Rechtsstaat 1 t/m 9

Paragraaf 1. Idee en oorsprong van de rechtsstaat
Democratische rechtsstaat (!): geeft regels voor burgers en rechtsstaat

De overheid treedt op als de burgers geweld gebruiken: maar de overheid mag niet alles

Enerzijds hebben de burgers inspraak in politieke kwesties dmv vrije verkiezingen; anderzijds worden burgers beschermd tegen de machthebbers

Absolute macht: Feodale koningen konden naar willekeur regeren: L’état c’est moi. De macht van de staat kwam aan hem (Lodewijk XIV) toe.

Franse revolutie maakte een eind aan absolute macht. In NL zijn koningen in een constitutionele monarchie gebonden aan de grondwet.

Sociaal contract (Rousseau) in een rechtstaat: tussen burgers en overheid. Als de burgers zich eraan houden dan beschermt de overheid ze.

Rechtstaat bindt bestuurders aan maat en regel: ze zijn gebonden aan regels voor bijvoorbeeld straf zonder tussenkomst van een onafhankelijke rechter (maat)

Montesquieu: Vond dat tegenover de macht van de koning een door het volk gekozen parlement moest komen dat de wetten maakt.

trias politica: scheiding der machten
- Wetgevende macht:
- Uitvoerende macht:
- Rechtsprekende macht:

Mensenrechten:

- UVRM: universele verklaring van de rechten van de mens (Door VN in 1948) ook wel morele grondwet van de wereld genoemd (zie hfdst 9)

- EVRM: Europees verdrag van de rechten van de mens (1950)

Belangrijke rol in de verbetering van de mensenrechten. De mensenrechten zijn in de grondwet vast gelegd: grondrechten: rechten die zo fundamenteel zijn voor de vrijheid dat ze in de grondwet zijn vastgelegd.

Rechtstaat: daar waar mensenrechten worden bewaakt. Het is een heerschappij van regels maar die regels worden wel uitgevoerd door mensen van de overheid (kan wel eens iets mis gaan)

De waarden en normen van de rechtstaat vormen de minimale binding die burgers en groepen hebben. De rechtstaat is de grondslag voor de parlementaire democratie, de verzorgingsstaat en de pluriforme samenleving.

Waarden à normen à wet


Paragraaf 2. De grondwet en de grondrechten
Grondwet (=constitutie) in Nederland: Doel: bindend middel in een pluriforme samenleving. Verder als doel:

- beperking van de macht van de staat en vrijheid van burgers garanderen

- fundamentele rechten van burgers vastleggen

- eenheid van staat uitdrukken

- organisatie van de belangrijke organen van de staat

1806 Ne wordt constitutionele monarchie

1814 eerste grond wet

In 1848 (Thorbecke): grondwetswijziging: hierdoor gaf koning macht uit handen en werd er door ministers geregeerd

Censuskiesrecht: alleen mannen mogen kiezen die directe belastingen betalen

- Klassieke grondrechten (kenmerk= houden een beperking in van de bevoegdheden van de overheid tov de burgers) : 1) vrijheidsrechten, godsdienstvrijheid, vrijheid van meningsuiting – 2) gelijkheidsrechten (iedereen is gelijk) – 3) politieke rechten (kiesrecht) (bron 5 blz 33 tekstboek!) één is niet belangrijker dan andere.

- Sociale grondrechten sinds 1983: zorgplicht vsan de overheid tov de burger (recht op onderwijs – werkgelegenheid – volksgezondheid – woongelegenheid, welvaart)

Verschillen klassieke en sociale grondrechten

Klassieke: overheid is passief

Sociale: overheid heeft zorgplicht= is actief maar burgers kunnen ze niet bij de rechter afdwingen

Horizontale ( verhoudingen tussen burgers onderling; botsende grondrechten komen hierin voor) en verticale werking (verhouding burgers en overheid) grondwet

Botsende grondrechten: grondrechtelijke belangen van de burgers botsen met elkaar (roddelblad wat alles publiceert op basis van persvrijheid. )

Botsende grondrechten voorkomen door:

- Rangorde aan te brengen in grondrechten (wil men niet vanwege wisselende voorkeuren door de tijd heen)

- Toetsing van grondrechten door rechter laten doen

: beoordeling in Europees verband.


