1.1 Van Oudheid naar Middeleeuwen
🏛️ Overgangsperiode (ca. 400–650)
➔ De overgang van het Romeinse Rijk naar de middeleeuwen ging geleidelijk.
➔ Het West-Romeinse Rijk viel langzaam uiteen; in 476 viel het officieel toen de laatste keizer werd afgezet.
⚔️ Nieuwe machten
➔ Germaanse stammen, zoals de Franken en Visigoten, namen het gebied over en stichtten eigen koninkrijken.
➔ Het Latijn verdween als gewone spreektaal, maar bleef wel gebruikt door:
➔ Geleerden (voor wetenschap en onderwijs)
➔ De kerk (voor religieuze diensten en geschriften)
⛪ Macht van de kerk
➔ De christelijke kerk kreeg steeds meer invloed door kerstening: het bekeren van mensen in West-Europa.
➔ In deze periode bestond er maar één erkende kerk: de rooms-katholieke kerk.
👑 Karel de Grote
➔ Koning van de Franken, werd in 800 tot keizer gekroond.
➔ Hij verenigde veel gebieden van West-Europa.
➔ Na zijn dood (814) viel zijn rijk uiteen.
🛡️ Onrust en nieuwe staten
➔ Na de val van het West-Romeinse Rijk heerste chaos.
➔ In de 9e en 10e eeuw vielen Vikingen binnen.
➔ Uiteindelijk ontstonden grotere rijken zoals:
➔ Het koninkrijk Frankrijk
➔ Het keizerrijk Duitsland
☪️ Ontstaan van de islam
➔ De profeet Mohammed overleed in 632.
➔ Daarna verspreidde de islam zich snel door het Midden-Oosten en Noord-Afrika.
➔ Christelijk Europa reageerde met kruistochten (1096–1291): religieuze oorlogen tegen islamitische gebieden.
🗺️ De Nederlanden in de middeleeuwen
➔ Nederland en België bestonden nog niet als landen.
➔ De gebieden werden de Lage Landen genoemd en waren verdeeld in gewesten zoals Holland, Brabant en Vlaanderen.
➔ Er was geen nationale eenheid, ook niet qua taal: elk gewest had zijn eigen dialect van het Middelnederlands.
1.2 Standenmaatschappij
🧩 Verdeling van de maatschappij
➔ Volgens Adalbero van Laon (11e eeuw) was de samenleving verdeeld in drie standen:
➔ Geestelijkheid – Zij die bidden
➔ Adel/ridders – Zij die strijden
➔ Boeren/werklui – Zij die werken
➔ Deze driedeling hield geen rekening met de burgerij, die vanaf de 10e eeuw belangrijk werd in de steden.
1.2.1 Geestelijkheid – Bidden
🔸 Reguliere geestelijkheid (kloosterleven)
➔ Monniken en nonnen leefden volgens kloosterregels:
➔ Armoede, kuisheid (seksuele onthouding), gehoorzaamheid
➔ Twee bekende kloosterordes:
➔ Benedictijnen – rijk, traditioneel
➔ Cisterciënzers – eenvoudig, hervormd
➔ Later ontstonden bedelorden zoals de franciscanen en dominicanen:
➔ Werkten in steden en dorpen
➔ Legden nadruk op gevoel, prediking, medeleven
➔ Franciscanen volgden Franciscus van Assisi, die het lijden van Christus en het verdriet van Maria centraal stelde: ze wilden geloof niet alleen begrijpen, maar ook echt voelen.
🔸 Seculiere geestelijkheid (kerk in de wereld)
➔ Mensen zoals de paus, bisschoppen en pastoors.
➔ Werkten onder gewone mensen, in parochies en steden.
➔ Zij zorgden voor de zielzorg: geestelijke begeleiding en religieuze rituelen.
➔ Ze bepaalden ook de morele normen: wat als goed of slecht gedrag werd gezien, kwam vaak van de kerk.
🧠 Christelijke leer (door Augustinus van Hippo)
➔ God is één maar bestaat uit drie personen (de Drie-eenheid: Vader, Zoon en Heilige Geest).
