Literatuurgeschiedenis 20e en 21e eeuw

Literatuurgeschiedenis Nederlands periode 2

1 De psychologische roman
In de tweede helft van de 19e eeuw ontwikkelden zich allerlei takken van de wetenschap. In deze tijd ontstaat ook de wetenschap psychologie: ‘logie’ is kennis en ‘psyche’ is de menselijke geest. Toen de psychologie ons meer inzicht gaf in de menselijke geest en het gedrag, gingen schrijvers dit inzicht steeds vaker toepassen in hun romans. Zo ontstond de psychologische roman.

Een psychologische roman is een roman waarin de nadruk wordt gelegd op het innerlijk van de karakters, motieven, omstandigheden en innerlijke handelingen en gedachten die ontstaan. Deze romans gaan dieper in op het waarom van het handelen van de hoofdpersoon.

De vier literaire stromingen van de psychologische roman:
1 Het naturalisme houdt zich vooral bezig met hoe de mens aan zijn eigenschappen komt. Zijn ze aangeboren (nature) of zijn ze ontstaan door een bepaalde opvoeding (nurture)? De stroming is rond 1870 in Frankrijk ontstaan. Kenmerken van de naturalistische roman:
- Determinisme (als je voor een dubbeltje geboren bent wordt je nooit een kwartje)
- De hoofdpersoon heeft een zwakke gezondheid, is somber of verveeld
- Geschiedenis van ontnuchtering (teleurstelling)
- Schrijver is tegen de gegoede stand en kiest voor de kleine man
- Belangstelling voor seksualiteit
- Taalgebruik; nieuw bedachte woorden (neologismen)
- Sprake van ik-verteller of personale verteller
- Er wordt afstandelijk en objectief verteld
Bekende schrijvers: Louis Couperus
2 Aan het einde van de 19e eeuw werd het onbewuste ‘ontdekt’ door de psychiater Sigmund Freud. Hij ontdekte dat dromen een symbolische betekenis hebben. Volgens hem werden mensen gedreven door onbewuste verlangens, driften, obsessies en onredelijke gedachten. Mede hierdoor ontstond het surrealisme waarin droom en werkelijkheid centraal staan.

Het magisch-realisme is een stroming in de literatuur waarin verschijnselen in magisch-realistische verhalen verklaard worden door gebruik van analytische psychologie. In deze verhalen wordt vaak gebruik gemaakt van een ‘paralleluniversum’. Dus een wereld waarin er twee werelden zijn.
Bekende schrijvers: Hubert Lampo (De komst van Joachim Stiller)
3 De afschuwelijke wereldoorlogen in de twintigste eeuw zijn van grote invloed geweest op het dagelijkse leven van de mensen die daarin leven. Er zijn dan ook een hoop literaire werken geschreven waarin de invloed van oorlog beschreven wordt.
- Maatschappijkritisch: Oorzaken en gevolgen van oorlog en hoe is het ontstaan?Hoe is het in de toekomst te voorkomen?
- Individu: Wat voor gevolgen heeft de oorlog op een kind of volwassene gehad? Deze romans zijn ook meer psychologisch. Veelal geschreven door Joodse schrijvers.
Bekende schrijvers: Marga Minco (Het bittere kruid) en Jeroen Brouwers (Bezonken rood)
4 Ook nu verschijnen er nog veel verschillende psychologische romans.
- Bernlef – Hersenschimmen (dementeringsproces)
- Rascha Peper – Russisch blauw (hunkeren naar iets wat je niet kunt krijgen)
- Gerbrand Bakker – Boven is het stil (het leven kan ook anders)
- Tommy Wieringa – Joe speedboot (het leven van Fransje Hermans)
- Anna Enquist – Contrapunt (over haar overleden dochter)
- Arnon Grunberg – Tirza (obsessief gedrag)

2 De filosofische roman
Filosofie (wijsbegeerte) zijn concrete gevallen begrijpen met behulp van het algemene. Een mening is meestal het eindpunt, en een filosoof zoekt meestal naar het beginpunt van de ontwikkeling. Een filosofische roman houdt zich bezig met thema’s als waarheid, tijd, kleur, dood, geluk, vrijheid, schuld en meer.

De vier literaire stromingen van de filosofische roman:
1 Het modernisme heeft een belangrijke rol gespeeld tussen 1920 en 1940. In deze stroming beginnen schrijvers met filosoferen. Kun je met taal wel alles zeggen wat je wilt zeggen als kunstenaar? Het modernisme groeide op het besef dat de Eerste Wereldoorlog de West-Europese waarden aan het wankelen heeft gebracht, de nieuwe technieken en wetenschappelijke inzichten.

In deze romans staat het individu centraal: dat is te verklaren vanuit de twijfel over de mens en de wereld. Kenmerken van het modernisme:
- Subjectieve beleving, niet op de objectieve buitenwereld
- Ervaringen van het individu
- Subtiele gevoelens en gedachten, in plaats van het wereldgebeuren
- Kenbaarheid van de werkelijkheid
Bekende schrijvers: Carry van Bruggen (Eva) en E. du Perron.
2 Na WO2 kwam het existentialisme op. Het heeft een scala een definities. Het is opgebouwd uit een grote verscheidenheid aan filosofische, religieuze en politieke ideologieën. Existentialisme is een verzamelnaam geworden voor de uitingen: somberheid, vrijheid, opstandigheid, absurditeit en morele normoverschrijding. Volgens existentialisten is de mens ‘geworpen’ in een wereld waar hij niet om gevraagd heeft. Het is de uitdrukking van het naoorlogse levensgevoel.