Paragraaf 3. Trias politica
Trias politica:

- wetgevende macht: algemene wetten te maken, wijzigen of in te trekken

- uitvoerende macht: wetten in praktijk te brengen en in concrete gevallen toe passen

- rechterlijke macht (!) in geval van onenigheid over wetten en bij conflicten rechtspreken

Geniale eraan is dat de macht verdeeld wordt over 3 organen die niets over elkaar te zeggen hebben maar elkaar wel kunnen controleren. Checks en balances. Elkaar controleren en daardoor in evenwicht houden.

Wetgevende macht: regering (koning en minsters ) en parlement (1ste en 2e kamer)

goede wetten voldoen aan deze eisen: algemeen (voor iedereen geldend), duidelijk (iedereen moet ze begrijpen), haalbaar en uitvoerbaar. Iedereen moet de wet kennen (of in ieder geval dat deel wat voor jou belangijk is (kan niet zeggen dat je het niet wist)

Uitvoerende macht: Ministers moeten zorgen dat aangenomen wetten uitgevoerd worden (let op: dubbel want de minster maakt ook de wetten samen met de ministeries.

Soms mag de uitvoerende macht eigen regels opstellen( Ministeriele regelingen) uitvoeringsregels of aanwijzingen hoe wetten precies moeten worden uitgevoerd.

Ambtenaren worden ook vierde macht genoemd: kunnen bij uitvoering van wetten zelf beslissingen nemen. Minister wordt gecontroleerd door parle

ment en moet alle verantwoordelijkheid nemen (ministeriele verantwooordelijkheid)

Rechterlijke macht: in handen van onafhankelijke rechters. Worden voor het leven benoemd

Het geheel van uitspraken van rechters heet jurisprudentie

Voorstel om niet rechters te laten rechtspreken maar toetsingsrecht in te stellen: rechters krijgen het recht om wetten te toesten aan de grondwet

Ze mogen nu al aan internationale verdragen (bijv EVRM) toetsen. In EVRM staan grondrechten en dus kan de rechter dit indirect al toetsen aan de grondwet.


Paragraaf 4. De rechtsorde
Verschil tussen rechtsregels (= gedragsregels die door de overheid zijn vastgelegd; is het legaal of illegaal) aan de ene kant en sociale en morele regels aan de andere kant (sociale regels zijn meestal niet opgeschreven: beoordeling van gedrag) (morele regels: beoordeling van gedrag in termen van goed en kwaad)

Rechtsgebieden

Privaatrecht/burgerlijke recht/civielrecht (= horizontaal regelt de relaties tussen burgers onderling, gaat om rechten en plichten ):

- personen- en familierecht (huwelijk, erven)

- ondernemingsrecht (stichting of BV = rechtspersoon

- vermogensrecht (koop-huur of arbeidsovereenkomsten)

Publiekrecht (= verticaal regelt de relaties tussen burger en overheid) :

- staatsrecht: Grondwet, bevoegdheden van ministers

- bestuursrecht: vergunningen, belastingrecht, bescherming

- Strafrecht: alle strafbepalingen


Paragraaf 5. Het strafproces in een rechtsstaat
Grondwettelijke rechtsbescherming:

- Onschuldvermoeden als basis: verdachte is onschulding totdat het tegendeel is bewezen.

- Gevangenen hebben recht op voeding, ontspanning en mogen niet mishandeld worden

Procesregels: je kan niet zonder proces in de gevangenis worden gestopt. Alle handelingen van politie, officieren en rechters zijn aan deze regels gebonden. Samen heten deze regels: stafproces recht.

De zes stappen van het strafproces:

- Staande houden (vragen naar je ID), Aanhouden: gerarresteerd en meegenomen naar bureau voor verhoor

- – opsporing ; verzamelen van informatie (verhoren van verdachten en getuigen) Dwangmiddelen (huisonderzoek, DNA onderzoeken, infiltratie door Politie, rekeningnrs opvragen bij bank) mogen gebruikt worden.