➔ De wereld bestaat uit twee rijken:
➔ Het aardse (tijdelijk en zondig)
➔ Het hemelse (eeuwig en volmaakt)
➔ Mensen zijn geboren met erfzonde en hebben verlossing nodig via Jezus’ kruisdood.
➔ Afwijken van het geloof = ketterij, wat streng werd bestraft.
1.2.2 Adel en ridders – Strijden
🏰 Feodale stelsel
➔ Bestond uit een dienstrelatie tussen een leenheer (machtige heer of koning) en een leenman (vazal).
➔ De leenman kreeg land (leen of feodum) in ruil voor:
➔ Trouw (hulde/hommage: een ritueel om trouw te zweren)
➔ Hulp in de vorm van:
➔ Raad (consilium): advies geven en besturen
➔ Daad (auxilium): militaire steun verlenen
🏇 Ridders
➔ Jongens uit adellijke families kregen een militaire opvoeding.
➔ Uitrusting: zwaard, lans, schild, maliënkolder (ijzeren harnas).
➔ Ridders waren meer dan soldaten: ze moesten ook zwakken beschermen en trouw zijn aan hun vorst en geloof.
🧭 Ridderlijke eercultuur
➔ Eer = respect krijgen door moedige daden voor een hoger doel.
➔ Ridderromans gingen vaak over eer en heldendaden.
➔ In Arturromans bijvoorbeeld stuurden ridders verslagen vijanden naar koning Arthur als bewijs van hun dapperheid.
1.2.3 Burgerij – Werken & ondernemen
🏙️ Opkomst van steden (vanaf 10e eeuw)
➔ Vooral in Noord-Italië en Vlaanderen ontstonden bloeiende steden zoals Brugge en Gent.
💰 Economie en mentaliteit
➔ Stedelingen verdienden geld met handel en productie, niet met landbouw.
➔ Ze hadden een andere mentaliteit dan de adel:
➔ Gericht op vrede, samenwerking, kennis, zuinigheid en investeren.
🧠 Cultuur
➔ De rijke burgerij nam gebruiken van de adel over, maar gaf er een eigen invulling aan (bijv. ridderidealen toegepast op het stadsleven).
➔ Zo ontstond een stadsversie van de riddercultuur.
1.3 Schrijfcultuur en boekdrukkunst
🧘 Monniken en manuscripten
➔ Tot de 12e eeuw schreven monniken boeken met de hand over op perkament: manuscripten.
➔ Dit was tijdrovend en duur werk.
🏙️ Schrijfonderwijs in steden
➔ Vanaf de 12e eeuw kwam er meer onderwijs in lezen en schrijven, onder andere aan:
➔ Kathedraal scholen
➔ Hoven van vorsten
➔ Er was steeds meer behoefte aan mensen die konden schrijven, vooral voor bestuur en administratie.
🏰📚 Literaire milieus
➔ Er waren drie grote kringen waarin literatuur belangrijk was:
➔ Adellijke hoven (ridderverhalen)
➔ Steden (voor burgerlijk publiek)
➔ Religieuze kringen (kloosters, kerkleiders)
1.3.1 De boekdrukkunst – Een revolutie
🕰️ Overgang naar de Nieuwe Tijd
➔ Eind 15e eeuw begon een nieuwe periode: de Nieuwe Tijd.
➔ Groot keerpunt: de uitvinding van de boekdrukkunst.
🖨️ Gevolgen
➔ Boeken hoefden niet meer met de hand gekopieerd te worden.
➔ Hierdoor werden ze:
➔ Sneller gemaakt
➔ Goedkoper
➔ In grote aantallen verspreid
➔ Dit zorgde voor een enorme verspreiding van kennis, ideeën en verhalen.
➔ Onderwijs, wetenschap en cultuur kregen hierdoor een enorme boost.
