H15: Literatuur uit de negentiende eeuw tot 1880

De politieke achtergronden

In 1815 werd Napoleon definitief verslagen en Nederland werd een koninkrijk met Willem I als vorst. Hij wilde de handel bevorderen en richtte daarom de Nederlandsche Handelsmaatschappij op. Ook werd België onafhankelijk.
Willem II zorgde voor een grondwet, opgesteld door liberaal Thorbecke.

De sociaaleconomische achtergronden

De industrialisatie zorgde voor een enorme groei van de steden en de tweedeling tussen rijken en armen. De omstandigheden waren slecht en stadsmensen hadden het gevoel dat ze opgingen in de massa.
In de Aziatische koloniën werd het cultuurstelsel ingevoerd. De inlandse bevolking moest een deel van de oogst afstaan aan Nederland en de Handelsmaatschappij profiteerde enorm van het systeem.
In Nederland was de burgerij erg machtig en invloedrijk. De burgerlijke ideologie stelde gezin, vaderland en vorstenhuis centraal. Le bourgeois satisfait (de zelfgenoegzame burger) leefde in een veilige, rationele en geordende tijd: la belle epoque. Ze geloofden in hun eigen wereldje en wisten dat alles goed zou komen door God en het liberalisme. Wetenschappers zetten deze visie onder druk.

De culturele achtergronden

Het nationalisme was erg belangrijk in de negentiende eeuw. Een volk werd beschouwd als eenheid met een gemeenschappelijke afstamming. Volkssprookjes en liederen werden verzameld (gebroeders Grimm).
Tijdens en na de Franse bezetting en de Belgische opstand was met op zoek naar een eigen identiteit, voorzien met een nieuw vaderlands gevoel. Bekende personen uit de geschiedenis werden geëerd.
Charles Darwin veroorzaakte een revolutie met The origin of species. Hij ontwikkelde ideeën over de evolutie en survival of the fittest.

Karl Markx en Friedrich Engels bedreigden de gegoede burgerij met hun opvattingen. De industrialisatie was slecht en zorgde voor de vervreemding van de mens. De economische tegenstellingen binnen de bevolking moesten verdwijnen. De loonarbeiders stonden tegenover de bourgeoisie. Het socialisme kwam op.

Romantiek en realisme

De romantiek
- Het accent ligt op de weergave van het gevoel en de verbeelding en het realisme, met de nadruk op de betrouwbare weergave van de werkelijkheid.
- Vooral in Engeland, Duitsland, Frankrijik, Nederland en Vlaanderen: schilderkunst, literatuur en muziek.
- De breuk met het classicisme: Opkomst van het sentimentalisme maakte nieuwe opvattingen mogelijk. Er moest aandacht komen voor de individuele verbeeldingskracht. Het gevoel moest zo direct mogelijk geuit worden.
- Gevoel: De natuur werd ervaren als iets groots en eervols. Gevoelens werden zo spontaan mogelijk beschreven.
- Verbeelding: De verbeelding stond centraal naast de gevoelens. Hij kon een andere wereld oproepen, bijvoorbeeld een exotisch land of in hogere en religieuze sferen. Een romanticus probeerde met zijn verbeelding en expressie het onzichtbare, oneindige in het reële weer te geven.
- Engagement: De romanticus kwam regelmatig in conflict met zijn omgeving. Hij zette zich af tegen de zelfgenoegzame burger. Multatuli was een voorbeeld van een sociaal geëngageerd schrijver.
- Weltschmerz: Er was een kloof tussen ideaal en werkelijkheid volgens de romantici, wat leidde tot het gevoel van onvrede met de eigen tijd, het lijden van een bestaan: Weltschmerz. In Nederland wat Piet Paaltjens (HaverSchmidt) hier een voorbeeld van. Vol spot en ironie parodieerde hij het gevoel van Weltschmerz. Hij gebruikte stijlmiddelen om ernstig bedoelde poëzie te parodiëren.
- Personages: Zijn vaak dolenden met groot onvervulbaar verlangen, idealisten of wereldverbeteraars.
- Romantisch levensgevoel: Er waren mensen die echt lijden aan Weltschmerz en leven in onvrede met de werkelijkheid. Het speelt dus ook een belangrijke rol in het dagelijks leven.