- – vervolging : Officier van justitie vertegenwoordiger van het Openbaar Ministerie (OM) beslist of de zaak wordt voorgeleid bij de rechtbank (vervolgen). Het OM kan ook beslissen een schikking (geldboete of taakstraf) aan te gaan of een zaak te seponeren (zonder straf )

- – berechting/zitting strafzaak wordt aangebracht door een ‘tenlastelegging’. Hierin staat wat de aanklacht is en de verdachte krijgt deze thuisgestuurd in een dagvaarding. Een strafzaak begint bij de rechtbank: politierechter: spreekt in eentje recht (eenvoudig): zwaardere zaken bij de meervoudige kamer (3 rechters) . Officier houdt aan het eind een requisitoir, advocaat een pleidooi voor de verdachte

- – eventueel in Hoger Beroep Mogelijk bij het gerechtshof . Daarna mogelijkheid tot cassatie bij de Hoge Raad

- – eventueel uitvoeren straf (wie doet wat?) Opgelegde straf wordt door de rechter uitgesproken en de straf wordt uitgevoerd door de uitvoerende macht (min van Justitie, afd gevangeniswezen)

Openbaar Ministerie (OM) (= alle officieren van justitie) : seponeren – schikken - vervolgen
Hoger beroep – in cassatie
Opstelling rechtzaal blz 48


Paragraaf 6. Het strafrecht
Beginselen strafrecht:

1) legaliteitsbeginsel: geen feit is strafbaar dan op grond van een daaraan voorafgaande strafbepaling (je moet wel weten dat wat je doet strafbaar is)

2) - ne bis idem regel : je mag niet 2 x vervolgd worden voor hetzelfde feit (ook al komen er nieuwe feiten naar boven (door bijv DNA)

3) duidelijkheid over wat wel en niet mag

Uittreksel Justitiële documentatie (vroeger: strafblad) volledige strafrechterlijke verleden ook verdacht zonder veroordeling wordt 20 jaar bewaard als het feit ernstig was (bij een misdrijf niet bij een overtreding) .

Wetboek van strafrecht: hierin staan de meeste strafbepalingen opgenomen In drie delen

- 1) algemene bepalingen: bijv. wanneer is er sprake van een poging tot een misdrijf , wanneer medeplichtig, wanneer niet strafbaar

- 2) misdrijven ernstig strrafbare feiten. Moord, mishandeling, gijzeling, diefstal met geweld, bigamie

- 3) overtredingen; minder ernstige stafbare feiten (buren gerucht)

Materiele strafrecht is de inhoud van alle strafbepalingen

Strafuitsluitingsgronden (reden om een straf niet te geven) : Als iemand het feit wel gepleegd heeft maar hij toch geen straf opgelegd krijgt vanwege bepaalde omstandigheiden.

Hier wordt onderscheid gemaakt in:

- rechtvaardigingsgronden (

- schulduitsluitingsgronden (

Rechtvaardigingsgronden: Gepleegde feit is niet meer strafbaar door bijzondere omstandigheden

- Noodweer (Niet strafbaar omdat je jezelf verdedigde : )

- overmacht-noodtoestand (bordje verboden toegang negeren omdat je een kind moet redden)

- ambtelijk bevel ( door een agent naar de vluchtstrook gestuurd worden en door een andere agent bekeurd worden voor op de vluchtstrook rijden)

Schulduitsluitngsgronden: feit is wel strafbaar maar dader heeft geen schuld

- Psychische overmacht (gedwongen worden een overval te plegen)

- Noodweer-exces (je verdedigt jezelf of een ander met bijvoorbeeld een mes terwijl je aanvaller geen mes heeft)

- Ontoerekeningsvatbaarheid ( Iemand weet niet wat hij doet door psychische stoornis ) geen straf wel TBS (ter beschikking stelling van de regering voor max 4 jaar)

- Afwezigheid schuld (als je niet weet dat de spullen die je verkoopt gestolen zijn ( heling)

Soorten straffen:

Hoofdstraffen:

geldboete –

taakstraf (alternatieve straf)

vrijheidsstraf: bij overtreding heet deze straf hechtenis; bij een misdrijf (zwaarder) heet het gevangenisstraf.