2.1 Wereldlijke en geestelijke cultuur
🎭 Twee culturen in de middeleeuwen
➤ De middeleeuwse cultuur had twee gezichten:
➤ Wereldlijke cultuur: van hoven (adel, vorsten) en burgerij
➤ Geestelijke cultuur: van de kerk en religie
⚔️ Botsingen tussen de twee
➤ Deze twee culturen botsten soms met elkaar:
➤ De kerk vond wereldlijk vermaak, zoals ridderromans, vaak zondig
➤ Wereldlijke mensen verweten de geestelijkheid soms luiheid en gulzigheid
🤝 Tegelijk onlosmakelijk verbonden
➤ Ondanks de spanningen waren ze niet los van elkaar te zien
➤ De culturen bestonden naast elkaar en beïnvloedden elkaar
🏰 De gotische kathedraal als voorbeeld
➤ Een gotische kathedraal was:
➤ Een Godshuis (religieus symbool)
➤ Maar óók de trots van de stad
➤ Kathedralen werden gebouwd met stedelijk geld, dus:
➤ Wereldlijke én geestelijke cultuur kwamen hier samen
2.2 Theologie en filosofie – Samenvatting
➤ In de middeleeuwen had de kerk veel invloed op de cultuur.
➤ Het geloof en de theologie (de leer over God) stonden boven kennis en filosofie.
➤ Kerkelijke geleerden vonden dat je verstand ondergeschikt was aan geloof: het geloof kwam altijd op de eerste plaats.
➤ Een belangrijke denker was Thomas van Aquino (1225–1274).
➤ Hij maakte een duidelijk verschil tussen theologie en filosofie:
➤ Theologie ging volgens hem over goddelijke waarheden die je niet kunt begrijpen met je verstand.
➤ Filosofie was meer gericht op logica en redenering, maar stond onder de theologie.
➤ In de oudheid (bijvoorbeeld bij de Grieken) was filosofie ontstaan uit het mythisch denken (verhalen over goden).
➤ In de middeleeuwen werd filosofie weer ondergeschikt gemaakt aan het geloof.
➤ Filosofie en andere wereldlijke kennis werden wel gedoceerd aan universiteiten, maar altijd in relatie tot het geloof.
➤ De filosofie in die tijd had vaak een neoplatonistisch karakter:
➤ Men geloofde dat er achter wat je met je zintuigen waarneemt (zien, horen, voelen) een diepere, 'echtere' werkelijkheid lag.
➤ Wereldlijke kennis draaide vooral om de "zeven vrije kunsten" (artes liberales):
➤ Deze waren verdeeld in twee groepen:
➤ Het trivium: grammatica (taal), retorica (welsprekendheid), en dialectiek (logisch redeneren).
➤ Het quadrivium: wiskunde, muziek, meetkunde (geometrie) en astronomie.
2.3 Middeleeuwse kunst – Samenvatting
➤ Religieuze kunst was het belangrijkste type kunst in de middeleeuwen.
➤ Kunstwerken zoals glas-in-loodramen, altaarstukken, fresco's en miniaturen hadden allemaal een religieus doel.
➤ Ze leerden gelovigen over belangrijke Bijbelse verhalen, heiligen, martelaren en persoonlijke devotie.
➤ In de Basilica di San Francesco in Assisi (Italië) is een frescocyclus van 28 fresco's te zien, gemaakt door Giotto en zijn leerlingen, over het leven en de wonderen van Heilige Franciscus.
➤ Fresco's werden gebruikt om gelovigen te herinneren aan de grootheid van heiligen.
➤ Middeleeuwers zagen alles om hen heen als symbolen van God.
➤ Zo zag de monnik Adam van Sint Victor bijvoorbeeld een noot als een beeld van Jezus Christus.
➤ Dit soort symboliek in de natuur en objecten heet universeel allegorisme.
➤ Licht was een belangrijk symbool in de middeleeuwse kunst, vooral in Gotische kathedralen, waar Jezus Christus gezien werd als het Licht der wereld.
🎨 Kenmerken van middeleeuwse kunst
➤ Symboliek (alles had een diepere christelijke betekenis)
➤ Werken in opdracht van een mecenas (zoals adel of kloosters)
➤ Artistieke traditie: kunstenaars maakten variaties op bekende motieven, zonder te streven naar originaliteit
➤ Didactische functie: kunst had de taak om gelovigen les te geven, vooral degenen die niet konden lezen
➤ Jheronimus Bosch schilderde kunst die waarschuwde tegen zonden en opriep tot een deugdzaam leven.
➤ Hij schilderde veel hell taferelen voor hen die de zonde kozen.