Romantiek in Nederland en Vlaanderen
In de eerste decennia werd er vooral veel gemeenschappelijk gedaan, wat zich uitte in een intensief gezelschapsleven. Zo waren er ook veel literaire genootschappen en dichters droegen hun werk in het openbaar voor. Hendrik Tollens was een vooraanstaand dichter en werd bekend met de overwintering van de Hollanders op Nova Zembla.

Er kwam aandacht voor de historische roman. David Jacob van Lennep schreef ‘Verhandeling over het belang van Hollands grond en oudheden voor gevoel en verbeelding’. Hij pleitte voor een Hollandse historische roman, in navolging van Sir Walter Scott. Hij liet het Engelse verleden in zijn romans herleven. Hij schreef historische avonturenromans, in een kleurrijk decor en een zo exact mogelijk beschreven historische periode. Hij maakte ook gebruik van de couleur locale.
Aarnout Drost week af van Scott. Hij begon met de historische ideeënromans. Hij wilde uitdrukking geven aan een visie op mens en maatschappij. Bekende voorbeelden:
Aarnout Drost – Hermingard van de Eikenterpen, J.F. Oltmans – Het slot Loevestein en de Schaapherder, Jacob van Lennep - De roos van Dekema, T. Bosboom- Toussain – Het huis Laurenesse, Mejonkvrouwe de Mauléon en Leycester-cyclus.
Hendrik Conscience publiceerde De Leeuw van Vlaanderen, gebaseerd op de Guldensporenslag. De eerste verhaallijn gaat over de strijd tussen de Vlamingen en de Fransen, de tweede over de liefdesgeschiedenis tussen een ridder en een dochter van de legerleiding. Zo’n consciensesroman sloot aan bij het emancipatiestreven van Vlaanderen in die tijd.

Studenten in Leiden richtten zich op buitenlandse voorbeelden van romantici en vertaalden het werk. Lord Byron en Victor Hugo werden bewonderd, maar l snel werd Nicolaas beets de belangrijkste domineedichter. Ze waren afkomstig uit de burgerij en na de studie theologie bleven ze dichten. De moraal werd benadrukt en er werd geschreven na gebeurtenissen in het volk, vaderland, gezin en de troost van het geloof. Poëzie was een middel om algemene waarheden in begrijpelijke en aantrekkelijke vorm te presenteren.

Realisme
Nicolaas Beets publiceerde onder de naam Hildebrand een bundel verhalen en novellen over alledaagse gebeurtenissen onder de titel Camera Obscura (donkere kamer). Dit was een middel in de fotografie. Je kon de werkelijkheid waarnemen, maar nog niet vastleggen. De fotografie werd erg bekend. Men beschouwde een foto als een objectieve en betrouwbare weergave van de werkelijkheid. Als een kunstenaar probeert de werkelijkheid weer te geven, heet dat realisme.
- Idealistisch realisme: Nicolaas Beets maakte hier gebruik van. De werkelijkheid werd niet beschreven om die zo objectief mogelijk te beschrijven, maar om de zedelijke verbetering van het publiek te bewerkstelligen. Dit realisme past goed bij het wereldbeeld van la belle époque. Ze hadden alleen ook voor alles wat goed ging, niet voor bijvoorbeeld de slechte omstandigheden.
- Objectief realisme: Gustave Flaubert publiceerde Madame Bovary waarin hij probeerde zo objectief mogelijk de belevenissen van een doktersgezin in Normandië en het overspel van Emma Bovary weer te geven. De becommentariërende verteller ontbrak, in tegenstelling tot het idealistisch realisme. Er werden alleen situaties verteld zonder een oordeel te geven en de ironie ontbrak. De lezer moet zelf een oordeel vormen over datgene wat er gelezen is. Hildebrand trad als burgerlijke zedenmeester op, Flaubert kwam tegenover de burgerij te staan.