Dit alles leidde in Nederland tot de roman noir: sombere, ‘zwarte’ romans waarin het leven uitzichtloos is en de eenzame mens een hulpeloze dolende in een chaotische werkelijkheid is.
Bekende schrijvers: Gerard Reve (De avonden), Willem Frederik Hermans (De donkere kamer van Damokles) en Harry Mulisch (De aanslag)

3 In de jaren ’70 ontstaat er een discussie over wat literatuur is. Aan de ene kant pleitten mensen voor leesbare en toegankelijke literatuur: de ludieke variant. Aan de andere kant ontstaat er een groep mensen die van mening is dat literatuur een kunstuiting is: de intellectualistische variant. In Frankrijk ontstond in de jaren ’60 een sterk literair-filosofische variant van het postmodernisme. Deze stroming gelooft niet dat schrijvers een ‘compleet’ wereldbeeld kunnen schetsen in hun boeken of gedichten. Een postmodernist ervaart zijn wereld als ten diepste verscheurd en uit elkaar gescheurd. Hij twijfelt aan de wereld. Kenmerken postmodernisme:
- De tekst maakt aan de lezer duidelijk dat ‘de’ werkelijkheid als zodanig niet bestaat.
- De onechtheid wordt niet meer verhuld, maar juist benadrukt.
- Postmoderne romanfiguren zijn geen ‘echte’ uitgediepte personages, maar veranderen steeds van identiteit.
- Intertekstualiteit (een tekst kan nooit meer vernieuwend zijn)
Bekende schrijvers: Atte Jongstra en Willem Brakman.
4 In de filosofische romans van vandaag de dag valt op dat er geen sprake meer is van romans waarin een schrijver denkt ‘de waarheid’ te kunnen verkondigen.
Bekende schrijvers: Adriaan van Dis (De wandelaar) en Connie Palmen (De vriendschap)

3 De maatschappijkritische roman
Schrijvers van een maatschappijkritische roman willen de lezers waarschuwen voor bepaalde misstanden in de maatschappij. Zulke schrijvers zijn geëngageerd. Een boek kan bijvoorbeeld gaan over prostitutie of machtsmisbruik. Ook brengen schrijvers hun politieke ideeën naar voren. Thema’s in deze werken zijn vaak de tijd en maatschappij wanneer het boek geschreven is.
1 De literaire stroming de nieuwe zakelijkheid is nauw verbonden met de problematiek van de jaren dertig. Er moest weer een reëel beeld van de werkelijkheid gegeven worden. Kenmerken van de nieuwe zakelijkheid:
- Koele, beschouwende houding van de verteller
- Korte, zakelijke zinnen
- Duidelijke manier van schrijven
- Weinig gebruik van bijvoeglijk naamwoorden
- Nauwelijks tot geen emoties en gevoelens
- Werkelijkheid zo objectief mogelijk weergeven
Inhoudelijk gaan deze romans vaak over zaken, het moderne leven en sociale bewogenheid. Bekende schrijvers: E. du Perron (Bij gebrek aan ernst) en Ferdinand Bordewijk (Blokken)
2 De Tweede Wereldoorlog heeft de Nederlandse literatuur van de tweede helft van de twintigste eeuw enorm beïnvloed. De mensen waren tijdens de oorlog geconfronteerd met hun eigen wreedheid en met een grote onmacht. Hun mens- en wereldbeeld was enorm aangetast. Thema’s waren het existentialisme en de tegenstelling tussen goed en kwaad. Andere voorbeelden zijn schuld, collaboratie, verzet en collectieve lafheid.
Bekende schrijvers: Louis Paul Boon (Mijn kleine oorlog)

3 In de jaren ’60 tot en met de helft van de jaren ’70 veranderde de maatschappij snel. Het waren niet alleen de jongeren die zich manifesteerden. Ook andere groepen kwamen duidelijk naar voren. Bijvoorbeeld de opkomst van het feminisme. Dit is een maatschappelijke stroming die de emancipatie van vrouwen nastreeft. In de tweede helft van de jaren ’70 neemt het aantal prozaboeken met feministisch bewustzijn toe.
Bekende schrijvers: Anja Meulenbelt (De schaamte voorbij) en Renate Dorrestijn
4 Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft Nederland meerdere immigratiestromen gekend. Een eerste stroom hing samen met de dekolonisatie. Daarna kwam er arbeidsmigratie, gezinshereniging en asielmigratie. Hierdoor werd Nederland een multiculturele samenleving. Met als gevolg dat dit talloze aanpassingsmoeilijkheden met zich heeft meegebracht. Ook werd de literatuur in Nederland vanaf de jaren ’90 steeds meer multicultureel.
Je kan de migrantenliteratuur opdelen in drie categorieën:
- Hoofdpersoon zit gevangen tussen twee culturen (tweedegeneratieallochtonen)
- Situaties uit het land van herkomst worden aan de kaak gesteld
- Multiculturele samenleving als uitgangspunt
Bekende schrijvers: Kader Abdolah (Duizen schitterende zonnen) Hans Sahar (Hoezo bloedmooi?)