➤ Een beroemd voorbeeld van wereldlijke kunst is het Tapijt van Bayeux (ca. 1070–1080):
➤ Een borduurwerk van 70 meter lang dat de Slag bij Hastings (1066) afbeeldt.
➤ Waarschijnlijk gemaakt in opdracht van Odon de Conteville.
2.4 Hoofsheid – Samenvatting
➤ Hoofsheid ontstond in de twaalfde eeuw aan hoven in Zuid-Frankrijk en verspreidde zich over Europa.
➤ Het woord “hoofs” komt van “hof”, de kastelen waar vorsten en ridders verbleven.
➤ Hoofsheid omvatte gedragsregels die bedoeld waren om spanningen en geweld te voorkomen aan het hof, vooral tussen jonge mannen en ridders in opleiding.
➤ Het doel was zelfbeheersing en beschaafde omgangsvormen.
➤ Men moest leren anderen niet te kwetsen of te provoceren.
➤ Aan het hof waren vrouwen altijd aanwezig, en mannen moesten zich aanpassen door:
➤ Goede manieren
➤ Correcte kleding
➤ Geen grof taalgebruik
➤ De hoofse liefde was een belangrijk thema in literaire werken.
➤ Hierin werd het traditionele rollenpatroon omgedraaid:
➤ De man moest dienstbaar zijn aan de vrouw.
➤ Hoofse liefde werd gepresenteerd als moeilijk maar lonend.
➤ De man moest beproevingen doorstaan om uiteindelijk als een beter mens te zegevieren.
➤ In de hoofse literatuur werd dienstbaarheid gepromoot, zoals de feodale verplichting van de vazal om trouw te dienen.
➤ Vanaf de twaalfde eeuw werd hoofse liefde een centraal thema in hoofse romans en hoofse liederen.
➤ In kronieken (historische verslagen) werd het vaak niet expliciet benoemd.
➤ Nieuw was dat mannen in deze teksten oprechte liefde voor vrouwen konden ervaren en uiten, zonder dat dit als onmannelijk werd beschouwd.
➤ De hoofse cultuur begon aan de hoven en werd vanaf de dertiende eeuw overgenomen door de stedelijke elite, zoals rijke burgers en de adel.
➤ De hoofse cultuur werd gezien als een wereldlijke cultuur, die zich onderscheidde van de kerkelijke cultuur en als tegenwicht diende voor de christelijke normen.
3.1 Schrijver en Publiek
➤ Veel auteurs zijn anoniem
➤ Voorbeelden: Roman van Walewein, Van den vos Reynaerde → geen auteur genoemd
➤ Schrijven was vaak collectief of in dienst van iemand, niet gericht op individuele erkenning
➤ Toch zijn er bekende auteurs
➤ Hendrik van Veldeke → eerste bekende Nederlandse auteur
➤ Jacob van Maerlant → schreef o.a. de Rijmbijbel
➤ Diederic van Assenede → bekend van Floris ende Blancefloer
➤ Auteurs waren vaak geestelijken of klerken
➤ Werkten soms in opdracht (mecenaat) → schrijven voor publiek
➤ Literatuur had een dubbele functie: vermaak én educatie (didactisch)
➤ Teksten waren op rijm → goed voor voordracht
➤ Veel teksten zijn bewerkingen van Latijnse of Franse bronnen
➤ Mondelinge overlevering en handschriften zorgden voor verspreiding
3.2 Ridderromans
➤ Vanaf 13e eeuw populair in Nederlandstalige gebieden
➤ Gericht op adel, later ook op stedelijke elite
➤ Functies van ridderromans: vermaak, educatie, morele les
➤ Twee hoofdgroepen:
Karelepiek
- Karel de Grote als centrale figuur
- Theocentrisch
- Grof, gewelddadig
- Bewijzen van kracht, trouw
- Vrouw is ondergeschikt
- Thema: strijd tegen heidenen/opstand onderdanen
- Vaste land van Europa
- Voorhoofs
Hoofse roman
➤ Thema’s: liefde, innerlijke groei, queeste, hoffelijkheid
➤ Franse invloeden (Chrétien de Troyes)
➤ Subgenres:
➤ Oosterse romans → Floris ende Blancefloer
- Veel fantasie en exotiek (paleizen, wonderdieren, geheimzinnige culturen).