Bijkomende straffen: Intrekken rijbewijs, stadion verbod , uit beroep zetten van arts

Maatregelen: Schadevergoeding aan slachtoffer, gedwonen opname in afkick kliniek,

Functies van straffen: Waarom straffen we:

- wraak en vergelding = boeten (misdaad mag niet beloond worden)

- afschrikking (zodat anderen het niet ook gaan doen)

- voorkomen dat mensen eigen rechter spelen

- resocialisatie (heropvoeden van de gestraften (toch is 75% van de mensen herhalingscrimineel (recidive)

- beveiliging van de samenleving (tegen herhaling van het feit)

blz 53 bekijken over doodstraf

in Nederland verbiedt de rechtstaat het niet maar de landen van de EU wijzen doodstraf in vredestijd af.

Jeugdigen onder 12 : Bureau voor de raad van kinderbescherming

Jeugdstrafrecht (van 12 tot 18) gericht op resocialisatie:

- Bureau HALT voor lichte misdrijven Je krijgt een taakstraf

– Voor zwaardere misdrijven komt jongere bij kinderrechter en kan in jeugdgevangenis belanden (jeugddetentie) –

Behandeling in een behandelcentrum kan opgelegd worden bij ernstige persoonlijke stoornissen


Paragraaf 7. Crimineel gedrag: oorzaken en bestrijding
Cijfers over criminaliteit: politie + slachtofferenquêtes CBS: geweldsmisdrijven zijn gestegen mishandeling, straatroven. Andere misdrijven zijn gedaald minder huisinbraken

à Waarom zijn deze cijfers over criminaliteit niet altijd betrouwbaar? Niet iedereen doet aangifte van veelvoorkomende delicten bijvoorbeeld een gestolen fiets, zakkenrollen of incest

Oorzaken crimineel gedrag: maatschappelijk oorzaken + persoonlijke oorzaken

Maatschappelijke oorzaken:

- alcohol, (agressie) drugs

- lage kans dat je gepakt wordt

- minder sociale controle (individualisering) (Buren die niet opletten)

- maatschappelijke achterstand, lage sociale klasse (weinig opleiding en mogelijkheden op werk

Persoonlijke oorzaken – 5 theorieën:

- aangeboren: biologische theorie – Lombroso: crimineel herkennen aan schedel, doorlopende wenkbrouwen

- aangeleerd: gedrag wordt gekopieerd van criminele vrienden of familie - Sutherland

- bindingstheorie: wanneer er geen sociale controle is door vrienden of familie zijn mensen geneigd tot crimineel gedrag. Mensen gedragen zich netjes omdat ze bindingen hebben die ze niet zomaar op het spel zetten (angst voor afwijzing) – Hirschi

- persoonlijkheidstheorie: ervaringen uit de baby-/kindertijd worden in het onbewuste opgeslagen en dit bepaald het toekomstig gedrag -

Id: onderbewuste (sexuele en agressieve driften) Ego: bewuste als je volwassen wordt, superego: geweten, de super beoordelaar) Freud

- anomietheorie: mensen die een sociale achterstand hebben, hebben minder kansen door bijv. armoede en werkeloosheid. Criminaliteit wordt gebruikt als middel om het beter te krijgen - Merton

Aanpak criminaliteit: tweesporenbeleid ( zowel het ene als het andere ) preventieve maatregelen + repressieve maatregelen Ze vullen elkaar aan!

Preventie = voorkomen van criminaliteit, bijv. door meer controle door bijvoorbeeld controleurs en voorlichting over beveiliging (sloten op de deur), begeleiding voor delinquente jongeren

Repressie = bestraffen van criminaliteit (meer politie agenten op straat

Maatschappelijke gevolgen:

Materiele schade: fysiek letsel, vernieling, belastingontduiking, hogere belastingen

Immateriele: gevoelens van onveiligheid, niet goed slapen,

Wat willen de politieke partijen: Zien criminaliteit als een bedreiging van de rechtsorde.

