • Overdrijving

Literaire ontwikkelingen - multatuli

• Multatuli = Nick name van Eduard Douwes Dekker (‘ik heb veel geleden’)
• ‘Max Havelaar of De koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij’
• Raamvertelling (verhaal in verhaal)
• Mengeling van feit en fictie/ mengeling van verschillende soorten teksten
• Doel: Nederlandse koning laten zien dat uitbuiting van NederlandsIndië moest stoppen (engagement)

Literaire ontwikkelingen - beweging van tachtig

• Vanaf 1885/ ‘tegencultuur’ genoemd
• Eigen tijdschrift ‘De nieuwe gids’
• Literatuur bevrijden van religieuze, morele en didactische doeleinden (l’art pour l’art / autonomie van de literatuur) à vernieuwing van de Nederlandse literatuur  + breuk met al het voorgaande
• Literatuur werd bedoeld om te lezen, niet om voor te dragen
• Belangrijke schrijvers: Willem Kloos, Lodewijk van Deyssel, Frederik van Eeden, Herman Gorter
• Poëzie = allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie

Literaire ontwikkelingen - realistische literatuur

• Eigentijdse werkelijkheid beschrijven
• Herman Heijermans met ‘Op hoop van zegen’
• Veelal over sociale milieus/ klimmen op maatschappelijke ladder
• Personages à doorbreken van sociale rollen
• Realisme ontwikkelt zich in 19^e eeuw van belerend naar objectief/naturalistisch

Literaire ontwikkelingen - belerend realisme

• Eerst wel werkelijkheid, maar moraliserende bedoeling
• Schokkende onderwerpen vermeden
• Normen en waarden goed te herkennen
• Personages goed of slecht à ethiek
• Goede afloop
• Voorbeeld: ‘Camera obscura’ van Hildebrand

Literaire ontwikkelingen - naturalisme

• Werkelijkheid zo objectief mogelijk weergeven/ neutraal (verteller mag geen commentaar geven
• Naturalisten willen niet beleren of moraliseren/ alles moet beschreven kunnen worden (dus ook taboeonderwerpen)
• Grondlegger: Emile Zola (geïnspireerd door positivisme, leidend tot determinisme)
• Determinisme: mens heeft geen vrije wil door erfelijkheid, het sociale milieu en de tijd waarin hij leeft
• Temperamentenleer: iedereen geboren met bepaald temperament (sommige mensen zijn eerder op de kast te krijgen dan anderen)
• Niet meer altijd goede afloop
• Nederlandse naturalisten: Marcellus Emants, Louis Couperus