- Liefdesverhalen spelen vaak een hoofdrol.
- Minder historische nauwkeurigheid; eerder sprookjesachtig.
- Beïnvloed door kruistochten en verhalen van reizigers.
- Thema: Gesitueerd in het mystieke en exotische Oosten (bv. Byzantium, het Midden-Oosten).
➤ Trojeromans → Eneasroman
- Historisch of pseudo-historisch karakter.
- Kennis van de klassieke wereld (Griekse en Romeinse cultuur).
- Heldendaden, oorlogen en heldenmoed staan centraal.
- Vaak gebaseerd op Latijnse bronnen.
- Morele lessen en beschaving zijn belangrijk.
- Thema : Verhalen rond de Trojaanse oorlog en figuren uit de klassieke oudheid, zoals Aeneas, Troje, of Alexander de Grote.
➤ Arthur Romans → Walewein, Ferguut
- Keltisch
- Beschaafd, edel
- Zoeken naar identiteit, quest
- Liefde man worden geuit
- Koning Arthur
- Ridders aan de ronde tafel
- Democratie
- Magie
Voorhoofs en Hoofs ; Verschillen
3.3 Hoofse Lyriek
➤ Ontstaan uit Franse troubadours cultuur
➤ Thema: hoofse liefde
➤ Verhouding tussen minnaar (dienaar) en geliefde (meesteres)
➤ Vaak onbeantwoorde liefde, verheven en spiritueel
➤ Gebruik van natureingang → beschrijving van de lente als metafoor voor ontluikende liefde
➤ Bekende dichters: Hendrik van Veldeke, Jan I van Brabant
➤ Functie: elite-amusement, statusverhogend
3.4 Dierenverhaal – Van den vos Reynaerde
➤ Geschreven ca. 1270 door Willem
➤ Reinaert gebruikt sluwheid en taal om te ontsnappen aan straf
➤ Allegorisch verhaal met dieren die menselijk handelen
➤ Parodie op rechtspraak, hofcultuur en feodaal systeem
➤ Reinaert bedriegt anderen maar wordt telkens geloofd
➤ Thema’s: macht, list, corruptie, kritiek op heersende orde
➤ Gebaseerd op Franse en Latijnse bronnen: Roman de Renart, Ysengrimus
3.5 Geestelijke Letterkunde
➤ Ontwikkeling van Latijnse naar volkstalige teksten
➤ Doel: christelijke moraal verspreiden
Exempelen
➤ Korte verhalen met een duidelijke moraal
➤ Vaak gebruikt in preken
Rijmbijbel
➤ Bijbelse verhalen in rijm
➤ Door Jacob van Maerlant, bedoeld voor gewone mensen
Marialegenden
➤ Maria helpt mensen in nood
➤ Voorbeeld: Beatrijs
➤ Thema’s: zonde, boetedoening, genade
3.6 Toneel
Geestelijk toneel
➤ Opgevoerd tijdens kerkelijke feesten
➤ Voorbeelden: Passiespelen, Marialegenden
Wereldlijk toneel
➤ Gericht op dagelijkse thema’s, vermaak en kritiek
Abele spelen
➤ Serieuze stukken over hoofse liefde
➤ Voorbeeld: Lanseloet van Denemerken
Sotternieën
➤ Komische naspelen van abele spelen
➤ Voorbeeld: Die Buskenblaser
➤ Thema’s: spot op menselijke zwakheden
3.7 Rederijkers
➤ Opkomst in 15e eeuw in steden
➤ Rederijkers = leden van literaire kamers
➤ Achtergrond: burgers zoals notarissen, ambachtslieden
➤ Organiseerden voordrachten, wedstrijden, toneel
➤ Belangrijke rol in stedelijke cultuur en debat
➤ Teksten vaak moralistisch, satirisch, religieus of liefdesgericht
➤ Gebruik van stijlfiguren, rijm en klank
➤ Bekende rederijkers:
➤ Anthonis de Roovere
➤ Anna Bijns → verdedigt katholiek geloof, anti-Luther
➤ Eduard de Dene
REACTIES
1 seconde geleden