CDA: meer nadruk op normen en waarden: respect voor elkaars eigendommen, saamhorigheid

PVDA: hardere aanpak van overlast en criminaliteit maar ook preventief: wijkagent

SP: wil lokale aanpak (ieder stad/dorp zelf) door politie met de gemeente binding te laten hebben

VVD: meer politie en hogere straffen, meer personen in een cel


Paragraaf 8. Burgerlijk recht en rechtsbescherming
Burgerlijk recht = privaatrecht = civielrecht = tussen burgers onderling = horizontaal

Geschil – een conflict

Er is altijd een eiser ( degene die de eis aan de rechter voorlegt) en een gedaagde (persoon van wie iets wordt geeist en die daarom wordt gedaagd)

Verloop burgerlijke rechtszaak:

Jij laat als eiser een dagvaarding sturen naar de gedaagde

Dagvaarding bevat:

naam van de gedaagde –

en eis (bijv: na 2200 geen muziek),

motivatie van de eis (ik moet om 600 opstaan en moet dus slapen)

Tijd en plaats van de rechtzaak

Bij kantonrechter kan je je verweer zelf doen: bij grotere zaken moet je je laten vertegenwoordigen door een procureur (= iemand die de regels kent, kan advocaat zijn )

De rechter beoordeelt jouw verhaal en het verweer van de tegenstander. Verweer is de verdediging

Als er geen overeenstemming te vinden is velt de rechter een vonnis

Na de behandeling van de zaak doet de rechter uitspraak:

Straffen: 1) schadevergoeding betalen en als de schuldige dit niet wil kan de rechter het direct van zijn loon af laten halen

2) dwangsom dit moet je betalen als je je niet houdt aan de afspraken (geen muziek meer na 2200 en je doet het toch)

Kort geding: een versnelde en vereenvoudigde procedure voor spoedeisende zaken. Dit wordt behandeld door de Voorzieningenrechter. Deze doet een voorlopige uitspraak (= voorlopig oordeel) in afwachting van het normale proces. (bodemprocedure)

Rechtsbescherming : bescherming van burgers tegen de overheid (dus gaat om verticale verhoudingen= bestuursrecht). Overheid kan niet zomaar allerlei lasten opleggen aan de burger. Burger kan protesteren (bezwaar maken)

Rechtsbescherming speelt bij :

-Vergunningen Bouw, jacht, wapen

-Uitkeringen en subsidies

-Verblijfsvergunningen


Paragraaf 9. Internationale ontwikkelingen en vergelijkingen
Let vooral op verschil tussen de Nederlandse rechtsstaat en de rechtsstaat van de VS :

1. De president heeft in de VS meer macht door het vetorecht = zijn stem telt meer mee

2. De rechters zijn in de VS minder onafhankelijk (want de president wijst aan wie hij goed vindt). Vooral deze 9 rechters van de Hoge Raad hebben invloed. Ze worden voor het leven benoemd en ze toetsen de amerikaanse wetgeving aan de grondwet. De rechters zijn meer bekend dan in NL

3. In de VS is juryrechtspraak Deze doet uitspraak over de schuldvraag niet over de hoogte van de straf

4. In de VS hebben verdachten minder rechten dan in NL en is uitlokking toegestaan (agent koopt drugs en arresteert de persoon vervolgens)

5. Verschillen rond straffen: Doodstraf in sommige staten; plea bargaining: advocaat en aanklager sluiten een deal over de straf op voorwaarde dat de verdachte bekent en Three Strikes and You’re Out Law: als je 3 keer de fout in gaat wordt je heel zwaar gestraft ook al is het voor iets kleins (chocolade stelen)

6. In de VS is soms nog sprake van rassenjustitie In Nederland spreekt men van klassenjustitie als men het idee heeft dat iemand uit de hogere sociale klasse wordt bevoordeeld.